Garagoittiko Orakulua

Beste kulturan, beste pentsakeran egindako kontakizuna. Denpora-erreferentzia barik, liburuan zihar ezin izan dot igarri kontatzen dana 1850ian edo 1650ian gertatzen dan, baiña horrek historixan muiñari ez detsa asko eragitten: jopu batek bere izaera miserablian (sic) erakustaldixa egitten dau, erret familia baten barruko intrigak eta podere-burruken zurrunbilluan barruan. Erretratu psikopatologiko moduan ona.

Pasarte batek pentsatzen laga nau...

"En el pasado solía deleitarme con mis visitas al monasterio mevleví, cerca de Galata, y con mis conversaciones con el jefe de la orden mevleví. Yo no podía llevar a aquel anciano efendi de barba blanca al palacio, pues el mundo no le importaba ni lo más mínimo, y no le interesaban la fama, la reputación ni el dinero. Se pasaba el día rezando en el monasterio mevleví, instruía a sus alumnos e ignoraba por completo los asuntos transitorios del mundo.

Yo no podía llevarle regalos cuando lo visitaba, pero como ir con las manos vacías iba contra nuestras tradiciones, por el camino recogía una hoja verde y se la ofrecía. Él aceptaba con gentileza aquel humilde obsequio. El jefe mevleví sólo bebía agua y no comía otra cosa que pan seco. Vestía siempre el mismo traje de lana, viejo y áspero.

Cuando le pregunté por qué vivía así, por qué no comía y bebía otras cosas cuando podía hacerlo, por qué no se ponía pieles de marta para protegerse del frío, él me contestó:

- ¡Por la libertad y el poder!

Según él, cuando el alma se liberaba de la esclavitud de las comodidades mundanas, se volvía más libre, más independiente, y adquiría un gran poder que ningún rey ni emperador de la tierra podía aspirar a conseguir.

Sus palabras me desconcertaron, pero reconocí en ellas algo de verdad.

Aunque recorrieras todo el ancho mundo, aunque exploraras los cuatro rincones de los siete reinos, no encontrarías ningún emperador que no necesitara nada. Todos necesitaban palacios, ropas, armas, animales, comida que ofrecer, verdugos, soldados, oro y plata. Sin esas cosas no podían gobernar."

Ez dakitt ze mekanismo psikologikongaittik ete dan, baiña argi dago galtzaillien historixak gustatzen jakuzela. Halakua da hau: Francoren Espainian, bihargiñen giruan hazi dan ume batek kontatzen daben auzo-historixa bat (ba ete dago gai honekin azpigeneroren bat definiduta?? halako asko dagoz eta), bizirauteko kristonak eta bi egitten dittuan jentian peripeziak, eta -danen gaiñetik nagusitzen dan- emakume amargatu eta amargatzaillian erretratu zirraragarri eta garratzakin. Galtzailliak, frustrauak, pikaruak, eta amaieran kolpe batekin -happy end barik- amaitzen dan historia errealistia. Liburuan idazkeriari buruz, estilo bizixa eta irakorterreza da, harixan interesa ondo mantentzen da puntatik puntara.

Amaiera kanonikua ez daken liburuak gustatzen jataz. Edo ipoin afrikarrak. Ohitturazko planteamiento - nudo - desenlace garapena erosua da, eta oso kontakizun gustagarrixak emoten dittu -ondo dakitt nik- baiña batzutan kontakizunari egittura ausartagua emon leikixo, eta emaitzia bikaiña da. Liburu honetan legez. Batzuetan, gaiztuak txarto amaitzen ez daben, eta onak irabazten ez daben istorixak be irakortzia komeni izaten da; bizitzia gehixenetan halakua da eta.

Liburua ez da didaktismuan jausten ("akats" gustagarrixa hau be, neretako) eta idazliak ez dau indarrik gastatzen Espainiako Independentzia Gerrian testuingurua azaltzen. Gauza batzuk kontatzen dira -burrukan dagozen alde bixen arpegi txarrak, esate baterako- baiña hori ez da kontakizunan parte nagusixa. "Buscavidas" historia hau bardin gertatu zeikian beste sasoi eta leku baten.

