Garagoittiko Orakulua

Arrakala irratijan, astelehen goizak bertso doiñuandako izan dira aspaldittik hona. Xiberoko Botzeko Punttuka saiuan emanaldixak amaittu egin diranez, Argentinako euskaldunen abotsen doiñuak beteko dabe hutsunia. Tres Arroyos herrixan, Hiru Erreka Euskal Etxia dakagu eta bertan irrati bat. Handitxik arittuko jakuz kantuka eta kontuka Joseba Koldo, Andres, Jacqueline, Andrea, Pilar, Oscar eta beste lagun asko, Zenbakaitz saiuan. Astelehenero, goizeko 8.00etan.

 
Gure aitta zanak zerrenda luze bat egitten hasi zuan baten, gaztetan ikusten zittuezen pelikuletako aktorien izenekin. Ehundaka urten jakozen, batek daki nun egongo ete dan zerrenda horretan: Gar Gable, Barbara Stanwich, James Stewart, Basil Rathbone, Olivia de Havilland, Lee van Cleef... Danak irakortzen dan modura ahoskatzen jittuan, eta hau kontuan hartu bihar dok errefrauan umetako aldaera zinefilua aittatzen zebanian:

“Dios dispone, y Lewis Stone”.

Eta gaur da eguna, benetako errefraua zein dan ez dakittena.

Tostoia benetakua; eskerrak liburu motz-motza dala. Astuntasunak etxakak zerikusirik euskalkixakin, horrekin etxuat bape arazorik euki-eta. Mamiña dok, mamiña: bizitzian zentzuaz parrafada astun baiña ebidentiak, observaziño naturalistikuekin tartekatuta modu efektista baiña gatzik bakuakin. “Nolako egonezina senditzen dut ene bihotzean... nire ganberan etzana naizelarik, purroa piztu eta kea azkarki ilargiaren paretik igotzez doa... opresioa, zendako hainbeste opresio jasan behar langileriak, galdetzen dut Pariseko karriketatik barna... eta ezki arbolak bere magalean hartzen naute amultsuki....” zurru... zurru... zurru... (azken hónek nere zurrungak dittuk). Halan pajinak eta pajinak ¡jasaus! Beste gauza bat etxatana gustau: halako irudi efektistekin, ez da ostirik ulertzen azken pajina bixetaraiñok. Eta azken fiñian argumentua sinple xamarra dok: hegoaldeko euskaldun sindikalista batzu dittuk, Frankon denporan hanka egin eta Parisera juandakuak; euretako bat neumonixa batekin hiltzen dok eta bere lagunak haren pentsiñora doiaz bere gauzen billa. ¡Eta kitto! ¡Besterik yaus’e! ¡Hau kontatzeko zenbat korapillo alperrik!

Puf. Oin internetera najoiak Manex Erdozaintzi hau zein izan zan jakitzera. Susmua jaukat, ia arrantza honekin beste euskal “behi santuren” bati ez ete detsaten kaka egin... Blogan purrustada batzutako prestau gaittian.

Zapatuan, talde bat Lekeittion ibilli zan (Inzuntza I kobia) topografiatu eta taldekide barrixei bertikalak igo/jaisten erakusten. Oso jardunaldi emankorra izan da, eta honekin ba dakaguz lagun bi gehixago puntako esploraziñorako trebatuta.

Domekan, Busturiko erakusketan apuntau jakuzen 45 pertsona eruan doguz San Pedroko haitzulua bisittatzera. 3 talde egin doguz, eta euren artian interes haundixa ikusi dogu; umiak be nahikotxo etorri dira, beraz gure esperantzia da euren artian koben gaiñeko interesa piztu izatia. Etorkizunian euretako baten bat animatuko ahal da ADES-era etortzen...

Datorren zapatuan Amorotoko Trakamailleko ubegira bueltauko gara, aurreko astian zabaldutako bidia topografiatu eta exploratzen segitzeko.

Betiko moduan, gogoratu gure txangoak edonori zabalik dagozela. Interesa dakanak, nahikua dau gurekin harremanetan jartzia.

