Garagoittiko Orakulua

Argazkiak.org | Basarri eta bordak © cc-by-sa: txikillana

 Oso ondo gogoratzen dot kuadro hau noiz pinttau zeban aittak, eta argazkixa bera etara genduan momentua (oker ez banago, argazkixa nik neuk etaratakua da). Baiña hara: ez dakat goguan ze leku dan. Esango neuke Madarixa aldeko basarriren bat dala, sasoi hartan sarri ibiltzen giñalako handik zihar, Peña Santiagon idazkixei jarraittuta; baiña ez nago seguro.

Argazkiak.org | Isasixa © cc-by-sa: txikillana

 Kuadro hau 1950 hamarkada hasierakua dala esango neuke, gurasueneko balkoittiko bistia dalako. Isasi 11-3ºtik, Untzagarutz begiratuta. Akuarelia dala uste dot.

Argazkiak.org | Zubixa © cc-by-sa: txikillana

 Hau be nere denporan egindakua dala uste dot, hau da, 80 hamarkada amaiera partian. Ziurtasunik ezin emon, baiña Etxebarria partia dala esango neuke, Urrosolo aldia zihetzago esanda.

Kantu hau institutuan nenguala entzun neban estraiñekotz, 1988 aldian beraz. Txomin Artolan bertsiñua zan, radixotik grabautako zintta-potpourri baten. Hasiera-hasieratik gustau jatan: Artolak modu arraro baten pronuntziatzen zebala konturatuta nenguan (solaskide bixen abotsak desbardin kantatzen dittu, abots normal/grabez eta ahoskera gipuzkoar/xiberotarrak txandakatuta); eta, letrian zati haundi bat ulertzen ez neban arren, gitxi gora behera argumentua aitzen neban. Artian, neretako, Zuberoa Benito Lertxundin diskoren baten aittatzen zan toki indefinidua baiño ez zan.

20 bat urte geruago, zeozer gehixago nekixan. Orduan etorri zan nere eskura "Ipar Euskal Herria Kantuz” diskua (Gara, 2002). Bertan, “Boneta eta txapela” bertsuen bartsiño barriztua topau neban, "5 gazteak" taldian bertsiñuan. Bizi-bizixa, gaurkotua, Negu Gorrien bertso-hop erara, zuzenian akats eta guzti grabauta (kantuan erdi partian kantarixak koplekin nahastatzen dira, baiña kikildu barik aurrera egitten dabe). Gaur arte ez nekixan “5 gazte” horren izenik. Interneten topau dittudaz: Laurentx Oihenart, Celine Oihenart, Thierry Oihenart, Beñat Laran eta Johañe Etxebest.

Louis Ligueix honi buruz, barriz, gauza gitxi dakitt, justu-justu armiarma webgunian topautakua: zuberotarra zala, 1901 eta 1935 artian bizi izan zala, eta bertsuotan Parisera juandako emigrantien satira zorrotza, gordiña eta ankerra egitten dabela.

Montaje txiki honetan “5 Gazteen” audixua azpitituluekin ipiñi dot, harixa hobeto jarraittu ahal izateko eta argazki batzukin lagunduta (herrimusika.org, Javier Garaialde, eltranvia48.blogspot.com.es, artbible.net, bobaparis.free.fr, eke.org, xirula-mirula-duny-petre.over-blog.fr, sarakoondarea.com, mairie.urcuit.free.fr, Indalecio Ojanguren, justacote.com, etnoleon.blogspot.com.es, Oier Gorosabel).

140222BonetaEtaTxapela from Oier Gorosabel Larrañaga on Vimeo.

Igaran egün batez egin dügü erri;

Hortaz nahi deiziet eman zerbait berri:

Parisetik jin zaikü bidajez Pettiri,

Urthe bakhotx fortüna eginik üdüri.

-Agur, eta zertan hiz, Pettiri gaizua?

Ene haur-denborako khantüko aizua!

Igaran dük ordünko denbora goxua,

Eta hi aberastü, ezpehiz zozua!

-Parisetik horra nük zien ikhustera,

Han untsa bizi gütük, adixkide Pierra

Hiaurrek ikhusten dük egin diat afera,

Txapela ezarri diat bürütik behera.

-Txapela badük bena arhin barnekua:

Nun ützi dük buneta Üskal-Herrikua?

Txapel horrek eztereik edertzen kaskua:

Basta ederra gatik, asto dük astua.

-Ez diat ez axolik laiduen batere!

Han ezagützen diat hanixko andere!

Itxürari so-ginez aberats bai ere

Ezkuntüren ahal nük, ez erran deüs ere.

-Arren, badük ideia hola ezkuntzeko?

Lagün franko bat banink Parisen sartzeko, (Lagun frango badukek hortan segitzeko, )

Aberats izan gabe, auher bizitzeko! (Ofizio bat balitz Parisen hartzeko)

Aberats izan gabe, auher bizitzeko!