Kontakizun laburra, garbixa, eraginkorra, txorradarik bakua. Bizitzia be, batzutan, halakua da eta.

Zelan egoten dirazen pieza politt batzuk, oso landuta dagozenak, baiña akabau txarrakin? Ba traza hori hartu detsat liburu honi.

Jakiña: idazle-trikimailluen efektu sorpresak gatxaguak diraz. Lehelengo liburu bikaiñan aurrekarixakin, susmatu geinkian pista faltsuak egongo zirala, hau da, hiltzaillia duda barik X izango zala pentsatzera eruango ginttuezenak, gero gure susmuak ezertan bez gelditzeko; baiña tira! Hau be ez da zihetz halan izan, eze, kasu honetan errua -eta hau bai gustau jata- banatutxuagua dagolako: hiltzailliak, esate baterako, mendekurako atxeki hobia daka lehelengo liburuan baiño, eta "gaiztuena" ez dalako bera; ezin gehixago esan, liburua irakorri nahi dabenari gauzak estropiau barik...

Izan be, liburua irakortzeko atsegiña da, oso atsegiña, eta lehelenguak zekan erritmo bizi eta gogotsu hori daka; idazliak gu engantxatzeko klabiak ezagutzen dittu, eta alde horretatik dana ondo. Baiña... esandakua, elementu onez, interesgarriz, osatuta egon da be, akabatzaille biharra ez dago ondo burututa. Hari solte larregi geratzen dira -igual, halako nobela bat egittian gatxena-, traman hutsune nabarmenak lagata, eta historia nabarmenetako batzuk, potentzial haundikuak, landu barik geratzen diraz. Gitxien gustau jatana "Agatha Christie" estiloko desenlazia, hiltzaillian konfesiño eta guzti, bere gaiztakerixak aitortzen; betiko legez, emoten dau idazliak txarto kalkulau dabela, eta pajina kopurua gaindittuta, korapillua askatzeko asti edo gogo barik geratu dala. Ez dago txarto, e? Makiña bat liburu irakorri dittudaz, hori baiño akats larrixaguekin. Kontua da, lehelengo liburuan "erloju egittura" perfektuan aldian, kontraste egitten dabela. Emoten dau (jakin barik nabil), haren arrakastian ostian autoria errelajau jakula. Bestalde, ez dakitt noraiñok zekan buruan idazliak trilogia bat idaztia, baiña hamen begibistakua da pertsonajiei "tira" egin nahixa, hirugarren liburuan barriro hartzeko (proten umia, aittitta inmortala...). Eta bueno, anekdota moduan, lehelengo liburuan sinisgatxa bazan Bittorixa baten halako serial killerrak izatia, hille gitxiren buruan bigarren kaso bat izatia, sinisgatxagua da. Baiña bueno! Fikziñuan lizentziak dirala izanda, ez dogu asko protestauko horregaittik. Ikusi daigun zelan urtetzen dan kinka honetatik hirugarren liburuan...

Izan be, kritikak kritika, esan biot behin liburu hau atzo amaittuta, zapatuan, gaur domekan "zeozerren faltan" nagola! Askotan gertatzen dan legez, ezagutu ahala, irakorle-voyeurrak kariñua hartzen detsa pertsonajiei, eta bere bizitzako gorabeherak jakin nahi izaten dittu! Eta bixar arte liburutegirik ez!

Urtiak dira hain komiki punkixa irakortzen ez nebanetik.

Plus bat osagilliondako, gure munduko kodiguak eta barne-kontuak modu zorrotz eta sarkastikuan destripatzen dittualako. Gidoiak, bikainak.

