Garagoittiko Orakulua

Ariketa literario bat, horrek dakarren arrisku guztiekin. Orokorrian gustau jata, nahiz eta une batzuetan dakan introspekziño maillia (idea asoziaziñuak, erreferentzia literario eta filosofikuak...) hermetiko xamarra bihurtu. Bestalde, etxata asko gustatzen "literatura femenino" kontzeptua (halako liburu asko asko gustau izan jatazelako), baiña kaso honetan egokixa dala uste dot; izan be, "muiña" emakume izaeriari oso lotuta ikusten dot, eta -kaso honetan bai- pixkat jokoz kanpo laga nau horrek. Une batzuetan, kontatzen dabenari buruzko interes faltia...

Gizon serio, herrigile, kezka sozialdun eta erbestean zaildutako intelektual horren bildumian lehelengo txatala zer, eta umiei zuzendutako txontxongillueri buruz! Alde dramatikua bakarrik ez: txontxongilluak eurak egitteko teknika, buruak, soiñekuak, krokis eta guzti. Horrek irabazi nau: txikixei zuzentzia, haundittasun zeinua da. Eta, antzerki mota honen eskola baten premiñia seiñalatzian, Bizkaiarako neurriko eztenkadia: "Bear bada lan eder au gure erriko fabrika gizonen batek artu bear luke. Beste errietan oi dan bezelako Fundazio bat sortu ta diru askorik gabe erakunde au errez gerta liteke. Baiñan gure diru-gizon aundi oiek ez dute, ordea kultura bideko lanik sorbaldan jaso nai, bere diru-geitze orrek ziaro nekatuta baitauzkate".

Basamortuan, bakardadean kogitatutako asmuak, lotsa barik botatzia. Zergaittik eze, "Ametsa ez da utsa, ez da aizea. Amets utsekin asita egin ditu gizonak lan aundiak. Ametsa da gizonen ezaugarri nabarmenena . Ametsak biurtzen dira egi, baldin amets egizkorrak badira".

Liburuan lehelengo zatixa txontxongillotarako piezak datoz, 5 bat urteko umiendakuak, tolesturarik bakuak. Geto datozen ipoiñetatik lehelenguak be halakuak diraz. Bateren bat oso politta (erregeak eta arto alearena...) esango neuke Ugaldek berak asmautakua dala, baiña gehixenak klasikuen refrituak dirudixe (ez dittu akreditatzen). Azken ipoiñetako batzuk 9-11 urtekuendako be egokixak (erregian jantzixana, berunezko gudarixana, urretxindorrana).

"Ama gaxo dago" antzerkixa. Moldez klasikua, baiña azken kolpe modernuakin -pixkat lekuz kanpo laga nabena-.

"Itsasoa ur bazter luzea da". Existentzialistegi eta biribildu bakuegi nere gustorako, baiña iñoiz irakorri izan doten trintxeretako giruan deskribapen zirraragarrixenetako batekin.

"Hiltzaileak" bildumia, lehergaillu bat frankismuan. Idatzi zan sasoian sardinzarrak ale batekin harrapau ezkeriok, Okendo kalera. Erresistentzixian arnasa.

Eta "Mantal urdina" eta "Bihotza golkoan", estilo ariketatik asko daken ipoin bildumak. Indar haundiko unekadak badakaz be, pixkat sintoniatik kanpo irakorri dittudazenak.

Ixa alderdi guztietan ezagutzen dittudaz pertsona onak, fidagarrixak, zintzuak. Guztietan gero! Halan be, euren alderdixen morroi dira. Euren arrimuan, jente eskasa babesten da. Eta nere lagun hauek, diziplinatuak diranez ("era un hombre de partido" epitafio ohoretsua nahi),  men egitten detse alderdi-dizipliniari. Nahiz eta, neuri aitortuta, gauza batzuekin konforme ez egon "Badira 3 pertsona klasemunduan: lagunak, etsaiak eta alderdikidiak").

Harreman mota berezixa sortzen da alderdi politiko baten kidien artian, eta gehixenetan ez daka interes publikuakin zerikusirik. Gure gauzak.

Blogerako gauza bat idaztekotan nenguan, asteburuan izango dirazen hauteskundien kontura, baiña ez dau merezi.

