Etnografia didaktikoa

Lehen, gaztetan, basarrixan bizitzia zan nere amesa; halan be, bizimodu hori ezagutu ahala, gero eta kalezaliago bihurtu naiz. Hori dala eta, liburu hau hartzian ez neban espero gauza haundirik: irakorketa diagonala egin, eta bookcrossingera bideratzia; hori zan nere asmua.

Baiña, sorpresia: interesatzen jatazen gai askori buruzko detalle argigarri asko topau dittudaz (sukaldia, garixa, errotak, errentak, gaztaiñia, gaztaia, basogintza...), benetako entziklopedia bat. Eta, neretako oso garrantzitsua: modu didaktiko, jator eta bizixan emonda. Izan be, ikerketa etnografiko askoren arazua horixe izaten da: ikerketak dirazela, lan "notarialak" esate baterako, irakortzeko latzak eta batzutan pixkat aspergarrixak. Hamen, ostera, "Aztiri"k (itxuraz Bedaio inguruan jaixotakua, eta Arantzazun fraille) euskera ezin jatorragua darabil (garbizalekerixatik zein erderakadetatik urrin), eta berez da irakortzeko atsegiña eta pizgarrixa. Ondo gordetzia merezi daben liburua, beinke! Eta askotan kontsultauko dotena.

Jauntxuen sistemako deskribapena, adibidez, kopixatzeko modukua da. Izan be, gaur egunian ondiok indarrian dago, "bezerotasun"forman. Ez bakarrik hauteskundietan gaiñera: osasun sisteman, administraziñuan, mundu akademikuan... egoten dirazen fideltasunak hobeto ulertzen laguntzen gaittu:

"Baina besteak beste, urteroko errenta zen maizterraren gurutzea eta lorra. (...) Eta hori gutxi bailitzan, maizterrak bazuen beste gurutzerik ere. Behin batez, 1976an, Bixente Astaburuaga, 88 urteko frantziskotar anaiari galdetzen nion nik:

- Akordatzen al zara, zu mutiko zinela, gurasoek ze errenta ordaintzen zioten nagusiari? (Oñatiko Azpikoa delako baserrikoa zen bera eta maizterrak ziren)

Eta A. Bixentek hitzetik hortzera:

- Akordau? Akordauko ez naiz ba! 24 ta erdi anega gari, 4 anega arto, 3 kapoe, 2 burdi egur... eta botua.

- Botoa? - nik harrituta galdetu.

- Bai, botua, elesiñotako botua bebai - berak ostera-. Bestela etxetik bota egitten eben maisterra!

Hori dela ta, Arantzazuko Azpilleta-goiko etxekoandreak, Martxeliña Madinabeitiak, aitortzen zuenez, bera Araotzen neskatila zelarik, lege bezala, entzuten omen zuen hauxe: "Botua obixaren alde emun bihar da beti". Eta maizterrarentzat nagusiaren eskuetan izaki ogia edo artoa...

Gauza bera gogoratzen digu Joxe Ramon Zubillagak ere: "Beraioko lurralde eta etxeen jabeak bere maizterrei iragarri oi zien autakuntza edo botazioak zetozen garaia, eta maizter guztiak Tolosara joan eta euren nagusiari edo aldekoari botoa ematen zioten, nagusiak agindu bezala. Beraioko lurralde guzian, ordea, bi nagusi ziran, baiña politikan ez ziran partidu batekoak, bi aldetakoak baizik. Eta maizterrak ere bi aldetara eman behar euren botoa".

Era horretara, Bedaion, auzotasun ederrean elkartuta bizi zirenak, nagusien aginduak zirela bide, botoak bereizten zituen!

Eta auzoa ez-ezik, norbera ere berezia eta puskatua atera ohi zen frankotan. Legazpi aldetik gertatua daiteke adibiderik jatorrena. Hauteskundeak izaki, diputadugai batek gogor eraso omen zion bere ezagun bati:

- Hik jo dek beltza! Nere partidukoa izan eta botoa nolatan eman diok kontrarioari?

- Bai. Oponioa orain ere zuretzat dauket, baino botoa nagusiari eman behar (ogiari, noski) - erantzun omen zion umilki baserritarrak.

Lehenik bizi, gero gerokoak!

Bazen maizterrarentzat beste bereizketa bide bat ere, eta gogoan jasotzekoa gainera. Euskaldunok aitorren seme eta odol garbiko bezala jo dugu geure burua. Eta ez dut dudarik egiten! Baina euskaldun guztiak ez ziren maila batekoak; eta besteak beste, udaletxe eta karguetan etxaldekoak bakar-bakarrik sar zitezkeen, etxe eta lurjabetza eskatzen zelako: "millares" deitzen zitzaion erderaz; ondasunak behar, noski. Gehiago oraindik. baserrietako emazteki gazteek berek ere bazuten heuren bereizketa: etxaldekoak zirenak "alaba" izena zeramaten, maizterrei ostera "neskak" deitzen zitzaien. Maizterra, maizter eta meneko beti!"

(p.35-37)