Zeladore punk maittagarrixak, ospittaleko tripak bizitzaz eta alaittasunez betetzen dittuezen osagille kanpetxanuak; hizkera fresko, dotore eta adierazkorra (punk izatia ez dalako birauak eta aho-gorotza botatzian sinonimua). Parrandia, eskatologia eta halakuak bai, baiña baitta pasarte oso hunkigarrixak bebai -Covid19xari buruzko azken txatala adibidez-. Horrek, eta komikixan itxura kutre-dotore koloretsuak -autoeditauta, Dortoka inprimategixan ekoitzia, eta modu artesanalian banatuta- aparteko argitalpen bihurtzen dau.

Hizkuntziari buruz, atentziñua deitzen dau egillien aukeria: bixak euskaldunbarrixak, erreztasun gehixago dake gazteleraz, eta hala dagoz testu gehixenak; baiña euskeria eskuma-ezker sartzen da, gitxien usten dan lekutik, Mendaroko ospittalian errealidadian islada fidela emonez (gune oso euskaldunan erreferentziako osasun etxia). Naturala hori be, eta nere gustokua! Ez neuke esango diglosia tipikua danik, eta bai ostera erderaz bizi dan mundu batian kontrol barik, eta espontaneoki -behetik gora- sartzen diran euskerazko briztadak. Euskaldunizaziño instituzionalan aldian, nahixago!

Inprimategixakuei eta egilliei egindako elkarrizketia hamen irakorri leike. Halako asko etorri daixezela!

Joder zelako sorpresia hartzen nabillen, gure amak erosittako liburuekin. Haren etxia hustutzian, bookcrossingerako material modura erabiltzeko asmoz hartu nittuan, baiña jode! Aurrekua, eta hau, apartekuak begittandu jataz, oso onak; bestian modura, hau be jo-ta iruntsi egin juat, literalki, etxera noiz allegauko desiatzen, liburua hartzeko. Etara kontuak, jaiki eta armosau arteko ordu tonto horretan be, atzo eta gaur irakortzen egon naizela! Atzo eta gaur bakarrik, izan be, harañegun hasi neban.

Hasieran txirriante xamarra egin jatan, trama guztia "hain" arabarra izatia etxatalako sinesgarrixa egitten (biktimen abizenekin dagon zera hori, herrialdeko historixiakin lotutako hilketa-lekuetan...); baiña, aitortzen dot, hori nere aurrejuzku onarteziña baiño ez zala. Izan be fikziñua fikziñua da, eta ha sortzian, hasieran beti egitten jakuz arrotza gure hurreko erreferentiak (gogoratzen ETB hasi zanian, "Dallas" serieko jentia euskeraz entzutziak egitten zeskuan grazixia?). Bixak fikziñua izan arren, Minessotako pertsonajiak sinisgarrixaguak egitten jakuz, etxe baztarrekuak baiño. Beraz alde horretatik, nihil obstat.

Girotzia bikaiña da, izan be; Bittorixa pixkat ezagutu eta maitte dogunondako, gozamena da idazliak deskribatzen dittuan lekuak eta nundik norakuak identifikatzia; baiña ziur nago, arabar peto-petueri askoz be gehixago gustauko jakezela, bai kapittaleko, bai herrixetako gorabeherak, basarri kontuak eta. Euskal asuntuan presentzixia be, errealidadian proportzionala da -gitxi; termino batzukin lotutako azalpenak eta-, bistan da idazliak ezagutzen daben girua halakotxia dala. Zeozelan esateko, angorazko jarsixa sorbaldetan darabixen gizonen, eta prêt-a-porterrez jantzittako emakumien girua. Halan be, badira errejistro illunaguan mobitzen dirazen pertsonajiak -rastak, porruak, intzensua-. Horregaittik, deigarrixa egin jata euskal terminuen artian ertzaina behin be aittatu ez izatia (kontuan hartuta protagonista gehixenak EAE-ko polizia autonomikuak dirazela), ezta errejistro informalian zipaio terminua be (argota darabixen pertsonajiak madero berbia erabiltzen dabe). Emoten dau idazliak oso ondo ezagutzen dittuala ertzaintzaren barne protokoluak; igual lagunak dittu bertan, eta ez dittu hasarrearazi nahi. ETB be momentu baten be ez dau izen honekin aittatzen, "telebista autonomikuari" bakarrik erreferentzia eginda (PD: gero jakin dotenez, autoria 15 urte zittuanetik Alikanten bizi da; honek azaldu leike deskonexiño puntu hori; eta ikerketa kriminal kurtso batzuk egin zittuan, nobelia dokumentatzeko).

