Garagoittiko Orakulua

Indar ikustezin batek mobidu jestan eskua, Amaren kooperatibako arasetik liburu honetarutz. Nahiz eta nik kurtsillo bat baiño ez doten egin, eta gizon honek karreria eta masterra... nahiz eta bardiñak ez izan Frantziak 1930 hamarkadan zerabixazen kartzela irizpidiak eta oinguak... Guayanako presondegi konplexuko bizimoduan kontakizunak nere barruko fibrekin resonau jok lehelengo pajinatik. Uste eze porlan eta altzairuan arteko sasibizimoduan hainbeste gauza unibertsalak dirala: preso-zaindarixen zittalkerixia (“kabo” maillara igotako gatibuak)... fantasien bittartez ustelkerixatik iges egitten saiatzia (pasarte batzuk ahozabalik laga nabe, Basaurin idatzi nittuanak gogoratuta)... presuen arteko hausteziñezko elkartasuna (eta lehia)...  isolamenduan ez zoratzeko errutina/meditaziñuak garatzia –astietan, hillietan, urtietan-...

Kontakizun oso espontaneua dok, urtietara idatzitta; beste preso ohi batek lekukotasuna idatzi zebala jakinda, eskolako 13 kuadernotan eskuz idatzi ei juan Charrierek, takada baten. Gauzak leunduko jittuan kontizu –bera eta bere lagunak aingeru zerutiarrak be emoten juek batzutan, ez da ulertzen zertan zeguazen kartzelan- baiña egixa dok kartzelan, egin dozuna laster geratzen dala ahaztuta, eguneroko kezkia bizidunen hillobixan bizirautia bihurtzen danian.

Bilboko Radio Euskadiko pezeria. Irudixa: lalistadelafm

ETB-ra juaten naizenian 18.30ak aldia izaten dok eta jentia erretiradan harrapatzen juat. Giro lasai xamarra egoten dok, eta zer esanik bez 20.00etan alde egitten dotenian. Aurreko baten, gaiñera, gehixago itxaitzia tokau jataan; Carlos Prieto eta Jon Fernandez bioespeleologuekin geratuta najenguan bertan momorroz betetako kajia emoteko, eta txarto kalkulau najuan ordua. Horretara, ixa ordubete pasau najuan han, egonian.

Radio Euskadiko pezeren aurreko jarrilekuetan apalankau nintzuan. Gonbidatu gelatik ohostutako bost izperringiak irakortzen niharduala, Graffitiko tipua ikusten najuan, Juan Carlos de Rojo, bestetan be ikusi izan dotena; momentu baten Roge Blasco be sartu zuan, bere saioko iragarpena egittera edo. Baiña halako baten 20.00ak jota albistegixetakuak sartu ziranian, sorpresia.

Izan be, Rojo eta Blasco, bixak 50 bat urteko morroi beteranuak dittuk, arreglao pero informal itxurako rockero zaharrak. Eta albistegixetako jentia, telebistako eragiña izango dok, abots zolizko busto parlante heldu xamar repeinau modura imajinatzen najittuan. Ez behinzat hárek neska-mutiko kamisetadun bixen itxurakorik, ikasgelatik urten barri itxuriakin... Bistan nekana eta bozgorailluetatik entzutzen niharduan abots ezagunak ezin bat egin nere garunian.

Gustau jataan paradojia. KTB-ko estudixuan egon nintzaneko bat gogorarazi jestan, albistegixa aurkezten zeban gizona: gerrittik gora trajez eta arpegixa Bette Davis baiño makillaje gehixagokin... ¡eta gerrittik behera txandala eta etxeko zapatillak!

Ameriketako euskaldunekin izan doten hartuemonian, Argentinarrak izan juek pisu gehixen. Hori dala eta, afiziñua hartu jetsat hango gauza batzuei: matia, payadore-jokua... eta zelan ez, musikia. Estilo asko jagozak, eta nahiz eta ez dittudazen danak ezagutzen eta ulertzen –ezta gitxiago be-, euretako batek bereziki jotzen nok; etxakixat zergaittik dan, baiña chacareren ritmuak sakonian ikutzen nau, barruko gittarran bateko sokia joko balesta lez. Nere faboritua “La humilde” izenekua dok, ez dakitt ondo pieziangaittik berangaittik dan ala Cachilo Diaz egillian historixiangaittik, Hector Chaverok (gatxizenez Atahualpa Yupanqui) bertsiño honen aurretik pizkat azaltzen dabena.