Ez naiz ni diktadura baten alde urtengo ("partido politiko guztiak kaka hutsa diraz! debekatu daiguzen") baiña, egixa esan, gure sistema honetan, alderdixen korporatibismua sistema parlamentariuen galga legez ikusten dot, abantaillia baiño.

Abantailla bakarra, alderdi bakotxian biltzen dan "lagun taldiandako" da.

Gobernu hobia lortuko litzake hautagaixak banan-banan aukeratu ezkeriok, alde bakotxian dagon jenterik onena aukeratuta. Ez alderdi-pakete osua hartuta, ustelak eta zintzuak, danak batera.

Bueno, ba azkenian bai idatzi dot zeozer blogerako.

Eskutara pronostiko txarrakin allegau jatan: "Ezin izan naiz xx pajinatik pasau". Irakortzeko gatxa ei zala. Baiña halan be saiakeria merezi zebala erabagi neban: zientzia fikziño otxenterua euskeraz? Hori irakorri behar juat nik.

Ez naiz damutu. Egixa da idazki bilduma heterogeneo xamarra dala, eta lehelengo olerki eta ipoin motzak ulergaitzak egin jatazela, bere sasoiko estiluan (zeiñek ulertu zeban Blade Runner filma lehelengo ikustaldixan? Ez nik). Baiña "Aireontzi fantasma"tik aurrera gauzia aldatzen da: ez dakitt idazlian idazkerara (otxenterua hori be)  egin naizelako, edo kontakizunan egitturia klasikuagua dalako, baiña ipoiñak gero eta ulergarrixaguak -eta erakargarrixaguak- egin jatazela.

Nere kontroletik kanpoko beste gauza bat -baiña gustoko dotena, halan be- erreferentziak diraz. Idazlia okzitandar euskalduna da, eta esango neuke euskal erreferentziak beste (Byjorn, etc) dagozela ok lurraldekuak, nahiz eta nik harrapatu ez. Buelta asko emoteko moduko testuak, beinke! Etorkizuneko aztertzailliendako.

Izan be, azken nobelia (Teleamarauna) zinema purua da. Hor pelikula baterako gidoia dago.

Lehen, gaztetan, basarrixan bizitzia zan nere amesa; halan be, bizimodu hori ezagutu ahala, gero eta kalezaliago bihurtu naiz. Hori dala eta, liburu hau hartzian ez neban espero gauza haundirik: irakorketa diagonala egin, eta bookcrossingera bideratzia; hori zan nere asmua.

Baiña, sorpresia: interesatzen jatazen gai askori buruzko detalle argigarri asko topau dittudaz (sukaldia, garixa, errotak, errentak, gaztaiñia, gaztaia, basogintza...), benetako entziklopedia bat. Eta, neretako oso garrantzitsua: modu didaktiko, jator eta bizixan emonda. Izan be, ikerketa etnografiko askoren arazua horixe izaten da: ikerketak dirazela, lan "notarialak" esate baterako, irakortzeko latzak eta batzutan pixkat aspergarrixak. Hamen, ostera, "Aztiri"k (itxuraz Bedaio inguruan jaixotakua, eta Arantzazun fraille) euskera ezin jatorragua darabil (garbizalekerixatik zein erderakadetatik urrin), eta berez da irakortzeko atsegiña eta pizgarrixa. Ondo gordetzia merezi daben liburua, beinke! Eta askotan kontsultauko dotena.

Jauntxuen sistemako deskribapena, adibidez, kopixatzeko modukua da. Izan be, gaur egunian ondiok indarrian dago, "bezerotasun"forman. Ez bakarrik hauteskundietan gaiñera: osasun sisteman, administraziñuan, mundu akademikuan... egoten dirazen fideltasunak hobeto ulertzen laguntzen gaittu:

"Baina besteak beste, urteroko errenta zen maizterraren gurutzea eta lorra. (...) Eta hori gutxi bailitzan, maizterrak bazuen beste gurutzerik ere. Behin batez, 1976an, Bixente Astaburuaga, 88 urteko frantziskotar anaiari galdetzen nion nik:

- Akordatzen al zara, zu mutiko zinela, gurasoek ze errenta ordaintzen zioten nagusiari? (Oñatiko Azpikoa delako baserrikoa zen bera eta maizterrak ziren)

Eta A. Bixentek hitzetik hortzera:

- Akordau? Akordauko ez naiz ba! 24 ta erdi anega gari, 4 anega arto, 3 kapoe, 2 burdi egur... eta botua.