Amaieria pizkat apurtzailletxuagua eskatzen zeban arren, nobela bikaiña. Iruntsi egin juat, irakorri baiño gehixago. Haundiki ruralen mundu dekadentian islada zoragarrixa dok, zaporez betetakua, eta zati haundi baten ume eta emakumien ikuspegittik hartuta dago: sukaldia, su bajua bere trebede eta laratzekin, mahaixan azpikaldia, jauntxuen nahi-ta-ezin eta nekazarixen bizibiharra, promiskuidadia... Limioso jauregixan hondamendixan barri emotia zirraragarrixa zan, jauntxua bere jaikixakin gaur egunian ruinatzat hartuko genduken etxetik pasiatzen, lurreko oholen artetik korta illuna ikusten dala... Haundiki feudalak eta euren mendeko/esklabuen arteko harreman basatixa be ederto erakusten da (“Los santos inocentes” pelikulan baiño hobeto), eta errealidade benetakua danez, harrigarrixagua egitten dau gaur egun. Ikusten da idazliak ba dakixala zeozer honen gaiñian: galiziar aberatsa, Madrillen bizi izandakua... hala eta guzti be ez daka Carlos Alonso Mendizabalek dakan servilismo eta gaztelarrari miresmena, eta ez da hain “coshqueria” galizierazko berbak sartzen badittu be (asko eskertzen da).

Uruguayeko izperringi baten agertzia, tira, ulertu leike; baiña El Diario Español moroko egunkari batian... Etxakixat zer pentsau. Bildurra dakat nik, oin batzu ez ete daben hasiko torturian zillegittasuna defenditzeko kanpaiñia: "Jakiña torturia biharrezkua dala; bestela zelan konfesauko dittuez ba euren kulpak?".

Goizian, Xativako gaztelua. Ikasle denporan ikusi baneban be, ez nintzan ixa ezekin be akordatzen. Batetik orduko neskalagunakin etorri nintzalako (“mi primer amor”) eta buruan beste gauza bat eukiko najuan, kontizu; bestetik, ordutik hona errestaurauta ei jagok. Kuriosua dok hori: Xativako gaztelua Pais osoko famosuena izango dok, bere historixiangaittik. Horregaittik asko “zaindu” juek historixan zihar, eta horren barruan kokatu biha’juagu XX mende hasieran egindako restauraziño aboziñaua. Orduko moda erromantikuari jarraittuta, pareta zaharrak berreraiki, “itxura zaharreko” eraikin barrixak egiñ eta plaka batzu jarri zittuezen handik eta hamendik. Aborto bat, Butroe, Xabier, edo Arteagako gazteluen estiluan. Halaxen ezagutu najuan nik, eta ez da arrarua orduko bisitta ha burutik zihero borrauta izatia onezkero.

Oiñ ostera, gozatu haundixa hartu juat: azalpenak askoz be osuaguak dittuk. Ruinak zainduta jagozak, baiña ez berreraikitta. Inguru guztia hartzen daben ibilbidiak jagozak (Xativako gaztelua ikaragarri haundixa dok, Kalamu osua fortifikauta balego lez). Museo modura hartuta dagon partia be, nahikua ondo integrauta jagok. Muralletatik kanpo, erromatar sasoiko urtegi batzu (“aljub”, balentziar eta arabiarrez), enkofrau deigarri batekin. Gauza txar bakarra, atia zaintzen topau dogun txakur antiajoduna: ¡jarri egin bihar dok halako pertsona desatsegiña, gero, museo bat zaintzen!

Xativan be ba dago beste xelebrekeri bat. Bertako museuan, Felipe V erregian erretratu bat jagok horman txintxilizk... buruz behera. 1707 partian, Austriatarren leiñuak, Bourbon frantziarrekin burruka latzak izan jittuezen, zeiñek Espaiñiako erregetzia eskuratu. Burruka horretan kristolako triskantzak gertatu zittuan, Herrialde Katalanetan zihar batez be.  Austriatarren alde jarri ziran gehixenak nekazarixak zittuan (“maulets”) eta jauntxo aberatsak (“botiflers”) Borboidarren alde urten juen. Guda horretan egon zan batalla garrantzitsuenetako bat Almansakua izan zuan, eta horren inguruko mobimentuetan Xativa oso modu basatixan suntsittu eta erre egin ei juen. Harrezkero hamengo jentiak goguan gordetzen jok eurentarren purruta, eta ba dittuk hainbeste arrasto ondiok: “A la merda el Borbó!” da jente askok topa egitteko erabiltzen daben lelua; eta Xativako Udalian, euren herrixakin egin zeben triskantziangaittik behin baino gehixago eskatu jetsek Bourboidarrei barkamen eskari ofiziala egitteko. Hori ez daken bittartian, Felipe V-ren erretratua buruz behera eukiko ei juek.