Liburuan egitturiari buruz -hamen dago sekretu nagusixa- idazliak kontrol itzala daka, irakurlian jakinmiña ixotzeko klabiak dakiz, eta liburuan zihar maisuki dosifikatzen dittu. Tramia korapillotsua da, eta pista faltsuz beteta; horren eragiñez, liburuan zihar protagonistak bezain galduta zabiz, lantzian susmagarri baten gaiñian atentziñua deittuta (hauxe da! bi edo hiru bidar pentsatzen dozu), eta halako baten timoi kolpe batez argudio guztien torriak ukat egitten dau, pieza guztiak lurrera jausitta, eta ikerlarixen inpotentzixia zureganatuz.

Idazliari buruz ez dakitt ixa ezer, baiña esango neuke nobelia pentsatzerako orduan erreferentzia argi batzuk dittuala (brometan, liburu hau "El silencio de la ciudad blanca de los corderos" dala pentsau dot; egilliak ez dau ukatuko orraittiok!), eta polizia bikote protagonistian tentsiñuari "Expediente X" telesaiuan antza hartzen detsat nik. Ez dira erreferentzia txarrak, dana dala.

Lekuz kanpo topau doten gauza bakarra, aittittan presentzia ixa paranormala da, leku bittan batera egoteko zera hori. Toke arrarua, iñundik be! Baiña bueno, ez da txarto gelditzen.

Batengaittik, eta bestiangaittik, kontua da liburu hau asko gustau jatala, eta jarraipena jiratzen saiatuko naizela (hau trilogia baten lehelengo txatala da eta). Eta noski! Bookcrossingik ez, hau etxerako nahi dot eta (hasi gaittuk barriro, Diogenes).

Lehendik katastrofe historiko honi buruzko beste nobela bat irakorritta banekan be, bistan da 200 urtian ikerketak asko aurreratu dirazela, eta gaur egunian arkeologiatik eta artxibuetatik etorrittako datu gehixago ezagutzen dirazela. Gehittu horri nobelian teknikian kontrola, eta ekoizpen bikaina urtetzen jatsu; horren lekuko, Harrisen liburu honi Pompeyari buruzko artikuluetan-eta emoten jakon leku nabarmena.

Izan be, rekreaziño historiko berez interesgarrixari, idazliak elementu hain ezagunak -eta hain efektibuak- txertatzen detsaz: aquarius baten eguneroko biharran azalpenak, ustelkerixa kasu bat, eta ezinbesteko toke erromantikua. Horrekin, gertakarixen sekuentzia osuan zihar gidatzen gaittuen tentsiño narratibo bat dago (Exomnioren kasua), irakortzen jarraitzeko goguari eusten; gustora irunsten dan amua, orraittiok!

Gizarte erromatarran gorabehera interesgarri ugarixen artian, aparteko pertsonai batzuk nabarmentzen dira, guztien artian bi: batetik Ampliato kontratistia, esklabo izatetik tratulari moduan aberastutakua, bere antxiñako ugazabak hankapian hartzeraiñok, mesedien trafikua manejauaz; bestetik Plinio zaharra, armadan karreria egin eta bere gorenian, gerra-itsasontzi base baten arduradun erdi-erretiraua, liburuen arteko zahartzaruan.

Hónek motibo guztiengaittik, liburutegixan ondo gordetzeko moduko liburua; lehelengo amak, gero nik, eta ostian sigur familixako beste makinatxo batek gustora irakorriko dabelako.