- Botoa? - nik harrituta galdetu.

- Bai, botua, elesiñotako botua bebai - berak ostera-. Bestela etxetik bota egitten eben maisterra!

Hori dela ta, Arantzazuko Azpilleta-goiko etxekoandreak, Martxeliña Madinabeitiak, aitortzen zuenez, bera Araotzen neskatila zelarik, lege bezala, entzuten omen zuen hauxe: "Botua obixaren alde emun bihar da beti". Eta maizterrarentzat nagusiaren eskuetan izaki ogia edo artoa...

Gauza bera gogoratzen digu Joxe Ramon Zubillagak ere: "Beraioko lurralde eta etxeen jabeak bere maizterrei iragarri oi zien autakuntza edo botazioak zetozen garaia, eta maizter guztiak Tolosara joan eta euren nagusiari edo aldekoari botoa ematen zioten, nagusiak agindu bezala. Beraioko lurralde guzian, ordea, bi nagusi ziran, baiña politikan ez ziran partidu batekoak, bi aldetakoak baizik. Eta maizterrak ere bi aldetara eman behar euren botoa".

Era horretara, Bedaion, auzotasun ederrean elkartuta bizi zirenak, nagusien aginduak zirela bide, botoak bereizten zituen!

Eta auzoa ez-ezik, norbera ere berezia eta puskatua atera ohi zen frankotan. Legazpi aldetik gertatua daiteke adibiderik jatorrena. Hauteskundeak izaki, diputadugai batek gogor eraso omen zion bere ezagun bati:

- Hik jo dek beltza! Nere partidukoa izan eta botoa nolatan eman diok kontrarioari?

- Bai. Oponioa orain ere zuretzat dauket, baino botoa nagusiari eman behar (ogiari, noski) - erantzun omen zion umilki baserritarrak.

Lehenik bizi, gero gerokoak!

Bazen maizterrarentzat beste bereizketa bide bat ere, eta gogoan jasotzekoa gainera. Euskaldunok aitorren seme eta odol garbiko bezala jo dugu geure burua. Eta ez dut dudarik egiten! Baina euskaldun guztiak ez ziren maila batekoak; eta besteak beste, udaletxe eta karguetan etxaldekoak bakar-bakarrik sar zitezkeen, etxe eta lurjabetza eskatzen zelako: "millares" deitzen zitzaion erderaz; ondasunak behar, noski. Gehiago oraindik. baserrietako emazteki gazteek berek ere bazuten heuren bereizketa: etxaldekoak zirenak "alaba" izena zeramaten, maizterrei ostera "neskak" deitzen zitzaien. Maizterra, maizter eta meneko beti!"

(p.35-37)

Adela Larrañaga Berasueta, gure ama. Bere omenez, zer hobeto fraille frantziskotar batek idatzittako eta gasteiztar batek musikatutako bertso ateo batzuk:

Aleluia, bai. Gaur bertan bere gorputza erreko dogu, eta errautsak maitekiro gorde harik eta agur adeitsu bat emon ahal izan arte.

Izan be, COVID-19 erdixan gertatu da aman beherakada bizkorra, pandemixiari aurre egitteko neurri gogorrenak indarrian zirala. Baiña, nere ustien kontra, suerte haundixa izan dogu eta bere azken egunetan ondo zaintzeko eta maittatuta sentitzeko aukeria izan dogu. Kontuan hartu behar dogu askok ez dabela suerte hori izan; gu behintzat asko gogoratu gara euren min sakonakin; zuek be ez egizuez ahaztu.

Eta bai: izurritia une ezin txarraguan gertatu jaku: ama lehendik zeguan gaixorik (minbizixa, metastasisakin, fase terminal paliatibuan + 90 urtekin ohikuak dirazen multipatologiak = egunero 15 bat pastilla, injekziño eta neurketa, folixo baten justu-justu kabitzen dan hoja de ruta korapillotsua). Justu oin dala urtebete etxeko langille bat kontratau behar izan genduan, Silvia, egunero 3 orduz; ordurarte bakarrik bizi izan zan. Bere egoeria kaskartzen juan ahala, orduak be halaxen, eta azken hillietan Silvia astian 5 egun / 24 ordura ipiñi behar izan genduan. Egoera horretan zeguan, izurrixa allegau zanian: bixak etxian konfinatuta geratu ziran (Silviak asteburutan Bilboko beste emakume bat zaintzen zeban, eta hara juan ezinda amakin geratu behar izan zan, ez dakalako etxe propiorik).

