Garagoittiko Orakulua

Irakorketa xelebria izan da. Lehelengo 30 bat orrialdiak izugarri astunak egin jatazen: indigena amerikarren kodiguak total arrotzak egitten jataz (Txina aldeko kulturekin be antzera gertatzen jata), eta kontatzeko formak, edo erabillittako irudi/metaforak... ezin tragauta ibilli nintzan. Gaiñera, liburuan gitxienez lau historia paralelo kontatzen dira, azken zatixan baiño ez dirazenak txirikordatzen; eta historiak ezelako azalpenik, edo gidarik barik (narratzaille omnisziente bat edo...!) emoten dirazenez, ba horrekin konturatu arte, joder! Gogorra egin jata. Oiñ: behiñ puntu horretatik aurrera, historixetan sartu ahala, oso interesgarrixa egin jata. Etara kontuak: atlasa eta entziklopedixia onduan euki dittudaz, protagonisten nundik norakuak gaur egungo lekuetan kokatu ahal izateko. Kostau jata, e? Idazliak ez dabe errez jartzen. Baiña lilluragarrixa egin jata gaur egungo Mississippi, Newark, Chillicothe, Chicago, Michigan, Niagara... oin dala 2-3.000 urteko erara imajinatzia. Zentzu horretan, ariketa etnografiko/geografiko ona da; bide batez, orduko eta hango kulturei buruz zeozer ikasitta (batzutan uste dogu munduko aro arkeologiko guztiak Europakuen parekuak izan zirazela, eta ez...).

Hori batetik. Bestetik, AEBetako indigenista batzuk idatzitta izan arren, klaro: AEBetakuak diraz eta hango klitxé asko barru-barruan sartuta dakez. Ez diñot txarrera, e? (guk bebai) baiña bueno, lehen esandako kultura-arteko-txoke hori gaindittutakuan, bertako narratibian ezaugarri batzuk ezagutu leikez: bidaia etsai modura hasi, eta elkarbizitzan eragiñez lagun min izaten amaitzen daben eskifaia... barru biguna gordetzen daben gerlari gogorra... stand up comedy tipoko ateraldi barregarri anakronikuak (Toti Martinez de Lezea revisited)... Downtown juatia eta hiriko eraikin nagusixan atian aparkatzeko lekua topatzia falta zan, ixa-ixa! Baiña bueno, ez neixan tokapelotas izan: oso ondo pasau dot liburua irakortzen, asko ikasi dot, eta hori da inportantia.

Testuinguru horretan, gutako mokofin batzuk -nik ez- une jakin batzutan high standing edarixak hartzen zittuezen kontizu; eta une horretan, modan zeguazenak-edo, melokotoi eta sagar likoriak ziran. Izen korapillotsu xamarrekuak bixak, frantsezez tamañuan jakin, mihiña oso ajilla bez, eta eurak eskatzerakuan gutako batek -Iñakik, pentsau nik- halaxen ahoskatu zittuanak: GRANPOCHER eta CHAPERNIER. Behin, eta betirako; gure kuadrillan, aurrerantzian, horixe izan zan hónek likorron izena.

Bildumako liburuak orden kaotikuan irakortzen nabil, eta idazkeran alde haundixa dago: liburu honetan, adibidez, kapituluak motzaguak diraz; itxuraz apartekuak dirazen historia paraleluak kontatzen diraz, gero txirikordatzen doiazenak; Poirot histrionikuagua agertzen da (Zipi eta Zape morokua dana, urtiak pasau arren bera beti bardin); kontakizun paraleko helduaguak dagoz (Grey andereñoa eta zaintzen dittuan amamak); eta suspentsian eta kontatzen ez dirazen gauzen... diseño hobia dago, zeozelan esateko. Liburu moduan hobia begittandu jata, Stylesekua baiño; tartian, 8 urteko garapena dago eta ez da alperrik.

Sagu artetik erreskatautako liburu txorta honetatik hartu doten bigarrena, Hercule Poiroten lehelengua da kronologikoki. Onezkero, errepikatzen dirazen txantxilloiak igartzen hasi naiz: jauregi aberats bat; herentzia eta maitale kontuak; zerbitzuko jentia ixa etxekua baiño gehixago (housekeeper, majordomo, otseiñak, morroiak, txoferrak, lorazaiñak...); laguntzaille tontua... Esango neuke liburu hau ez dagola aurreragokua bezain ondo biribilduta (itzultzaillian akatsa dala esango neuke), baiña halan be denporapasa atsegin baterako atxekixa da, gustora irakortzen dana.

Pixkaka-pixkaka, osorik entzun dot (ija ordu 2ko hitzaldija da!). Bakotxak bere irakaspenak jasoko dittuz, baiña nere aldetik nabarmenduko neukiazenak:

• Eskolapeko iduan (idoian) gero eta irudi mental zihetzagua hartzen nabil. Rekreaziño artistikuetan be erabilli biharko da (lehendik be bikaiñak dagoz!).

• Lekittoko zerka suzesibuen idea hobia hartuteko balijo izan deust.

