Garagoittiko Orakulua

Eginbiharreko lehelengo gauzia Pio semiaz ahaztutzia da; idazkeriak ez daka zerikusirik, kazetari kronikak diraz, eta XIX.ko prosa loretsua da; baiña zorionez, idazteko premiñiak ez detsa Serafiñi floritura askotarako astirik emoten, eta errez irakortzen da. "El Tiempo" izperringi madrildarrari bialdutako kronika txorta honek II. Karlistadako azken egunak kontatzen dittu: Serafin Gipuzkoa inguruan leku batetik bestera mobitzen da, liberalen tropekin batera, Lizarrako konkista ostian Alfonso XII. Espainian sartzen dan sasoia da, gero karlisten artian desbandadia ("presentaziñuak") gertatzen danekua. Gerrian tarte oso zihetz bat kontatzen dau, baiña interesgarrixa da. Bizi-bizixa, gertakari nagusixen azpiko tropen bizipenak-eta.

Liburuan maketaziño artesanala ikusitta ez neban asko espero, baiña hara: barriro be, itxuriak eta mamiña ez dakela zertan bat etorri konprobau dot. Primerako liburua, biribilla gero.

Hasteko, irakortzeko oso erreza egin jata: hizkera bizi eta jatorra, baiña esaldixak antolatzeko modua ez da bape korapillotsua (Morillo & ciaren estiliuan). Hortaz gain, neuri interesatzen jatan gai bat (II Karlistadia) ezagutzeko balixo izan desta; nobelan gatazka horren testuingurua azaltzen bada, be, ez da didaktikerian jausten (ez dago harixa eteten daben azalpen parrafo luzerik, ezta oin-oharrik be); berau irakortzian, konturatu barik ikasten da. Tramia oso ondo manejatzen dau: ez dago hari solterik, bistan da idazliak eskarmentua dakala alde horretatik; suspensian bidez historixian interesari lehelengo pajinatik azkenera eusten detsa. Espia bikotxan jokuak alde bixen gorabeherak ezagutzeko aukeria emoten dau, eta mezu antibelizista leun baiña argixa. Amaieriak be maillia mantentzen dau.

Horixe: kalidadezko liburua begittandu jata, bai idazkeran eta bai mamiñian. Automatikoki, batek pentsatzen dau zelako eragiña dakan promoziñuak eta propagandiak liburu ediziñuan (izan be, nobela historiko eskas xamarrak irakorritta nago. zelofanetan bildutako pekorotzak).

Telen ikusi neban nik honen gaiñian egindako serixia, Espainian kate bakarra zeguan sasoian. Gustau jatala bai, baiña ez dot detallerik gogoratzen. Hori baiño lehen, itxuria, pelikulia egin zan (ez dakat ikusitta) eta ediziño hau, bistan da, serie horren arrakastia aprobetxauta etara zan; halan agertzen dira aktoriak azalian. Liburua ona begittandu jata, bai historixia berangaittik, baitta "paleoetorkizun" kontuangaittik be. Abenturia XXIII gizaldixan-edo kokatzen da, 2000 urtian izandako iraultza baten osteko gizarte postapokaliptikuan: 21 urtekin eutanasia; Washington Angkor moduko baso tropikala da; ibilgaillu nuklearretan motorista nerabe tribuak dabiz... entretenidua da. Gaiñera azalpenak illun xamarrak dira, etorkizuneko gizarte ulergaitz horretako gauza guzti-guztiak azaldu barik... horrek puntuak gehitzen detsaz giruari. Harribitxi bat; hartu nahi dabenak, Ondarruko kontsultako bookcrossing puntuan daka.

Gurasuenetik juan nintzanian, noski, nik neuriakin segidu neban. Zer pentsauko ete zeban jentiak nitaz? Batek daki, sekulan ez zestan iñork ezer esan. Baiña, hara nun, bikotiakin hasi nintzanian, kargu hartu zestan, halakorik ez egitteko. Zergaittik, nik? Ikusi neban berandako gauza desatsegiña zala, nazkagarri xamarra, auzuakin arazuak ekarriko zeskuana. Nazkagarrixa? Nazkagarrixagua begittantzen jatan neuri paketia etxe barruan izatia... :-)

Ikusi neban kontzepto kontua zala. Esandako moduan, Eibarren normala da hori (ikusi argazkixa, aurtengua da, etxebizitza flamante barri batzuetan). Nere ustez Eibarren pegoria ez-lekua da, danona baiña iñorena be ez dana, eta beraz onargarrixa da trastiak eta zaborra bertan pillatzia, neurri baten. Beste lekuetan, baiña (Lekeittion, esate baterako) pegorak gehixago zaintzen dira, eskaparate edo hall modura ixa-ixa, eta beraz etxe barrua bezain apain mantentzen saiatzen diraz.