****DISCLAIMER****

Zure guraso zaharrendako erregalorik onena

Iñor bere gurasuak zaintzeko pertsona baten billa badabil, bihotzez gomendatzen detsagu Silvia. Urtebetian behin eta barriro frogatu dau bere balixua, zintzotasuna, prestutasuna, adeitasuna eta gozotasuna; egoera onetan, zein txarretan; eta bai amak, bai bere seme-alabak esker onak baiño ez dakagu berendako; behargiña baiño gehixago, laguna bihurtu da; eta hori dala eta, alarma egoeria pasau arte edo/eta lanpostu barrixa topau arte, gure etxian geratuko da. Edozein herrittara mobitzeko prest dago.

Interesa izan ezkero, kontaktau nerekin.

****DISCLAIMER***

Lehenguakin jarraittuz, zenbat bidar esan dogu "eskerrak Silviakin egon dala"; bestela, ama etxian bakarrik eta bisittau ezinda, gure buruhausteak askoz be haundixaguak izango ziran. Halan be (beti dago "halan be"ren bat) konfinamendu egoeriak kalte haundixak eragin dittu pertsona nagusixen gaiñian, eta gure aman kasua horren adibide esanguratsua izan da. Ez dalako bardiña kalian ibiltzia, eta pasilluan gora eta behera jardutia; halan, abrillan 6xan, oiñez zoiala mokorra hautsi jakon. Mendaroko ospittalian, ez dakat azaldu beharrik zein zan egoeria: astronautaz jantzittako osagilliak, eta gaixuak bakarrik. 90 urteko pertsona batendako egoera ezin perturbadoriagua.

Ordurako hillabete nenguan ama ikusi barik, eta bere historia klinikua ezagututa, total sinistuta nenguan ez nebala barriro ikusiko. Oso gauza gogorra neretako: aitta ezin izan neban ikusi, hil aurretik (Valentzian ikasten nenguan) eta neretako oso garrantzitsua zan aman onduan egotia. Azken astiak tentsiño eta kezka haundikuak izan diraz: amakin bideokonferentziaz pozik eta alai agertu nahi, baiña barruan korapillua. Eta ezin ezer egin! Osagillien egoeria ulertzen neban, eta esan beharra dago ondo baiño hobeto zaindu dabela ama; baiña eginahalak eginda be, ama batek bere etxekuekin nahi.

Aste honetan, bere prozesuan bizkortze bat detektau zeben baiña; eta, detalliak detalle, kontua da begi bistan geldittu zala ama bere bizitzako azken egunetan zeguala. Eta, osagillien iritzixakin bat etorritta, aukeratu behar izan genduan: edo ospittaleko tratamendu bikaiñakin segidu, baiña bakarrik; edo etxera etorri, tratamendu ez hain bikaiñakin jarraittuz, baiña gurekin. Danok ados egon giñan bigarren aukeria zala onena.

Halan, gizarte-langillian laguntziakin, etxia Gipuzkoako Foru Aldundixak lagatako materialekin prestau genduan (ohe artikulaua, aulka gurpilduna...) eta eguenian, abrillan 30ian, ekarri zeben dana. Ama etxian sartziakin batera, horren eragin "analgesikua" begibistan geldittu zan: gorputzez nekatuta zeguan, baiña buru argiz, eta bere barruan poza zan nagusi; gehittu horri seme-alabak bertan izatia. Emakumia zeruan zeguan. Egoeria gogorra izanda, oso ederra izan zan. Zenbat bidar esan zeban, egun horretan eta gabaz (gaba txarrak pasatzen zittuan-eta, lo gitxikuak): "Ze ondo nagon", "Zenbat maitte zaittuedan", "Ze pozik nagon"... 60 bidar? 100 bidar? Hortik-hortik. Eta gu onduan, berari begira, eskutik, besotik, gerrittik eta burutik helduta, eta laztanak emon eta emon. Ikusten genduan-eta, horrek beregan zekan eragin mesedegarri haundixa. Benetako analgesiko indartsua.