Ea, ezin uka otzara eder bat egitteko zumitzak badagozela: autoria, ogibidez, urtietan ibilli ei da liburu eta artxibo zaharren artian, eta horrek begibistako eragiña daka. Lehelengo karlistadia eta bere gorabeherak datu eta testuinguru zihetzekin osatzia gauza ederra da, eta makiñatxo bat gauza ikasi dittudaz irakurtaldi honetan zihar. Baiña... oiñ "baiñak" datoz. Garrantzitsuena, eta gogaikarrixena, hain aspaldiko gatazkia gaur eguneko parametruetan zelan edo halan "kaltzau" nahixa da: liburuan zihar oso argi geratzen da idazlia bere burua nun kokatzen daben politikoki, eta tira, ez da ondo gelditzen -panfleto bat emoten dabelako-, baiña errespetagarrixa da; baiña hortik, XIX mende hasierako joko-taulia espainol eta euskal abertzalien artian banatzeraiñok... alde makala dago. Ez da historiaz asko jakin bihar, sasoi hartan Euskalherrixa, zazpiak bat kontzeptua, euskaltasuna... ez zeguala lehiakidien agendan, ez gaurko erara behintzat; eta liburu honetan, Urroztarrak -fuerza y garra- eta bere alde dagozen guztiak, analfabetuak barne, Nabarraldeko hitzaldi sorta batetik urtendakuak emoten dabe!! Ez da sinisgarrixa, iñundik iñora be, foruen aldarrikapenetik horraiñoko salto mortala; eta oso arrarua egitten jata halako nibela dakan idazle batek halako aukeria hartu izana. Tira, ez da bakarra (Amatiñok Iparragirreri buruz kontatzen zittuan gauzetako asko honetarako be balekuak dirazela esango neuke). Hori muiñari dagokixonez; eta, formiari segiduta, astun xamarra egin jata gutunen estilo loretsua -hau bai, oso dezimononikua- eta ez da siñistekua, ezta be, ez protagonistiak egindako hautua (gutun ezin pertsonalaguak eta datu sentsiblez betetakuak setiatutako hiri batetik korreoz bialdu nahi izana), ezta setiuak irauten daben denporan egitten daben deriba politiko-sentimental suediarra (Estokolmoko sindrome biderkatua), bere odoleko euskal senan tirakadiari ezin eutsitta, Altzuzako patxaran omnipresentea katalizadore dala. Diasporako euskaldunen ajiak?

Ezagutzen ez neban ipoin kurioso baten n-garren bersiñua, printzesa honen ondorengo batek egindakua (ez dakitt hori alde edo kontra ete dan...). Liburua oso irakorterraza da, nahiz eta testuingurua ezagutu ezian laguntza entziklopedikua eskatzen daben, bertan ez da-eta azalpen haundirik emoten. Haundikixen bizimodu hutsala, berorren ikuspegittik ("mas valer" eta errege kortian eskalau, besterik ez dake buruan), euren bizimodu erosuen detalle kuriosuekin, eta "los ricos tambien lloran" konponente ekidiñeziñakin -azken fiñian, liburua populatxuak erosiko dau-. Anekdota ezagunena igual (Santa Teresaren ukaziñua jaso zebanekua) ironiaz kontauta dago, ezinbestian. Amaieria gustau jata gitxien: pajina kopurua bete dabelako, aspertu salako edo batek daki zergaittik, idazliak ez dau kontakizuna biribiltzeko astirik hartu, eta pajina bittan harrapaladan garbitzen dau. Pulp historic fiction, Mandaskarako.

Gustatzen jataz, gaztiak tonto modura tratatzen ez dittuezen liburuak; hau halakua da. Zientzia-fikziño distopikua, gure etnografia museuetan ozta-oztan ez dagozen ofiziuak eta tiki-tiki-tiki mobillekin ibiltzen dirazen gaztiak uztartuz, modu opako xamar (dana azaldu barik) baiña erakargarrixan. Izan be, proiektu osuan barri izan barik be ("Atâria", edo zera hori) banaka be irakortzeko moduko liburua da hau, misterio usaiña tamaiñu onian dakana, esan gura dot, gehixago jakitzeko gogua emoten dabena. Gure arasetan geratuko da, umiak (pixkat gehixago hazittakuan) noiz hartuko.