Ez dakitt; neure teorixia da bakarrik. Jente askokin kontrastau arte ezin da jakin hala dan, edo zer arraixongaittik Eibarren hau lasai-lasai egitten dan, eta beste leku batzuetan ez. Zuek zer diñozue, irakorliak?

(Oharra: bistan danez, azkenian ni be ohittu naiz eta ez dot zaborrik pegoran lagatzen any more).

Modernismuari sinpatia haundixa detsat, arkitektura kontuengaittik batrz be, baiña literatura arluaz ez nekixan ixa ezer: gitxiago Ruben Dario horren liderra izan zanik ("Juventud divino tesoro..." topau dot bertso umezurtz horrendako gurasua). Ez desta "tilin" askorik egin, egixa esan, egillien ahalegin guztiengaittik be (bistan da mobimendu hau bere gustukuenen artian dagola). Kuriodua izan da José Martí kubatarran barri izatia be, berangaittik nekixan apurra independentziazaletadunakin zerikusixa zekalako. Gaiñera irakorri doten lagiña gehixago gustau jata Dariona berana baiño.

98kuen belaunaldixan sartuta, barriz, Ramiro de Maeztuna irakortzia be gustau jata: justo jakitzeko etxatala bapee interesatzen, ez ZER kontatzen daben, ezta ZELAN egitten daben be. Gitxienez, oin izen hau neretako Bittorixako kale bat baiño gehixago da. Hori baiño deigarrixagua egin jata Azorin, hasteko ez nekixalako anarkismotik hain hurre ibilli zanik, eta bestetik klasikuak hartu eta "refrituak" egitteko jolas hori be (amaierak aldatu, jarraipenak asmau...) printzipioz erakargarrixa jatalako. Bere gauza gehixago irakortzeko gogoz geratu naiz.

Unamunori buruz, tira: lehendik irakorritta nekana etxatan asko gustau, eta entsegu hau irakorritta ulertu dot zergaittik. BRASTA hutsa dalako, berari gustatzen jakozen moduko hitz joko bat eginda. Metafisika batetik, jangoikuei buruzko kezkak bestetik; bixak piparrik be ardura ez desten gaixak. Gaiñera, liburu honi esker ikasi dot (ez nekixan eta) existenzialisten aintzindari izan zala Unamuno; beraz guztiak zaku berian sartu neikez (eta harrixa lotuta, itsasora bota).

Baroja, ostera, aspaldiko laguna dot, nitarra. Txorrada bako gizona, eta dana esanda dago. Machado (Antonio), barriz. kalidade haundikua duda barik, baiña olerkarixa (ni olerkarixekingo refraktariua naiz). Eta Valle Inclan, sekulan ez dot bere ezer (osorik) irakorri baiña bide askotatik dakat deika; liburu honetan emondako klabiak, beste deikada bat gehixago dira.

Novecentistak gero: baiña lehendik formak (harranditsuegixak, paisaje larregi...) atzera eragitten badeste be, apropos intraszendentzia billatzen dabela jakitzia, errematia izan da. Ahaztutzeko moduko mobimendu bat.

Halan be, liburu honetan idazle guztiak halako eta bestelako mobimenduetan klasifikau biharra (nahi eta eziña) ikusi dot. Argi dago hau didaktikiangaittik egingo dala, baiña honek errealidadiakin zerikusi gitxi dakala esango neuke. Ixa danak salbuespen dira barren! Liburuan aittatzen dirazen autorietako erdixa baiño gehixago ez da argi sartzen belaunaldi konkretu baten. "98ko belaunaldi" horren izaeria bera, adibidez, zalantzazkua da (bertako partaidetzat hartzen diran batzuek be definiziñua kili kolo ipintzen zeben).