Prozesua aurrera zoian, halan be, eta egun horretan bertan ikusi genduan, bezperan ez bezala, ya ez zala jarritta egoteko gai; eguen arratsaldetik aurrera ez zan ohetik jaikiko; eta gabian, esandako legez, estualdixak, sofokuak etabarrak ez zetsen pakerik emoten (eskerrak opioide bedeinkatueri, gaixo bat min barik eta trankil mantentzeko ahalbidetzen dabenak). Goizaldeko 05:30ak izango ziran guardian genguazenok herixotza-trazak hartzen hasi giñanian; 7:30ak aldian, berakin berba eginda (artian konszientzia pixkat gordetzen zeban: justu baietz-ezetz buruakin esateko laiñ) galdetu netsan ia beste seme-alabak ikusi nahi ete zittuan, eta baietz. Abisua pasauta, anai-arrebak han bildu giñan; loibei be abisatzia erabagi genduan, amamari azken agurra emoteko. Orduan etorri zan sorpresia.

Izan be, horixe kontau nahi dot, aittitta-amamak bizirik dozuezenok, konturatu zaittiezen zelako garrantzixa dakazuen eurendako.

Kontua da, lehelen loiba zaharrenak agertu zirala, Ariane eta Jon. Amak 54 urte zittuan jaixo ziranian, eta denpora asko pasau dau eurekin. Nik, amak eskuak jasotzeko indarrik ez zekazenez, bere onduan ipiñi ziranian eskuak hartzeko esan netsen, eta euren arpegittik, burutik pasatzeko. 30 urtetik gorakuak izan arren, gure gurasuendako eta gure aittitta-amamendako beti izango gara umiak: eta umiei eskua burutik, arpegittik pasatzia guraso eta aittitta-amama batek umiari maittasuna adierazteko modurik esanguratsuenetako bat da. Neuk be asko egin dot hori, ama hilzorixan egon dan artian: bere esku indarrik bakua hartu, eta nere arpegittik, nere burutik pasau. Guapo, guaapo, guaaaapo.

Eta horretan hastian, ama berpiztu egin zan. Ez dakitt nungo zoko ezkututik etorri zan indarra. Eskuak, besuak, bere kontura mobitzen hasi eta gogor estutzen, eta besarkatzen hasi zan. Baitta berbetan be: euren loiba maittiak onduan sentitzian igarri zeban poza hain haundixa izan zan eze, ordu erdiz, eurekin barriketan jardun zeban, pozarren. Eguneroko bizitzako gauzak komentatzen-eta. Ingurukuak, aho zabalik, kantatzen be ikusi genduan: maiatzan 1a zala eta, zer eta Internazionala! Horixe izan zan bere azken kantua.

Ostian, bizitzian legiak bere bidera ekarri zeban, eta pixkaka-pixkaka lehengo modura gelditzen juan zan. Baiña danok konsziente izan giñan oso gauza pozgarri eta harrigarrixa bizi izanaz; bai ingurukuok, bai amak berak. Eguardirako, konszientzia arrastuak be desagertu ziran; eta hortik aurrera, gure beharra heriotzerako bidia erreztia izan zan. Maiatzan 2xan 18:35ak arteko ordu luziak aparteko kontakizun bat mereziko leukie, baiña gaurkoz nahikua; miñik edo estuasunik pasau barik izan zala, eta maittasunez inguratuta, hori da garrantzitsuena.

Laburpena:

1. Ospittaletan isolatuta (izan) dirazenekin gogoratu.
2. Silvia kontratau nahi badozue, bizkor ibilli (laster kendukotsue bestela).
3. Loibak, aittitta-amamekin asko egon.
   

Ikusiko dogu oiñ, teorixatik praktikara pasatzerakuan zer pasatzen dan.

Ados. Hamen dago irudixa. Eta badakitt ze pasatzen zan. Bideokonferentzian be esan dot: hasieran (in illo tenpore, kamiseta gorri eta fraka horixen sasoian) irudixak normal kargatzen nittuan, arazo barik. Gero, ezin kargauta hasi nintzan. Gaur argittu da zergaittik: hain zuzen be, asko kargau doguzenok, zerbitzarixa geldotu-edo egitten dogu, batez be (nere moduan) karpetetan sailkatzen ez badoguz. Orduan: sistemia ibilli, badabil. Baiña oso poliki. Beraz, etxeko lanak izango dira poliki-poliki horrek irudi pilluok sailkatzia eta hobeto antolatzia. Jardunaldi produktibua. Eskerrikasko! Eta poztu naiz zuei arpegixak ikustiaz.

