Garagoittiko Orakulua

Xabierrek begi klinikua daka, eta gustatzen jata bere iritzixa eskatzia speleo kontuetan: izan artikulu bat, izan karstaren zientziei buruzko ekimenen bat... Xabierren begiradia extraterrestriena lakotxia da, edo parakaidistiana, edo munduari beti begi barrixekin eta aurrejuzku barik begiratzen detsan umiana; beti erreparatzen detsa norberak ikusi ez daben detalleren bati.

2005etik hona pasau dittuan momentu bakartixen eragiñez izan leike: munduan zaratia ixilarazi ezkeriok, obserbaziño ordu luzietan gauza asko ulertzen dira. Antxiñako txamanak ondo zekixen hori.

Armintxekuan ostian -ondo kontatzen dau berak, liburuan- Xabik jauzi kualitatibo bat egin zeban. Insomnio gabetan, bere brainstormingan lekuko izan giñan, bere osasun mentalaz kezkatzen hasteraiñok. Etxeko profeta, hasieran ez genduan serixuan hartzen: labar-artedun espezialisten arretia ixotu behar izan zeban iritziz aldatzeko. "Ene, badirudi Xabi ez dagola hain zorua" esan neban; eta poztu nintzan.

Ni neu, labar-artiakin gogaittuta nago: lehelengo ilusiñuan ostian (igual nere bizitzako emoziñorik haundiña) etorrittako takatekua be, parekua izan da. Arkeologixa munduko miserien zurrunbillua bertatik bertara ezagutzia etxata bape gustau. Espeleologua naizen neurrixan interesatzen jata, bistan da -karstaren zientzietako bat dan neurrixan- baiña, lehen ilusiñoz bizitzen baneban be, oin arkeologia kontu guztiak gustu mingotx bat hartu dabe neretako; eta ez naiz bakarra. Halan, gatxa da labar-arte gehixago topatzeko gogotsu ibiltzia.

Edozelan be: nere mingostasun horri aurre eginda, Xabierren liburua irakortziari ekin detsat. Ez naiz damutu: gai ezin hermetikuagua izan arren (ez dakat ahalmenik, ezta gogorik be, espezialisten maillara igotzeko) irudi ugarixak, eta testuetan erdi-ulertu dotenak harixa jarraitzeko balixo izan deste, eta gai anekdotikuez gain ("izarretan irudixak ikusten hasitta, Pato Donald be ikusi zeinke"), Xabierren interpretaziño teorixiari zentzua hartu detsat. Gehixago, ez dalako perfektua ("ez zaittez fidatu teorixa perfektuez"), eta argittu bako hutsuniak dittualako. Xabierren toke jeniala da: iñok erreparau bakua ikusteko gaittasuna.

Liburu honetan, Xabierren irribarre enigmatikuan atzian ezkutatzen dana hobeto ezagutu geinke. Urte askotan exploraziñuak konpartidu daiguzela!

Liburua hamen irakorri leike.

Dibulgaziño ale politta, edozeiñek ulertzeko moduan (igual sinpliegi) matxinaden sasoiko gatazkak argitzen dittuana. Neretako argigarrixena, igual, Erdi Aroko estrukturetatik Antziñako Errejimenera gizartian egitturian aldaketak.

EGUNERAKETA: Leire Goitia maistra lekeitiarrari esker, jakin dot serie bat egin zebela. Mereziko leuke irudi eta soinu masterrak lokalizatziak, eta ganoraz argitaratziak! Hamen ale gehixago:

Lehelengo aste bixak fuerte xamar egon eta gero, aste honetan flojo topatzen naiz. Kafia hartziari laga detsat (horrek be eragiña izango dau, duda barik), baiña gorputza sortuta igartzen dot, eta gogua illunduta. Eta karteltxo apokaliptiko hau prestau dot sare sozialetarako.

Izan be, uste eze ez garala konturatzen umiei erakusten gabizenaz. Eta kontuan hartuta hórrek umiak dirazela etorkizunian gizartia gobernauko dabenak, ba... gure buruan gaiñian kaka egitten gabiz.