Harpeko Saindia, misterio benetakua: jentillen sasoittik ixa aldatu barik (kristautu barik) iraun daben banako sinismenetako bat. Horri buruz sekulan irakorri doten lanik sakonena da hau, eta horrek merittua daka, bildutako datu gehixenak 8-10 lekukoren buruan zeguazelako, aldaera desbardiñetan, eta argitaratutako oso material gitxi zegualako (Oxobi, Barandiaran, Dendaletxe...). Lekuko zuzenetatik eta idazlanetatik jasotakua antolatu, etorkizunerako bermatuta: horixe izan da Aranan eginkizun nagusixa, nahiz eta jasotakua interpretatzen pixkat be saiatu (sainduan historixak ulertzeko oso lagungarri). Etxian ondo gordeta izango doten liburua, kontsultak egitteko!

Dendari kalian dago, herriko alde zaharran lihorreko zatixan. Izan be, Lekeittioko alde zaharrak zati bi dittu, fisikoki ondo bereizitta, eta antxiñan baitta soziologikoki be: beheko aldian, Arranegi eta Ezpeleta kalien ardatzen ingurukua, arrantzaliena; eta goiko aldian, kamiñuan bestekaldian, "txaputxeruen" auzua (hau da, arrantzaliak ez zirazenena). Bertan kokatu zan Erdi Aroko jatorrizko muiña, Kanpilluan (Erromatar Inperiokua ez, hau itxuraz arrantzalien auzuan goiko aldian egon zalako), eta indianuak be, auzo honetan eregi edo konpondu zittuezen euren etxe barrixak. Eta, bistan da, aurrerakuntzak eta modernidadiak be auzo honetan nagusi. Pentsau! Hormigoiz egindako etxe bat, egurrik edo harririk erabilli barik! Adelanto itzala. Pegoran ikusi leikianez, 1933an izan zan hori. Kebab bat jatera zoiazen hurrenguan, erreparaixozu (ondo-onduan dago eta).

Irakorketa atsegiña, zakarrontzittik erreskatautako beste ale honena. Testu liburua da, berez; baiña ixa zimurtu barik dago, ez dirudi ikasle askok "jasan" bihar izan dabenik. Izan be, 16-17 urtekin tortura bat eritxiko netsan hau irakortziari, baiña gaur -XVII-XVIII gizaldixak deskubritzen nabillen honetan- ezin interesgarrixagua egin jata, orduko gertakari historikuen inguruan sortutako idazlanen lagin oso didaktikua. Izan be (barriro), nekez irakorriko nittuan nik ilustrau neoklasikuen entsegu orijinalak, edo antzerkixa, edo poesixak (gaur eguneko jentiandako astunak irakortzeko, eta gatxak topatzeko)... baiña modu didaktiko honetan prestauta, aukeraketa eta komentarixo egokixakin, plazerra da Jovellanos, Feijoo, Samaniego etabarrak deskubritzia, buruz dakiguzen bertso-fosillak testuinguruan txertatuz:

"A un panal de rica miel / cien mil moscas acudieron / que por golosas murieron / presas de patas en él..."

XIX gizaldikua be, arrazoi berangaittik egin jata erakargarrixa. Larran hau irakortzian gauza askokin enterau nintzan, eta liburu honekin eskeleto hori odolez, muskuluz eta erraixez pixkat bete dot.

"No es verdad, angel de amor / que en esta apartada orilla / más pura la luna brilla / y se respira mejor?"

eta

"Con diez (ez "cien", nik beti entzun eta esan izan doten legez!) cañones por banda / viento en popa a toda vela / no corta el mar sino vuela / un velero bergantín..."

Ez fosillak bakarrik; gaur eguneko kezkekin -eta, bereziki, neure burruka partikularrekin- zerikusixa daken txatalak topau dittudaz:

"...¿Y por qué no podré yo combatir aquí uno de los mayores vicios de nuestra vulgar educación, el vicio que más ha retardado los progresos de las ciencias y los del espíritu humano? Sin duda que la subdivisión de las ciencias, así como de las artes, ha contribuido maravillosamente a su perfección. Un hombre consagrado toda su vida a un solo ramo de instrucción pudo sin duda emplear en ella mayor meditación y estudio; pudo acumular mayor número de observaciones y experiencias, y atesorar mayor suma de luces y conocimientos. Así es como se formó y creció el árbol de las ciencias, así se multiplicaron y extendieron sus ramas, y así como nutrida y fortificada cada una de ellas, pudo llevar más sazonados y abundantes frutos.