Gustatzen jata Marse-ren unibertsua, 40 hamarkadako "ciutat podrida" gris hori. "Si te dicen que caí" nobelakua gustau jatan, eta hau gehixago. Nobela barruko nobelia, ume ikuspegixa erabillitta amesen dimentsiñua hartzen dabena (Shanghai ezagutzeko gogua, Fagor Arrasatekuekin batera!) gero modu bortitzian errealidadera itzultzeko. Horregaittik azken kapituluak gogorrak diraz: baiña ederrak, desolaziñuak batzutan izaten daben edertasun berezi horrekin. Gure heroi desengañatuak, lehengo makis idealistak, mundu miserable barrixian bere lekuan billa. Zinian takillako azken eszeniak begixak itxiarazi, eta amesetan laga nau...

Xabierrek begi klinikua daka, eta gustatzen jata bere iritzixa eskatzia speleo kontuetan: izan artikulu bat, izan karstaren zientziei buruzko ekimenen bat... Xabierren begiradia extraterrestriena lakotxia da, edo parakaidistiana, edo munduari beti begi barrixekin eta aurrejuzku barik begiratzen detsan umiana; beti erreparatzen detsa norberak ikusi ez daben detalleren bati.

2005etik hona pasau dittuan momentu bakartixen eragiñez izan leike: munduan zaratia ixilarazi ezkeriok, obserbaziño ordu luzietan gauza asko ulertzen dira. Antxiñako txamanak ondo zekixen hori.

Armintxekuan ostian -ondo kontatzen dau berak, liburuan- Xabik jauzi kualitatibo bat egin zeban. Insomnio gabetan, bere brainstormingan lekuko izan giñan, bere osasun mentalaz kezkatzen hasteraiñok. Etxeko profeta, hasieran ez genduan serixuan hartzen: labar-artedun espezialisten arretia ixotu behar izan zeban iritziz aldatzeko. "Ene, badirudi Xabi ez dagola hain zorua" esan neban; eta poztu nintzan.

Ni neu, labar-artiakin gogaittuta nago: lehelengo ilusiñuan ostian (igual nere bizitzako emoziñorik haundiña) etorrittako takatekua be, parekua izan da. Arkeologixa munduko miserien zurrunbillua bertatik bertara ezagutzia etxata bape gustau. Espeleologua naizen neurrixan interesatzen jata, bistan da -karstaren zientzietako bat dan neurrixan- baiña, lehen ilusiñoz bizitzen baneban be, oin arkeologia kontu guztiak gustu mingotx bat hartu dabe neretako; eta ez naiz bakarra. Halan, gatxa da labar-arte gehixago topatzeko gogotsu ibiltzia.

Edozelan be: nere mingostasun horri aurre eginda, Xabierren liburua irakortziari ekin detsat. Ez naiz damutu: gai ezin hermetikuagua izan arren (ez dakat ahalmenik, ezta gogorik be, espezialisten maillara igotzeko) irudi ugarixak, eta testuetan erdi-ulertu dotenak harixa jarraitzeko balixo izan deste, eta gai anekdotikuez gain ("izarretan irudixak ikusten hasitta, Pato Donald be ikusi zeinke"), Xabierren interpretaziño teorixiari zentzua hartu detsat. Gehixago, ez dalako perfektua ("ez zaittez fidatu teorixa perfektuez"), eta argittu bako hutsuniak dittualako. Xabierren toke jeniala da: iñok erreparau bakua ikusteko gaittasuna.

Liburu honetan, Xabierren irribarre enigmatikuan atzian ezkutatzen dana hobeto ezagutu geinke. Urte askotan exploraziñuak konpartidu daiguzela!

Liburua hamen irakorri leike.

Dibulgaziño ale politta, edozeiñek ulertzeko moduan (igual sinpliegi) matxinaden sasoiko gatazkak argitzen dittuana. Neretako argigarrixena, igual, Erdi Aroko estrukturetatik Antziñako Errejimenera gizartian egitturian aldaketak.