Egoeriak behin baiño gehixagotan ekarri desta aspaldiko ipoin hau.

Etxe baten familia bat bizi zan: gurasuak, umia eta aittitta. Aittittak ezin izaten zeban ondo jan: eskuan dardaria zekan, eta jatekua jausi egitten jakon, mahaixa eta erropak zikinduta. Behin platera be jauzi eta hausi jakon, eta gurasuak asko hasarratu jakozen. Bixamonian, egurrezko erretillu bat emonda esan zetsen: "Aittitta: zurekin jatiak higoiña emoten desku. Hamendik aurrera jatekua erretillu honetan emongo detsuegu, eta aparteko lekuan jango dozu txakurrakin batera". Eta halaxen egin zeben, aurrerantzian; aittittari lurrera jausittakuak txakurrak jaten zittuan.

Baten, gurasuak umia oso lanpetuta topau zeben: gubilla hartuta ohol bati formia emon nahixan zebixan, jo-ta-sua. Zertan zebixan galdetu zetsenian, umiak poz-pozik erantzun zeban: "Erretillu bat egitten nago. Zuek zaharrak zarienian aparte be jan biakozue, eta bakotxari bat egin nahi detsuet". Umian harridurarako, gurasuak negarrez hasi ziran.

Egindako bidegabekerixaz konturatuta, gurasuak aittitta barriro jangelara ekarri zeben. Aurrerantzian otorduak danokin batera egin zittuan, senidiak lagunduta.

Betidanik erakarri izan nauk nobela honek (gaixa, estilua...) baiña gaur arte etxatak parian suertau; oker ez banago, Ondarruko liburutegiko bookcrossing kajoian eskuratu najuan. Gozatu juat; gehixago, oiñ nere kurrikulumian 4 urtez erdi-gallego izan nintzaneko esperientzia jaukat-eta. Hango jentiakin bizi izandako momentu gozuak behin baiño gehixago etorri jataaz: batez be, herrixketako giruan lagunen eskutik (Mar, Ana, "Ceboleiro"...) sartu nintzanekuak, herri zahar-maitagarri (batzuetan amorragarri) horren briztadak hartuta, esku baten borona zatixa, bestian tetilla gaztaia eta aurrian ardau zuri katillua nekala. Porroustada hauez gain, kontakizunian interesa ondo mantenduta jagok eta, melodramatismuan (larregi) sartu barik bere garaiko erretratu sozial ona egitten jok, historia liburuetako lerro jeneralak zeozelan "haragiztatzeko", edo kale/basarriko bizimoduan izandako eragiña erakusteko. Idazliari buztan puntia ikusten bajako be (tradizionalistia) danondako jaukak "egurra", eta gustora geratzen dok (eta lagatzen gaittuk) aldia guztietan dagon kazikismua seiñalauaz, modu deskriptibuan eta epaittu barik. Hori nabarmen geratzen dok abadien kuadrillia deskribatzian, "trabucaire", karka, seudoprogresista zein -azkenian idazlian bedeinkapena jasotzen daben- Kempis-en bidia jarraitzen daben proagonista ziliziozalia.

XX. mende hasieran, gazte burrukalari batzuk kanpoko ideiekin Euskal Herri fededunian baztarrak nahasten hasi ziran. Euren kontra benenoz betetako berbak bota ziran (irakortzekua da Txomin Agirreren pasarte ha), tartian erderakadak zirala eta. Aittitta Akilinori bereziki gaiztotu jakozen (euskalduna eta sozialistia! traidore doblia), eta egozten zetsen gauzetako bat, adibidez, "pueblua" aittatzia zan. Baiña, bistan da, gauza bat herrixa edo herrittarrak diraz; eta bestia "pueblua masan".