-Ez nük ez hi bezala lanian akhitzen;

Lan anplexagorik dük hirian agitzen.

Ene alde hasi nük Parisen bizitzen:

Arrüaren xokhuan oskien argitzen…

-Ofizio ederra oski-argizale:

Har ezak emaztia ziraje-saltzale.

Haurrak jinen zaitzie gose-bazkazale:

Utziren dük Parise ahal bezain zalhe.

Ni ja nahi nük egon buneta kaskuan,

Ene sor-lekhü maite Üskal-Herrikuan.

Ihurk e jakin-gabe zer düdan goguan,

Kobla zunbaiten huntzen süthondo-xokuan.

(Prosa txatala irakorri dot bakarrik, liburuak ba zekan olerkixen beste heren bat, tartian begizko dakaten Jose Luis Padronen ale batekin... baiña nere aguanterako larregi zan hori).

Izan be, katxondeo nahikua izan dogu etxian liburu honen kontura. Ia: idazlan batzu ondo dagoz, interesgarri edo/eta ederrak dira, baiña beste batzu... tira, nerabe usaiña poro guztietatik. Barriari ezin eutsitta egon naiz askotan, nere burua idazkixotan ezagutzian: orijinal-usteko bladerunnerkerixak... istorixia progresau ezinda dabillenian ¡zart! bapateko amaiera absurduak... Poen estiloko kontakizun kriptiko tropikalen bat... psikoanalistendako bazka izango litzakezen auto-eraso fantasiak... Esandako moduan, batzuk nahikua gustau jataz, baiña ezin esan kalidade literarixuangaittik dan (ni ez naiz gai hori ganoraz baloratzeko) edo beste predisposiziño horrengaittik. Edozelan be, goiko idazlietako batzu seguro-seguro lotsagorritzen dirala liburu honetan agertzen dirazenak gogoratze hutsakin; ¡baiña ezin esan hori txarra danik! Lege naturala baiño ez. ;-)

Zabaletak Errolanen kontaeriari oratzen detsa ariketa interesgarrixa egitteko. Behi-kaketan labantzen dan erraldoi harrikalarixan istorixia sinplia da, baiña azterketa sakona egitteko aukeria emoten detsa, Campionek Gartxoten istorixiakin egindako lez, jasotakua, interpretautakua eta asmautakua ondo bereiztuta.

Idazle honi irakortzen detsaten bigarren liburua da hau. Bere idazkeria, zelan esango neuke, pizkat gatxa egitten jata, baiña erakargarrixa era berian. Uste eze burua beste moduan amueblauta dakagula berak eta nik; horren azpixan, kaletar/basarrittar arteko aldia dagola esango neuke.

Nere genealogia asuntuetan, adar nagusixenetako bat Gorosabel abizena da, jakiña; horren barruan, Otola Erdikua basarrittik datorren ezpala da hurrenengua. Gordetzen doten bertako biztanle zaharrenan argazkixa hauxe da, “Hilario Tuertuan” rekordatorixo honetan agertzen dana. Pedro Mari Gorosabel Lasarte, gure bisabuelua, Hilario honen anaia zan baiña ez dogu bere argazkirik ezagutzen.

Argazkiko dokumentu hori 2010an jaso neban, Maria Luisa Maître-Jean Gorosabel senidiakin egon nintzanian. Hor nittuan artxibauta, bestiak beste hari egindako audio grabaketiakin batera. Azken hau transkribau barik nekan; orduan berba egindako gauza garrantzitsuenekin gogoratzen nintzan, jakiña, baiña detalle asko ahaztuta nittuan edo, beste barik, momentuan ez nittuan ondo ulertu. Oiñ, baiña, Ondarruko senidiak lokalizau dittudazen honetan (Lasarte abizenekuak, “Toxu”, “Koxu” eta “Hankamotz” familiakuak) grabaziñuori transkribatzen hasi naiz, bertan eurei interesatzen jaken gauzak esaten dittualako Maria Luisak. Eta hara nun topatzen doten komentarixo hau.

(Juan Jose Hilarion argazkirik dakazu?) Nik ba dakat rekordatorio bat, etarakotsut. (…) Kuadro haundi bat genkan, Olabek egindakua, etxian eguan; baiña handik (Otolatik?) etara genduanian dana zitzak janda eguan… Baiña handik etaratakua da be rekordatorixorako egindako erretratua, dibujua (gero zuen aittittan anaiena-eta ez dozue eukiko?) Ez. Julianena ba genkan bat, pontxoz jantzitta-eta, zaldi eder bat oratuta.. baiña Otolatik hona etorri giñanian gauza asko hondatu eta galdu ziran eta... ez dakagu. Nik dana ekartzeko ahalegiña egin neban, baiña... galdu egin jakun. Eta bestienik ez dakat.