Argentina iparraldeko basarri girotik Buenos Airesetara, herri musika honek be mundu modernorako saltua egin jok, baita hiri haundixetan txertatu be. Handik ibilli nintzanian ezagututako taldietako bat dok Divididos; eta gehixen gustatzen jatan euren kantua be, chacareria dok: “Ortega y Gases”.

Chacareria gaur eguneko bizimoduan ondo txertatuta dagon beste seiñalia, umoria egitteko be erabilli izan dala. Les Luthiers taldekuak “Conozca el interior” konposatu zeben (LSD-ari buruz), eta sarreran “La humilde”ri egindako omenaldi txiki bat entzun leike.

Espainian 80 hamarkadan sasoi hartako revival txiki bat egon zan, biharbada Xavier Cugaten itzuleriangaittik, eta adibidez Radio Topolino Orquesta taldia ezagutu genduan (Joaquin Laria abeslari bergararrana). Sasoi horretan be hasi zan La Trinca taldia espainolez kantatzen (katalanezko diskografia luzia zeken ordurako) eta askok “close harmony” piezatxo honekin ezagutu zeben.

Bere linean, geografia eta beste gauzak erakusteko atxekixa entretenigarrixa erabiltzen jok Vernek; ¡sekulan egon bez, eta Itsaso Gorrixa ederto ezagutzen juat onezkero! Bide batez, giza tipuen deskribatzaille fiña agertzen dok barriro. Phileas Fogg ingles flematiko rutinazale inpasiblia, onduen –retranka nahikuakin-; Picaporte frantziar benetalarixan erretratua be etxagok txarto; Auda indixiana, barriz, zihero planua dok, edo hobeto esanda ez dok: Phileas eta bere lagunen mireslia hutsa da, bere edertasuna mundu erdittik zihar pasiatzera mugatzen dan zama pasibua. XIX gizaldi amaierako ikuspegi arrunta, bestalde; India eta Iparrameriketako indigenen izaera semianimala legez.

(Irudixa: LGA)

Azkenaldixan begiz jota jaukadaz ahalezko formak ; intuiziñua jaukat Lekeittion forma orijinalen korrupziñuhau ez dala aspaldikua (“emongo nazu” formia lez, itxuraz generaziño guztiak darabixena). Nik badaezpada halako bat soltatzen dabenian zuzendu egitten jetsat Nikori; berak onezkero ba jakik zelan esaten dogun guk (ahal dogu > geinke, ahal zara > zeinke, etabar) baiña ondiokan ez jetsak automatikoki urtetzen –lagunen berbetian pisua haundixagua dok gurasuena baiño, kontizu-.  Halan be, bihar horretan nabillela, bide batez nere intuiziñuori indigenen berbetian azterketiakin kontrastau nahi juat, zuzenketa biharrian autoridade gehixago izate aldera. Momentuz pare bat pertsonari galdetu jetset, 45 bat urtekuak, eta ustezko “akats” hori erreproduzitzen juek.

Halan be, atzo, ustekabian, kalian, esperantzazko argi bat ikusi najuan. Tomaxekin najindoian kaletik, betiko martxa geldixan (pegoraz pegora, bordilloz bordillo olgetan...) eta Agirre Solarteko okindegi parian andra nagusi bat urten jakun. Tomax ogixari begira-begira geratu jakon, eta andria neregana zuzenduta: “Emon leixo?”

(Txaluak, txapliguak, confettixa!)

“Emon lei(ki)xo”, beraz (gaur eguneko lekittar gaztiak eta ez hain gaztiak “emon ahal dotsat” esango zeukiena). Oso pozik geratu nintzuan. Batetik, itxuraz gure moroko aditz formak erabiltzen dirazelako, lekittar nagusixenen artian. Eta bestetik andriak, umiari ogixa emon aurretik galdetu egin zestalako (ohizkuena ezebe esan barik emotia dok: ogixa, txorradak, gozokixak...).