Bestalde, ni umia nintzanian (70-80ko hamarkadan) txikliak eta txupatxusak ezagutu nittuan, nagusiki gusto bikuak: fresa eta menta. Kaletik basarrira edo mendira begixa bota izan dotenian, benetako mallubixen eta benetako menta-orrixen gustua ezagutu izan dot. Eta, bistan da, ez dake gozokixen gustuakin zerikusirik. Horregaittik, bereizterako orduan gauzia argi dago: gauza bat da mallubi gustua (udabarrixan baiño ez doguna dastatzen), eta bestia fresa (gozokixena).

Hau guzti hau egunotan erabilli dot bueltaka, gure ume "gamerrak" ("jokalarixan" konnotaziño bera ez dakan berbia, erregular!) alkarrekin berbetan entzun dittudazenian. Ordenadoreko jokuetan, bere pertsonajiak, izan burrukalarixak, izan bolido gidarixak, edo espaziountziko nabigatzailliak... "vidak" dittuez; jokatu ahala galtzen dabena, edo ez-dakit-zer-helburu lortzian berreskuratzen daben "vidia". Eta, kargu hartu barik (zeozer txarto esaten dabenian, zuzentzeko ohitturia dakat-eta), hori ez zuzentzia erabagi dot. Izan be, oso desbardiñak diraz "vidak" eta "bizitzia", ez dozue uste?

Honek ez daka hankarik ez bururik, osasun ikuspegittik: polizia militarizatu patrullak kalian, jentia etxetik urten ez daiñ (baiña halan be dendak eta tallarrak martxan!!). Polizia guzti hori paseo eta kirola egokiro egitten dala kontrolatzen egon zeikianian...

Behin eta barriro argumento estupido bat entzutzen nabil (zelako ardixa dan jentia!): "Es ke... jentiari urtetzeko baimena emoten badetsazu, hala! Deskontrolatzen hasiko da. Halakuak gara! Eskua emon, eta besua hartu!". Konturatzen zarie zer dagon esaldi horren azpixan?? Zibilizaziño mota baten balioeztatzea. Gizaki autonomo izaerian ukatzia. Diktadura baten premiñia ahoz gora eskatzia, eta txalotzia. Negarguria emoten desta.

Ados. Ez daigun federik izan jentiarengan. Onartu daigun danok indibidualista insolidario inkonszientiak garala, eta porradun polizia bat gaiñian bihar dogula derrigorrez, arauak betetzeko. Eta HALAN BE: polizia militarra kaliak hutsik mantentzen euki biharrian, bardin-bardin euki leike kirol gune (konfinatu, kontrolatu) bat kontrolatzen.

Nun dake burua Osasun Buruzagixak? Ez dira konturatzen etxeko atxilotze honek laster baten ekarri leikezen sozio/osasun arazuekin: depresiñuak, osteoporosisa, tratu txarrak... Zer gertatu bihar da neurri hori arrazionalizatzeko? Jentia suizidatzen hastia? Leyenda negra famoso horri arrazoia emongo ete detse, beste herrialdiei bizkarra emonda ibilbide propiua egiñaz? (Espainia da etxetik aisialdirako urtetzia lagatzen ez daben Europako herrialde bakarra; ikusi bat, bi adibidiak).

Atzo Argentinako senidiei idazten netsen, Mar del Platan bizi dan amaman lehengusiña gaztian (90 urte) egoeriangaittik kezkatuta. Esaten netsan: "Aprobetxau oiñ urtetzeko, ariketa fisikua egitteko, forma onian ipintzeko! Laster etorriko jatsu-eta itxialdirako agindua, eta halan hobeto aguantaukozu".

"-------- Mensaje reenviado --------

Asunto: Re: corona virus ¡¡ hola oier.. ¿Cómo la estan pasando? Las noticias q llegan nos dan miedo. Aquí recién empieza. Ya tenemos el 1 caso en Mardel.