Flipau egin dot. ¿¿¿Argazkixa barik, dibujua dala??? Ba... ba da, bai. Jacinto Olabek, gure aittan dibujo-maisuak, harkatzez egindakua. Anpliaziño bat eginda bere firmia erdi-ikusten da.

Berba barik geratu naiz. Lau urte izan dot erretratuau begi bistan, argazkixa zalakuan. ¡Maisulana! Firmia kontrastatzeko Olaben beste kuadro batzuen billa ibilli naiz, eta badirudi pertsonen erretratuan bereziki abilla zala gizon hau.

Erreferentziazko klasiko bat. Nere etxera etorri dan jente askok ba daki: altxorra legez gordetzen doten alia erakusten detsetenian... horror vacui. Liburu sinplia, baiña (biharbada horrengaittik) ezin sakonagua. Minimalismuan gorengo puntua. Aspaldi irakorri baneban be, ixa seguru nago bere 96 pajinatako testua buruz errezitau ahal izango neukiala, etara kontuak zenbat markau ninduan. Antimilitarista baten liburutegixan falta ezin dan alia (hainbat eta hainbat hizkuntzatara itzulitta dago).

Zaharrak-eta ez ei dabe gogoratzen halakorik sekulan ikusitta (baiña hau askotan entzun dot nik egualdi asuntuetan, eta oroimena ez da pluviometrixia besain fidagarrixa...).

 Gaur arratsaldez, 18.30etan edo tokatzen da maria-gora. Ez nekan asmorik, baiña ikustera juan biharko gaittuk-ba. Hasieran pentsau dot erretratu edo bideo batzu etaratzia, gauza haundixa izango dalakuan. Baiña gero, iritziz aldatu juat: izan be, itxura guztien arabera halakuak eta gehixagokuak be ikusiko doguz datozen urtietan...

 Gaur goizian Karraspixora juan gara pasiuan, zipaiuak bidia moztuta zeken eta ez dogu triskantzia bertatik bertara ikusi. Bai ostera, Kurlutxutik, Lekeittioko talan zeguazen jentia olatuekin bustitzen. Eta maria-behera zeguan! Gaur arratsaldez ez naiz ni itsasertzera 20 metro baiño gehixago hurreratuko... Eta Talan gitxiago, jakinda XVIII(¿) gizaldixan bertako mendi zati bat itsasora jauzi zala, San Juan ermitta eta guzti.

 Hori ba. Etxuat arratsaldian kamararik hartuko. Gaiñera, seguro ez dala faltako jentia Ekaitzeko eraikiña behera datorrenian edo Amandarriko mollia apurtzian bateronbatek bideoz jasotzeko.

XIX gizaldi erdikaldetik aurrera aldaketa sakonak gertatu ziren Euskal Herriko egitura ekonomikoan. Ordurarte nagusi zen Erdi Aroko ofizioen sistema industria ekoizpen berriak ordezkatu zuen. Aldaketa progresiboa izanagatik traumatikoa ere izan zen: ordurarte beharginak gremioetan antolautako artisauak ziren, ikasle eta maisuen arteko harremanarekin-eta; tailarrak handitzearekin batera, ostera, lan egiteko era aldatu eta esplotazioa ere agertu zen. Proletariatu berria ugaltzearekin batera “egunsenti soziala” ere ezagutu genuen Euskal Herrian, Toribio Etxebarriak ezin hobeto azaldu zuena (1).

Gaur ekarri dugun artikulu hau testuinguru horretan argitaratutakoa da, hain zuzen ere. Labairu historialari famatuak aktualitate biziko gaiari heldu nahi izan zion nonbait, eta bere erara egin zuen: orduko greba eta gatazken aurrekari bat gogora ekarrita, noizkoa eta 1499koa (testuaren hasierako esaldi mehatxugarriari erreparatzen badiogu, ez dirudi bere sasoiko egoerarekin oso konforme zegoenik -karlista zela kontuan hartu behar da-).

Labairu, Erronkari eta Bilboko gurasoen semea, Filipina uharteetan jaioa zen (2). Halere gazte-gazterik etorri zen Bilbora, eta abade ikasketak egin ostean kazetaritzan aritu zen, historiarekin lotutako idazgaietan nabarmendu zelarik. Bere ibilbidean zehar artxibategi publiko zein pribatu asko arakatzeko aukera izan zuen eta horrela atera zituen argitara hainbat eta hainbat dokumentu ezezagun.