Arratsaldian, bazkari ederra “etxian” (paellia) eta sobremesa amaittueziñezkua afalordurarte –beheko suan  xarmia, hiru ordu bai egon nok berari begira, egurrak ipiñi eta kendu-.

Goizian Castell de la Costurerara juan gaittuk, beste izenez Castell de Seta.

Gorutzkuan, diskusiño zahar baten engantxatu gaittuk hiru lagunak. Izan be, gehixenetan neu ibiltzen nok gidari lekuetan; eta jakiña, galdu be nere erruz galtzen gaittuk: eta hau sarri leporatu izan jestek. Kontua dok, mendi gidarixa, itxasontzi bateko pilotua lakua dala. Honek erantzukizun osua hartzen jok biajian, eta erabagixak bere gain egoten dittuk. Ezin dok ibilli bidegurutze bakotxian asanblada bat egitten, ia eskumatik edo ezkerretik juango garan. Bide zuzenetik juatian –eta gehixenetan hala izaten dok- ez dok ezer pasatzen, jakiña, danak pozik. Konfundidu edo galtzian etortzen dittuk entzutekuak... Baiña nik asmauko juat edo konfundiduko nok, eta ondorixo guztiak nere gain hartuko jittuadaz. Eta asmatzen dotenian eskertzak jasotzen ez dittudazen modura, etxaukat zetan barkamenik eskatu bihar bide okerrik hartuta. Azkenian, konklusiñua: nik “hamendik dok” esaten doten bakotxian “hamendik dala uste juat” moduan hartu bihar dok; eta era berian, taldeko bateron batek pisuzko arrazoi bat badaka “hamendik ez dala” esateko, bere arrazoia azaldu eta defendatu egin bihar jok, bestiak galdetzeko zain egon barik.

Herrialde hau dana gazteluz beteta jagok, frente militarra izan zaneko oroitzapena. Asko oso ondo zainduta jagozak; baiña zisko eginda dagozenak be ba jaukek bere zera. Jostunan jauregi hau Balones herrixan dagon gaztelu txiki bat dok. Jatorriz musulmanen “alqueria” bat izan zuan, XIII gizaldixan Aragoiko Jaume I erregiak konkistau zebana; gero moriskuak bizi izan ziran bertan, XVI gizaldiko “garbiketa etnikora” arte. Gaur egunian dagozen arrastuak fuerte txiki batenak dittuk, 5-7 gizoneko guarniziño batekua, eta oso desmantelauta jagok. Baiña argamasa sendua, enkofratu zaharran markak, sasoi arabiar eta kristauan desbardinttasunak... ederto ikusten dira eta errespetua emoten juek. Costurerian dorre bixak ezki, erromero, almendra eta azeittuna arbolen artian talaixa parebakua dira Seta haran osua ikusteko.

Zugaitzen artetik Errota zaharran parke rekreatiboraiñok jaitsi gara. Bidian bertako lur berezixa ikusi ahal izan dogu, “tap” izeneko marga bigun-zurixkia. Errotara helduta, sorpresa eskasa: oin dala 10 bat urte ezagutu neban errotia antzera jagok, txartuago hobeto esanda. Parkia egin juek, bai; banko, mahai eta zibili-zabuluak jarri jittuek ingurua atsegin bihurtzeko-edo; baiña errotia konpondu biharrian, sare metalikoz inguratu juek “umiak bertara ez sartzeko”. Ruinak oso hondatuta jagozak eta bertatik ibiltzia arriskutsua dok, bai; baiña danok dakigu sare metalikuak pasatzen, eta hamengo umiak be ez dittuk tontuak. Gaiñera, ¿ze zentzu jakak ruina baten onduan parke bat egittiak, herri guztietatik aparte? Hobe izango lajeukiek hamen gastautako dirua errotia kontsolidau eta anteparia, bolua eta bestelako partiak garbitzen gastau izan balebe. Hamengo jente pillo batek martxan ezagutu daben errotia gaiñera...