Fecha: Thu, 19 Mar 2020 10:06:55 +0100

El 19/03/2020 a las 1:07, Maria Elena Berasueta escribió:

¡¡Hola oier...... gracias por tu solidaridad!! Por suerte vivo a 1 cuadra de una plaza con mucho verde y a su vez ésta da a la costa sobre el mar, lo que me da para caminar al aire libre y lejos de personas. Hoy cumplimos el 3er día de encierro. Trato de no estar pegada a la tele por q te llena la cabeza. Escucho música estoy activa ycomunicada con la familia. Aquí esta costando mucho q la gente entienda... Por suerte me siento bien, soy de ponerle pila y no aflojar. Por algo tenemos sangre vasca.....

Te tengo informado y que estén bien. Los abrazo..... María Elena

De: Oier Gorosabel Larrañaga <xxxx>

Para: Maria Elena Berasueta <yyyy>

¿Os permiten salir a pasear, lejos de personas? Pues felicidades, y bravo por el Gobierno de Argentina. Aquí, el Gobierno de España ha tomado las riendas de todo (los gobiernos autonómicos se han suspendido de facto) y eso incluye policía de todos los colores y Ejército por las calles, impidiendo que la gente salga a hacer ejercicio o respirar aire libre. Es una medida demencial (es el único país de Europa que la ha decretado) y de muy dudosa eficiencia sanitaria: los trabajadores de las fábricas (no las han cerrado) siguen circulando por las calles, y la única autorización para salir es a hacer compras (las tiendas siguen abiertas), por lo que todos los niños se encuentran encerrados en las casas (tú eres maestra, y sabes lo que eso significa), y de igual manera los ancianos, los disminuidos psíquicos... Si no corrigen esta medida (estableciendo un sistema de salidas controladas, por turnos, o como sea) vamos a tener muchos problemas de salud añadidos a los del coronavirus.

Cuidaros. Seguimos en contacto."

Gaur jasotako erantzun honekin, ostera, ikusi dot geu garala arraruak; eta -Hegoaldeko euskaldunak behintzat- oso espainolak: salatari bokazionalak, "Vivan las caenas!" leloaren jarraitzaile sutsuak...

Indonesiako kulturiakin txoke bat: Borneo, Java eta beste islei buruzko erreferentziarik ez nekan, piraten edo II Mundu Gerrako erreferentzia lauso batzuk kenduta. Eta -ipoin afrikarrekin gertatu izan jatan legez-, kontakizun-kode desberdiñak topau dittudaz; hasieran latzak (jode, lehelengo 25 pajinak "etorri nere etxera" eta "ez, ez noia" laburbildu leiken dialogo batian!) baiña irakorri ahala, gero eta erakargarrixaguak. Eta nobela kanon ezagunagotik hurrago. Bistan da, II Mundu Gerra amaierako egunak hobeto ezagutzeko be balixo izan desta.

Lehen zorrotz jarraitzen nittuan Ego Ibarra komisiñuan argitalpenak, huts egin barik erosiz; Lekeittion bizi naizenetik, pixkat deskontrola dakat. Halan, aurtengo liburu ferixa baten izan dot liburu honen barri, eta tak! Etxerako hartu. Gaiñera zein agertuko azalian, eta amama Ines, aittitta Manuel eta tia Aurora.

Dokumentu bizi-bizixa, pozgarrixa da "enkarguz" idatzittako liburu hau (Juan de los Toyosek 50. hamarkadan eskatuta) argitaratu izana, lehen eskuko lekukotasunan balixo berezixakin.

Indalecio Prietok izan zeben garrantzixa ondo ikusten da. Kuriosua, bere garaixan Jose Antonio Primo de Riverak Falangeren zuzendaritzia hari eskaiñi izana (Joxean Mussolinin mireslia zan, eta ha be Alderdi Sozialistatik etorrittakua zanez...).

Kolpian osteko uniak eta egunak oso ondo isladatzen dittu, liburuetatik ezagutzen doguzen gertakari hotzak kolorez pinttatzen. Kaleko giroz.

36ko irailla amaierako ebakuaziñuan desolaziñua, barriz, zirraragarrixa da. Idazki honekin Arizmendiarrietak asmo literarixorik ez badaka be -edo igual horretxegaittik- egitten daben kuadrua ixa inpresionistia da.