“Sobre huelgas” izenburuko idazki honetan (jatorriz “El Basco” aldizkarian argitaratu zena), Labairuk Simancaseko Erret Artxiboan aurkitutako gutun baten berri ematen digu. Fernando eta Isabel Espainiako errege katolikoek sinatzen dute, eta Bizkaiko bere funtzionario nagusiari (Korregidoreari) eta Markinako Alkateari zuzenduta dago, armagin eta olagizonen artean sortutako desadostasunean bitartekari lana egin dezaten.

Antza denez, Juan Pedro Milan eta beste maisu armaginek Errege Katolikoen kontinoak (3) arnesez hornitzeko esleipena hartua dute, arnes bakoitza 16 dukatetan egiteko konpromezuarekin. Ez du detaile askorik ematen, baina badirudi burdinoletan aritzen diren olagizonekin (ofizial eta peoi) prezioetan adostasunik ezin lortuta dabiltzala, eta honen ondorioz arnesen ekoizpena geldirik dagoela. Milan eta beste armaginek erret funtzionarioen laguntza eskatzen dute arazoa konpontzeko.

Gutun hau eskari horri emandako erantzuna da: Isabel eta Fernandok bitartekari lanak betetzeko ardura ematen die Korregidoreari eta Alkateari, produkzioari lehen bait lehen ekiteko aginduz. Auzia nola amaitu ote zen? Hori ez dakigu.

Hemen duzue artikulua eta dokumentuaren testua.

Jatorrizko dokumentua:

• LABAYRU, Estanislao Jaime. 1891. Sobre huelgas. Euskal-Erria Revista Bascongada XXIV:520-522. Donostia.

Dijitalizazioa:

• Sancho el Sabio Fundazioa 2011.      http://hdl.handle.net/10357/2813

Aipuak:

(1)   ECHEVARRÍA, Toribio. 1949. Viaje por el país de los recuerdos. Eibarko Udala, 2005.

(2)   Auñamendi Eusko Entziklopedia. http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee83883

(3)   Guardia Real. Al servicio de la corona. http://www.guardiareal.org/historia/resena/ 

 Bulimiaz iruntsi dot liburua egun bixan: mahaixan, kalian, minutu soltietan... Idazkera klabian bete-betian asmatzen jok idazliak, gaur eguneko irakorle zinematografikuendako behintzat. Misterixua, bildurra, umoria, metafisika pixkat... klinex literatura ederra. Jan eta bota –nere kasuan, bookcrossing-.

Inkoherentziak be ba dittu: amaieran dana azaldu ahala, pentsau leike liburuan zihar solte geratutako klabe guztiak lotuko dirazela. Ez da halan. Baiña bueno, txurrerixako txurruari be ez detsagu perfekziñua eskatzen eta gozua da.

Gustau jatan beste gauza bat, heriotzan inguruko esperientziak kontatzian (liburu honetan askotxo), jangoikorik bape ez dabela aittatzen.

Tira.

 Oinguan tsarren inperixo erraldoian zihar biajatzeko aukeria izan dot. Ez naiz harritzen hau Vernen libururik ezagunenetakua izatiaz, zelan esango neuke, best sellerran ezaugarri asko dittu: heroismua, tragedia, ritmua, maittasuna... normala belaunaldi askotako gaztiak entretenidu izana.

“El archipielago en llamas” irakorritta konturatu nintzan hizki latindarrez idazten eginda gagozenondako, grekoz idatzittako eremuak ezezagutza plus bat dakela. Zirilikodunekin be bardintsu gertatzen dala esango neuke: nik neuk leku izen gehixenak ez nittuan ezagutzen, ezta hiri garrantzitsuenenak be. Pentsau bez mapa baten kokatzerik (gero EEBB-tarrei barre egitten detsegu, Espainia seiñalatzen ez dakixenian). Liburu honekin ikasi dot Errusian heren bat bakarrik dagola Europan, eta beste bixak Asian (Siberia). Eskolatik, Obi eta Yenisei munduko ibai haundixenetako bi zirala ba nekixan, baiña Strogoffen ibilkerei jarraittu arte ez nekixan nundik nora zoiazen. Ederra sorpresia hartu dot euren urak Artikora isurtzen dirala jakinda (hango ibar gehixenenak lez), hau da, “behetik gora”! Perogrulladia da, jakiña, baiña nik oiñ arte konturatu bez!

Circulo de Lectoresen bilduma hau eder-ederra da, itxuraz eta mamiñez, ondorenguendako gordetzeko modukua. Halan be, ez dakitt, igual eguneratutako ohartxoren bat be gehittu leikixo: ez hartzeko kontuan komentario arrazistak (liburu honetan, ijittuak eta tartaruak beriak eta bi hartzen dittuez), abertzaletasunan eta balore militarren goreste superlatibua...

GoogleEarth eta halako erreminttekin, gaiñera, gozadia izaten da Vernen liburuetako lekuen gaiñeko hegaldixak egittia (oin momentuan Baikal aintzira inguruetan ibilli naiz).