Mas esta subdivisión, tan provechosa al progreso, fue muy funesta al estado de las ciencias, y al paso que extendía sus límites, iba dificultando su adquisición, y trasladada a la enseñanza elemental, la hizo más larga y penosa, si ya no imposible y eterna. ¿cómo es que no se ha sentido hasta ahora este inconveniente? ¿Cómo no se ha echado de ver que, truncado el árbol de la sabiduría, separada la raíz de su tronco, y del tronco sus grandes ramas, y desmembrando y esparciendo todos sus vástagos, se destruía aquel enlace, aquella íntima unión que tienen entre sí todos los conocimientos humanos, cuya intuición, cuya comprehensión debe ser el único fin de nuestro estudio, y sin cuya posesión todo saber es vano?" (JOVELLANOS, Gaspar Melchor de. 1797. "Oración sobre la necesidad de unir el estudio de la literatura al de las ciencias").

Abisua XVIII. gizaldixan emon bazan be, badirudi gaur egun be ondiok batzuk ez dirala enterau. Espezialista monodisziplinar superjakitunen hankasartuengaittik nabil, bistan da... ;-)

Mende biko panoramika hau hartuta, berresten dot nere burua kostunbrismotik oso hurre kokatzen dotela. Idazten dittudazen gauzengaittik baiño gehixago, gustuko dittudazenengaittik. Halan be, realismua eta naturalismuan kontuak dirala eta, tio Tomasen bilduma horri oratzeko gogua sartu jata: hor dagoz Perez Galdos eta Blasco Ibañez, barrena. Eibarrera hurrengo noianian igual!

XVI.ko testuak gaur egunian dakan distantzian (estiluan) oztopua gaindittuta, interesgarrixa dok. Halan be, ez nok "zoratu", Alfredo Perez Revertetar nostalgikuak zoratuko jittuan eran behintzat. Gehixen gustau jatana soldaduen arteko bizimodu normalan briztadak izan dittuk, gerra gizonen estilo bizixan eta orduko hizkeriakin (zentzu horretan Contrerasen autobiografixia gogoratu jestak. Azpi-oharrak pixkat astunak dittuk (askotan testu orijinalak baiño leku haundixagua hartzen juek pajinan!) baiña egixa esan ezinbestekuak be badittuk, bestela nekez ulertuko zittuan Bourdeillek egitten jittuan hainbeste ohar. Espainiar Inperixuan argi illunak pixkat gehixago ezagutzeko entretenimendu bat.

Iruzkingillian alboraketak be kontuan hartuta, jakiña (ez najekixan gauza haundirik Moa honi buruz; liburua irakorri eta gero billaketia egin juat eta... ederra pajarua! ;-) ). Bourdeilleri buruz be billaketia egin juat, eta bai: idazle edo historialari moduan ez jetsek balore haundirik emoten (teknikoki) baiña... berak jasotakuak balore itzela jaukak, historia liburuetan agertzen dirazen gertakarixak girotzeko.

Eta hamen be, Lopez Reverteren nobeletan baiño euskaldun gitxiago agertzen dittuk. :-P

Ardantzako kale zaharrian, pasoanibeleko zaindarixak ezagutu genduzen. Eskolako ume asko pasatzen giñan bertatik: kasetatxo bat zan, 1,5 edo 2 metro karratukua, eta zaindari bi egoten ziran bertan, txandaka: bata ule zuriduna, bestia gris-baltza. Gizon serixuak ziran, ipoin gitxikuak, "kastellanuak".  Trena pasatzeko zeguanian, kasetatik urtetzen ziren trenbide ondoko manibela haundi batzuei eragitteko, eskuz, barreria ixteko. Ez naiz gogoratzen noiz arte egon ziran honek zaindarixok, nere eskola denporan izan zan (nik eskolia1986xan edo amaittu neban). Gero pasoanibela automatizau egin zan, eta halan urte asko egin zittuan harik eta Ardantza-Aldatzeko urbanizaziño haundixa egin arte. Orduan desagertu egin zan pasoanibel hori, kamiñua trenbide azpittik sartu zanian.

Kontua da, harek zaindarixak nahikua aspertuko zirala trenen artian. Euretako bat gure aittitta Demetrion "eskolakua" zan kontizu, eta txapuzatxuak egitten zittuan denporia pasatzeko. Eta goguan dakat, baten (halako gauzak konpontzia ondiok merezi zebanian) amak kertena hondatutako aizto bat zekala, eta euretako bati eruan zetsala. Baitta harek konpondu be: egur argizko kertena sartu zetsan, pagozkua edo, eta hortxe dago, aman sukaldeko kajoyian, ederto illunduta (asko erabilli izanan seiñale). Ondiokan etxako torlojurik mobidu be.