Bixok irribarrez segidu gajenduan ba, kalian gora: Tomax bere ogi koskorrakin, eta ni nagusi gehixagori galdetu bihar detsetela pentsauta, nere teorixia konfirmatzeko.

Esate baterako: urtiak pasau jittuadaz Benito Lertxundin “Ahaide delezius huntan” gozatzen (Zuberoa / Askatasunaren semeei, 1977), harik eta egillia Pierra Topet izeneko gizon bat izan zala jakin doten arte. Berak egindako bertsuetatik bat Lohidoi kantarixan ahotan entzun najuan, Ximun Haranek 1950 hamarkadan egindako grabaketetan (Xiberoko kantüak, Elkar 2003) eta orduan konturatu nintzuan doiñua ber-bera dala, baiña beste erritmo baten emonda. Harrezkero 1977kuak beste ñabarduria hartu jestak, ixa-ixa kantu barrixa bihurtuta... (zelako ondo).

Ezin dotenez topau interneten ez batan ez bestian grabaketarik, beste kantu bat erabilliko juat efektu honen adibidia emoteko: Brian Boru'n martxia. Lehelengo erritmo lasaixan, Clannadek emonda:

Eta gero martxa-kalejiren ohizko erritmuan, Chieftaiñen bertsiñuan:

¿Baietz kantu desberdiñak emon?

Gaur egunian halakuak badira be...

...ondiokan halan irudikatzen doguz.

Neri asko gustatzen jataz hanburgesak. Zenbat eta solairu gehixagokin gaiñera, hobe; orduan eta ketchup, mostaza eta beste txarrikeri gehixagokin, gozuago (nahiz eta gero komuneko lavabora juan bihar izan, bizarra garbitzera). Horregaittik, oso gustora irakorri juat liburu hau. Hori bai, gero korroskaria egiñ (buurp!) eta segi beste zeozetan. Kleenex ekoizpena.

Behiñ eta barriro, Ipar Ameriketako TB serixiak etortzen jatazen gogora: Institutoko ikasliei buruzkuak... baltz graziosilluenak... “En busca del arca perdida” pelikulia be gogoratzen jok (eta idazliak badaki, protagonistia Harrison Fordekin alderatzen daben momentutik). Portaera kodiguak, une serixuak hausteko “gag”ak (latako barre edo txaluak falta dittuk bakarrik),  kapitulua momentu tentsuenian amaitzia (hurrengua segiduan hasteko, momentu tentso beretik hasitta)... danak telebisiño hizkuntzara garoie. Hainbeste ta hainbeste marka, aktualidadiari kiñu, politikako txutxumutxuen erreferentzia... agertzen dittuk bebai.

Hau formiari buruz. Mamiña, grial santuan historixia, eta rollo sinbolikuak, ondo dagoz bebai. Kuriosuak dittuk; eta nahiz eta neri ez destan asko ardura Jesukristok ondorengorik izan zeban edo ez, honen harira hainbeste gauza interesgarri kontatzen dittuk. Emoten dau batzu benetakuak dirazela, gaiñera, Martinez de Lezeak egitten daben nobela estilua izango litzake beraz. Baiña... nerekin zeozetan fallo egitten jok eredu honek, eta ondiok etxakixat ondo zetan. Fikziñua fikziñorako, eta ikerketia ikerketarako, baiña bixak nahastatzia... zeozer galtzen dala emoten jestak.

Ulertzen juat, baiña, zergaittik izan daben nobela honek halako arrakastia. Familia amerikano estandarra imajinau najeikek (“bai” esan biharrian “oh, really?” esaten dabena), kontsumo bizkor eta hizkera lauko telenobelihau kontsumitzen, han-hemenka pintzelada historikuekin, arte eta kulturiari buruzko “bit” askokin, egongelako mahai bajuan pizza kaja batzu jaten dagola...

Honen guztihonen lau eszena adierazgarri:

-         Neskiak aittitta zeremonia erdixan harrapatzen dabeneko eszenia inverosimilla dok. ¿Auto elegante guztiak ez jetsek atzera eragitten? ¿Sotanotik datozen kantu misteriosuak entzutzian, ez dok lotsatzen? ¿Jente maskaratu guzti hori ikusten dabenian, etxako okurritzen ha ez dala berandako lekua? Baiña ez: han joiak neska xalua, munduko soziedade sekretuenan billera sekretuenera, yupi yupi, eta... ikusten dabenakin markauta geratzen dok betiko. Gaiñera, ze kristo: han ikusten dabena ez dok hainbesterako (mesedez), ez behintzat aittittakin harremana betiko hausteko bestekua.