Beste kuriosidadiak be badagoz: gerrako administraziñuan funtzionamendua ezagutzia (komisarixak, errekisak, errezibuak...). Etxian betidanik “errekisatuen” aldetik entzun izan dittudazen kontuak, “errekisatzaillian” ikuspegittik. Hobeto ulertzen diraz.

Eibarko bonbardeuan kontakizuna be zirraragarrixa da: hotza, "ixa notariala" egitten dau, baiña bertan biziraun zeban pertsona heldu baten lekukotasunak ikuspegi barrixa emoten detsa gertakarixari (oiñ arte umienak bakarrik irakorritta nekazen).

Bestalde, azkenaldixan desertore eta intsumisuekingo gero eta interes haundixagua dakaten honek, liburu honetan bildumarako ale barrixak topau dittu. 36ko kolpian, Urizar karlista atxilotu eta Mallabixara bialtzen dabenian, CNTko baten ardurapian; honek bizitzia salbatzen detsa (“saka” inkontrolatu batetik babestuz) eta gero, gerria amaitzian, karlistia zenetistian billa, faboria itzuli nahixan; bi gentlemen, gerra basatixan erdixan. Edo Arizmendiarrieta bera (sozialistia) preso egonda, frankista eibartarrekin behiñ baiño gehixago topatzen danian Espainian zihar; eta gorrotuari elkartasuna nagusitzen jako; iñor ez dago gustora gerran. Arerixuen arteko elkarguniok (soldaduen gustoko, agintarixen amorrurako), gerrian zentzugabetasunari buruzko mezu sakona dira. Edo "inoren lurraldean" piñuak jotzen dabizen trabajadoriei, errepublikarrak tiro egitten ez detsenian (bazkaltzera doiazenian, ostera, gelditzen diran zentinelei tiro eta tiro). Edo, beste aldera pasatzia erreza izan arren iñok iges egitten ez dabenian, nazionalen aldian dagozen lagunekingo errepresaliarik ez izateko; gerrako basakerixan, batzuetan, errespetatzen dirazen kodeak.

Liburu hau irakortzen, baitta, erabaki dot behingoz nere aspaldiko gogo bati ekitteko: esperantua ikastia. Banekixan Arizmendiarrieta izan zala 50. hamarkadan (!!) horren bultzatzaillia Eibarren, eta ez nekixan Toribio Etxebarria bera be ibilli zala horretan. Gaur egunian dana askoz be errezago dago, eta hizkuntzak ikastia buruko gimnasia bikaiña danez, ba hasi naiz ni be. Zertarako? Ba ondo pasatzeko; neretako nahikua.

Oztopo linguistikuez gain (oi 1984ko gaztelera > euskera itzulpengintza! Eskerrak artikulu batzuk jatorriz euskeraz zirala), hitzaldi txorta honetan oso gauza interesgarrixak topau dittudaz:

• Erromatar kolonizaziñuan zehaztapenak (Koldo Larrañaga).

• Aintzinako meatzaritzari buruz ezagutzen ez nittuan detalliak (Mertxe Urteaga).

• Bagauden sasoia, eta iñoiz topau doten euskal datu espeleologiko zaharrena (Koldo Larrañaga).

• Goi-ertaroko populaziño mobimenduak, Al-Andalusetik iges zetozen kristauena, bereziki (Agustin Azkarate).

• Lege Zaharraren sasoian, Lapurdiko Herri Biltzarren indargabetzia, liberalismuan sartziakin (Manex Goihenetxe).

• XIX. mendeko industrigintzan abiapuntua I Internazionalan sasoian. Dirua beiño zeozer gehitxuago (Joseba Agirreazkuenaga).

• 1868ko “Gloriosa” inguruan Bizkaixan izandako mobimendu soziopolitiko xelebria: beste probintzietan ez bezala, karlistak eta liberalak, foruen alde eta sufragio unibertsalan kontra, gero banatu aurretik (Alfredo Herbosa).