Oin dala 800 urteko mezu bat, botilla batian
Quijote irakortzian be, goguan dakat neretako gozagarrixena euskeriakin lotutako hizkuntza arkaismuak topatzia izan zala: "alcándora", "una maquina" ("asko" esateko), eta halakuak.
300 urte lehenago idatzittako honetan, jakiña, lehengo lepotik nabil. Hamen deigarrixak egin jatazen batzuk:
-
"Asmar" = pensar ("El que queria casar con tres mujeres"). Á la muger primera él tanto la amó, / Que á la otra doncella nunca más la tomó; / Non provó más tener la muela, sol' non l' asmó: / Ansy su devaneo al garçón loco domó.
-
"Çatico" = pedacito ("Del pecado de la avaricia"). Por la grand escaseza fue perdido el rico / Que al poble Sant Lasaro non dió solo un çatico: / Non quieres ver nin amas poble grande nin chíco, / Nin de los tus thesoros le quieres dar un pico.
-
"Alcandora", hamen be ("Pelea del Arcipreste y don Amor"). El coraçón le tomas de mill guisas á la ora / Ssy oy cassar la quieren, cras d' otro s' enamora; / A las vezes en saya, otras en alcandora , / Remírase la loca do tu locura mora.
-
"Arlota" ("Respuesta de don Amor"). Son muy grandes maestras aquestas paviotas, / Andan por todo el mundo, por plaças e por cotas, / Á Dios alçan las cuentas, querellando sus coytas: / ¡Ay! ¡quanto mal que saben estas viejas arlotas.
-
"Castigos" = avisos. ("Castigo del Amor al Arcipreste"). Si tú guardar sopieres esto que te castigo, / Cras te dará la puerta quien oy çierra el postigo, / La que te oy desama, cras te querrá amigo; / Faz' consejo d' amigo é fuy' loor de enemigo.
-
"Conorte" (Castigo de doña Venus). Si se descubre mi llaga, quél es, donde fué venir, / Si digo quién me ferió, puedo tanto descobrir, / Que perderé melesina so, sperança de guarir: / La' sperança con conorte sabes' á veses fallir. Honetan, frantsesan eta gaztelerian arteko jatorri komuna be ederto ezagutzen da ("melesina", "guarir", "fallir").
-
"Rencura" = pena (Castigo de doña Venus). Mijor es mostrar el ome su dolençia é quexura / Al menge é buen amigo, que l' daran por aventiura / Melesina é consejo, por da pued' aver folgura; / Que non el morir syn dubda é bevir en grant rencura.
-
"Ardura" = pena, aflicción (Castigo de doña Venus). ¿Non veen bien vuestros ojos la mi triste catadura? / Tyrat del mi coraçón tal saeta, tal ardura, / E conortadme la llaga con juegos é folgura. / Que non vaya syn conorte mi llaga é mi tristura.
-
"Ascona" = azkona (Dictado a Santa María). En cruz fué por nos muerto, / Ferido é llagado, / E después fue abierto / D'ascona su costado: / Por estas llagas, çierto, / Es el mundo salvado. / Á los qu'en el creemos, / El nos quiera salvar.
-
"Arrapar" = arrebatar (Penitencia de Don Carnal). En tiempo de peligro, do la muerte arrapa, / Vos sodes para todos arçobispo e papa; / Todo su poderío está so vuestra capa: / La grant neçesidat todas las cosas papa.
-
"Albogue" (Llegada de Don Amor y Don Carnal). El pastor lo atyende por fuera de carrera, / Taniendo su çanpoñaé los albogues, espera; / Su moço el caramiello, fecho de cañavera; / Tanía el rabadán la çítola trotera. Don Quijoten aipua baiño 200 bat urte lehenago!
-
"Albogón" be aittatzen da, antzerako beste instrumentu bat (Los clérigos y Don Amor). Gayta é axabeba, el finchado albogón; / Çinfonia é baldosa en esta fiesta sson, / El ffrancés odreçillo con éstos se conpón, / La neçiacha vandurria aquí pone su son.
Lexikuaz gain, beste xelebrekerixak be ba dagoz: Bermiori egindako aipu bat, esate baterako. Ezagun da XIV. menderako arrantza portu ospetsua zala! (Pelea de Don Carnal y la Cuaresma) Flecho era el pregól del año jubileo, / Por salvar las sus almas avían todos desseo: / Quantos son en el mar venían al torneo, / Arenques é vesugos venieron de Bermeo.
Bestalde, idazliak "mur" txikixei sinpatia haundixa detse: bere "enxienplo" edo alegia askoren protagonistak diraz. Grazixia egin desta eze, justu egunotan nik neuk be eurak ezagutzeko (eta maittatzeko) aukeria izan dot, lokal zahar bat hustutzia tokau jatalako. Kaletar honek, garbittasunian eta asfaltuan hezittakuak, ez dau euki ezta arratoi/saguen artian bereizteko aukerarik be (benetan! espezie bixak nahastatzen nittuan). Juan dan hille bixan euki dot bai, eguneratzeko aukeria orraittiok! Baitta kaleko katuekin aliantza oso produktibua lotzeko be: lokalian entradia libre lagata (katazulo eta guzti), astebetian 20-30 saguren bizileku izatetik, lokala "mur bako eremu" deklaratua izatera pasau da. Zepo edo pozoin-tranpa bakarra be erabilli barik! Oso barregarrixa zan, lokalera allegatzen nintzan bakotxian, katua esfinge posturan topatzia, sagu zuluen aurrian zain, mur txikixak burua noiz etarako.
"Quixote" zer dan be bertan ikasi dot: armaduretan belaunak babesten daben partia (Armas para Vencer al Diablo).
"Propiedades de las Dueñas" txatalian, ostera, emakume txikixak haundixen aldian daken bentajak zerrendatzen dittu. Oso ondo dago, irribarre maltzurra etaratzen daben hórretakua da. Baiña neri gehixen gustau jatana, neure hitzaldixetarako erabilli neikian bertso hau:
Quiero abreviarvos, señores, la mi predicación, / Ca siempre me pagé de pequeño sermón / E de dueña pequeña é de breve rrasón; / Ca lo poco é bien dicho finca en el coraçón.
Alperriko berba zaliak ez garanondako oheburuko esaldixa!
Azkenik, zelako sorpresia hartu doten Juan Ruiz kanpetxanuak bere testuari CC-BY-SA lizentzia avant la lettre bat ipiñi zetsala ikustian! "Para Entender Este Libro" txatalian dator, eta oso-osorik irakortzia merezi dau. Lotura horretan, testuan faksimillian be, orduko idazkeran erdi-irakorri leike! Benetan, gaurko creative commons lizentzien bultzatzailliak ikur modura erabiltzeko moduko idazkun paleografikua. Iragana eta oraina, testu batian! Zirraragarrixa. Bestalde, txatal honetan Juan Ruiz oso-oso hurre sentitzen dau gaurko irakorliak, oin dala ixa 800 urte idatzittako mezua izan arren...
Hau guztia dala eta, irakorri dotena baiño ediziño hobetxuagua jiratzeko gogua sartu jata, poliki eta gustora barriro irakortzeko; etxian gordetzeko moduko liburua da, beinke. Ediziñuak dozenaka egin dira baiña, eta nik nahi dotena aukeratzeko (Pereira / Zahareas 2008) artikulu hau oso argigarrixa izan da. Beraz, bixar goixian erreferentzia horrekin herriko liburudendara!