-         Protagonistiak kartzelako hitzaldixa emoten dabenian, azalpen erudituen kontrapuntua presuen galdera eta bromak dittuk (“Pero Leonardo... ¿era maricón, no?”). Zelan gustatzen jaken iparramerikarrei hau, gero.

-         Beste telefilmetako topiko bat: egoera estu baten, etxakek erreparorik brometan hasteko (gabardixan, polizia guztia atzetik, inglesan portero automatikuan zain dagozela kuestionario barregarrixa erantzuteko denporia hartuta).

-         Eta beste bat gehixago: abioian, kajako idazkixa deszifrau nahixan dabizela, Unibertsidade prestijiotsuenetan ikasittako irakasliak burua hausten, arameua dala, eta antxiñako hebraieria dala, eta... neska ezjakiña izan bihar aldrebes idatzitta dagola argitzen dabena, bestiak tonto arpegixakin lagata.

-         Gaiztua (ustez) gitxien espero dan pertsonia dok, jakiña. Ustez jiñuat, eze, halako nobela asko irakorritta hasiera-hasieratik egin lajeikek ariketia: protagonistiak amama maittagarrixa badaka, adibidez, seguru asesinia bera dala.

-         Hamen be, gaiztua(k) bere plan osua azaltzen jetsak/jetse protagonistei, pistoliakin eurei apuntatzen dago(ze)la. Behiñ baiño gehixagotan, gaiñera. Gero, jakiña, ustekabian egoeriak bueltia emon eta onak irabazteko.

Faltan bota dittudazen eszenak (estandar amerikarrakin %100eian kunplitzeko):

-         Graduaziño festaren bat, nunbaitten.

-         Jente moltzo baten, bat zeozergaittik nabarmendu, eta bestiok, miresmena erakusteko, txaloka hastia. Lehelengo bat, bakarrik: “plas, plas”; gero, beste bat gehitzen jako; gero beste bat, beste bat, beste bat... harik eta talde osua txalo apoteosis baten amaittu arte.

Ikusteok be, alde batetik autoriak ez detsala Opus Deiari sinpatia haundirik. Halan be, zurikeri ariketa nabarmenian, azkenian elizia egittura moduan (korrientia nahiz Opusa) kulpatik libre geratzen dittuk, zoro batzu bere alde manipulatzen saiatu dirala ondorioztatuta.

Bueno: seguro nago Codigo da Vinci honen gaiñeko foruak, webguniak etabar egongo dirazela, interpretaziño sinbologikuak eta bigarren, hirugarren eta laugarren lekturak egitteko. Baiña ez dakat gogorik. “El siguiente...”.

Gaur kamilla gaiñian nekan paziente lekittarra ixa konbultsiñoka hasi jata hari musikalian Julen Lekuonan “Aleluia” entzun danian (Kanta dezagun denok / hau da egun alaia / Kristo piztu da eta / kanta aleluia...”. Disko hau askotan egoten da bueltaka gurian (“Itsasoan urak handi dire: Julen Lekuonari omenaldia” Hirusta, 2004) eta ixa ahaztuta nekan “baby boom” generaziñoko lekitxarren garunian ezabatu eziñezko markia osatzen dabela, Don Antoníon (azentua “i”xan) artaldia izandako umietan.

Trauma horretatik pasau zeben guztiei dedikauta, beste kantu hau. ¡Baiña kontuz Andoni! Play sakatu aurretik jezarri, eta ugalekin lotu asientuari!

Ni baten harrapau ninduen, artian beraneante nintzala. Ez dakitt zelan, baiña 11.00etako mezan agertu nintzan (“umien mezia”) eta lehelengo filetan jarri. Halako baten Don Antoníok berak hatzaparrakin seiñalau, eta beste lau-bost umekin batera akolitto biharrak egittera etara ninduan, nere bizitzako momentu lotsagarrixenetako bat pasau arazitta. Ez dakat ahaztutzeko, ez.