Herri normalari gorazarre
Lituenigoko gaztelu koskorra
Gaur etxuagu kotxerik arrankau. Armozuan Tomaxen urtebetetzia ospatu dogu, eta egun osuan zihar herrixan bueltan ibilli gara. Ane eta umiak Los Ancebillos itturriko parkian ibilli dirala (San Juanen bueltako ritual paganuen lekua berau), nik herriko kaskua inguratzeko aprobetxau dot.
Lituenigok, 100 bat biztanle izanda be, bere historixian jabe da. Liburu bat ez: bi dittu argitaratuta herriko ondare eta etnografiari buruz, eta hori, kontuan hartuta hamen ez dala jauregi edo pertsonai historiko garrantzitsurik, oso esanguratsua begittantzen jata. Herrixan izaeria eta jarduna, lurrari lotuta eta nekazari “normalena”, ondo baiño hobeto jasota dago argitarapenotan, eta hainbat ekimenetan.
Goizian, esandako moduan, herri kaskuari bueltia emon detsat. Erdixan gaztelu bat dago: txikixa, 8-10 gizoneko guarniziño baterako modukua, Lituenigok ez dabelako sekula garrantzi militarrik euki. Gaztelu honen kuriosidadia zera da: gaurkotuta dagola. Esan gura dot: tradizionalki egin izan dan modura, zerkak etxietarako berrerabillitta dagoz. Egixa esan, gazteluko plazara emoten daben atia kenduta, nekez igartzen da ha gaztelua iñoiz izan zanik, ez ba da etxiak eurak zintturoi forman eginda dagozelako.
Itxura danez, fundus erromatar bat egon izana deduzidu leike herriko izenan arabera; halan be, ez da haren arrastorik ezagutzen. Ostian, alkazaba arabiar bat egon zala badakixe (herriko muiña dan gaztelua bera); herriko mezkitia kanpuan zeguan, itxura guztien arabera gaur egungo eliza nagusixan lekuan. Kristauak, ostera, 1124 inguruan sartu ziran, eta kanpoko auzuak ordutik aurrera egin ziran kolonuen etorreria bultzatzeko.
Arratsaldian, herri inguruan prestau dan ibilbide politt batetik zihar ibilli naiz umiekin. Zoragarrixa izan da. Esandako moduan, ez dogu gauza espektakularrik ikusi: kortak; bankaletako paretak; erletokixa; karraskak (artiak), azekiak; gari soruak; almendra arbolak; hori da hamengo jentian bizimodu tradizionala, eta horixe da ezagutu doguna, eguzki sano-sano baten pian eta Moncayon etenbako begiradapian. Egixa esanda, horren billa nentorren ni.