Eguardixan, Alcala herrixan picadeta bat bazkaldu juagu. Herri txikixa, enkantuduna, hatx baten inguruan egindakua. Hatx horren gaiñeko etxiak, Al-Azraq kalifian jauregiko basamentuetan eginda jagozak, euretako bat  gazteluan torre bat aprobetxatuta (“Torre de la Donzella”).

Mohammad Abu Abdallah Ben Hudzail al Sahuir hamen bertan jaixo zan 1208xan, eta Al-Azraq gatxizena jarri zetsen begi urdiñak zittualako. Aitta musulman eta ama kristaua ei zittuan, eta Errekonkista sasoian Valenciako Erresumako hegoaldeko kalifa garrantzitsua izan zan. Kristauak sartu ziranian, ez zittuezen bertako biztanle musulmanak bialdu –etxaken interesatzen, eurak baiño askoz aurreratuaguak zeguazen eta-. Al-Azraquek be, Jaume I-guakin tratu bat egin eta bertako jauna izaten jarraittu juan. Baiña kristauak antza, ez zeben oso zuzen jokatu herrittar musulmanekin eta Al-Azraq hiru bidarrez matxinatu zan Aragoiko Erregian kontra: lehelengua 1244an; bigarrena 1248an (burrukak 10 urte iraun zeben eta Jaume I akabatzeko puntuan egon zan; azkenian galdu eta desterrau zeben), eta 1276xan. Azken aldi honetan herrittarrak deittuta etorri zan, kristauen bidegabekerixekin erreta. Alcoi setiatuta zekala, Xativatik etorrittako gudari “komando” batek hil juan.

Alcalatik L’Atzuvietako herri mortura juan gaittuk. Moriskuak bizi zittuan bertan. Kristau eta musulmanak, itxura eta hizkuntzaz ez zittuan oso desbardiñak izango; lehelenguak Aragoi-Kataluñatik etorri barrixak, bigarrenak, 500 urte bertan zeroienak, danak gizaldi eta gizaldixetan zihar alkarrekin hartuemon asko izandakuak. Baiña XVII mendian, kristau atzeratuak harrotu eta “moro-úsaña” zekan guztiakin akabatu nahi izan juen. Ordurarte be ez zittuan ondo-ondo portau –gogoratu Al-Azraq- baiña ordutik aurrerakua matarrasa bat izan zuan. Orduko musulmanak askoz be irekixaguak zittuan, kristau fundamentalistak baiño; oiñ alderantziz-edo, zelan aldatzen dan mundua orraittiok.

Horretara, L’Atzuvietan bizi izan 17 familixak 1609xan kanporatu jittuezen, eta kristau kolonuak sartu zittuan. 100 urte geruago barriro hutsik geratu zuan, eta bakarrik korrale batzu erabilli izan dittuk animalixak gordetzeko. Oin dagozen ruinak, beraz, musulmanen etxura eta sasoikuak dittuk. Bere istorixa tristiaz aparte, lekua bera xarmangarrixa dok; etxiak zehe-zeheiak dittuk, eta musulman normalen bizimodua irudikatzeko balixo jok. Dana ez zan kalifia eta erregia...

Illuntzian Cocentainara, probisiñotan: altramussak, alkaparroiak, potrota eta sobrasadia. Supermerkau zaratosuan nahikua agobixau egin nok, herri txikixen lasaittasunera eginda. Baiña tira, lortu juagu nahi genduana eta zati baterako izango juagu Valenciako jenero nahikua tripia betetzeko.

Oleta map - Tagzania

Dana dala, datorren asteburuan ez da izango, lanpetu xamarrak ibilliko garalako beste gauzetan:

• Zapatuan, Lekeition ibilliko gara Inzuntza I haitzulo ezaguna topografiatzen. Koba erreza eta ikusgarrixa, aukera ona hasi nahi dabenandako (etorri nahi dabenak, eguena orduko abisatu bihar desku).
• Domekan, San Pedro Busturiko haitzuluan bisitta gidatua egingo dogu. Tamalez honetara ezin da beste iñor apuntau, 60 pertsona sartuko doguz 20 laguneko 3 txandatan eta ez da beste iñor kabitzen.