• Uribarren kalian aztarnia hobeto ulertuten dot: ido horrekin lotuta, uri mediebal primitibuan barrenengo partia zan.

Azkenaldixan, etxeko urtebetetzietan alkarri komikixak oparitzeko ohitturia hartu dogu, eta horri esker gauza oso interesgarrixak deskubritzen nabil. Kasu honetan, 11 urteko semiari oparittutako komikixa da eta, bistan danez, umiak ez dau gauza haundirik ulertu, bai ostera nagusixok. Izan be, aparteko kalidadeko biharra begittandu jata: marrazkixak bai, noski -umiari hori gustau jako gehixen: gerrak, batallak eta beste-; baiña, batez be, gidoia da ona. Ondo harilkatutakua, gertakari historikuak errespetatzen dittuanak, 1200 urtian normalak dirazen hutsuniak fikziñuakin beteta, baiña gauza plausibliekin. Pertsonajiak ondo landuta dagoz: ezagun da egilliak, liburua egin aurretik, bakotxan historixa oso bat garatu dabela, nahiz eta komikixan horren zatitxo bat baiño ez agertu, historixia kontatzeko bihar dan zatixa. Gauza bera esan leike dokumentaziño biharrari buruz: oste militarren antolakuntza, logistika, injeniaritza... ez da zitz eta mitz azaltzen, baiña bertan erakusten dirazenak -eraso-dorriak, pertretxuak, armadurak-eta- aldez aurretik ondo landuta dagozela ikusten da. Historixia oso kontsistentia da, eta interesgarrixa jakiña. Poliki-poliki, pajina bakotxa irakortzeko, ulertzeko eta kontrazaletako mapak ikusteko astixa hartuta irakortzen dana. Onen/gaiztuen ohiko kontakizunetik aparte, logika militarran -egunotan hain aktualidadekuan- ezaugarrixak bere gordiñian erakusten dittuanak; nahiz eta "gu" (saltustarrak) ondiokan ageri-agerixan agertu ez, suspensian harixak bikain manejatzen dittu aluak, hurrengo kapitulua noiz agertzeko zain geratu gaittian!

Bereziki atsegiña da datu etnografiko "hotzetako" datuak fikziño historiko plausible horretan txertatuta ikustia, hala nola jentillen/kristauen banaketia (jente bera, azken fiñian) edo Errolanen iragana (ez zan alperrik heroi bihurtu, benetako berserkerra). Atsegiña ez dogu esango, baiña interesgarrixa, baitta be, garaiko kristauak euren jangoikuan mezutik aparte zebizela ikustia (saxoien kontrako kanpaiñan, ez dabe ereitten "pakia eta maittasuna" prezisamente).

Laburbilduta, literatura historikoko lan bikaiña. Nere arrantzoz harutzago, komiki hau bere testuinguruan hobeto jartzeko balixo daben artikulua idatzi dau Igor Leturia auzokidiak, hamentxe onduan.

Ze ondo pasau doten liburu honekin. Lehelengo erdixa pixkat akojonauta irakorri dot, etxataz-eta fantasmen eta hildako bizidunen historiak asko gustatzen, bildurrakin txarto pasatzen dot. Baiña tira. Oin: erdittik aurrera, irakorketia bizi-bizi juan da, kontakizunan erritmuakin lagunduta; liburua biharrera (eta komunera!) eruateko gogua emoten daben egoera hori, azken egun bixetan gozatu dotena. Oso ondo. Eta azken txapligua: azken kapituluan, ordura arte kontu haundiz landutako korapillo guztia blaust askatzen daben "arzalpen" klasikua (ihesaldi baten erdixan, Chevrolet baten bolantian), gerra hotz garaiko montaje konspiranoikua azaleratuz ("deben ser capaces de pasar por americanos patriotas sin revelar nunca su subyacente devoción fanática a la causa soviética"), hain topikua eze, barre karkaria etara destana hiruzpalau bidarrez. Gauza ederra da bildurrezko liburua barrezka amaitzia! (nahiz eta idazlian asmua hori ez izan...).

Semian ebookian dagozen liburu pilluan artian, Bierceren izena deigarrixa egin jata. Aurretik irakorritta netsan liburuan oihartzuna goguan, banekan motibo ona. Oinguan ez dira gerra kontuak: metafisika interesatzen jakon inbentore bat da, robot avant la lettre bat egin dabena (xake jokalari bat), eta harekin egindako partida arriskutsuak -ez dot amaieria esango- modu erakargarrixan girotuta dagoz, illuntasuna urratzen daben kandela argittan.

1891. La casa del juez . Bildur-gotiko-klasiko kanonakin bat datorren ipoiña, fantasmen eta zoramenan arteko mugak esploratzen.

1893. La squaw. Stoker gaiztuak, duda barik, estatubatuar kanpetxano eta ahoberoren bat ezagutu zeban. Ipoin honekin mendeku sinbolikua hartzen dabela esango neuke, naturalezian gaiñeko errespetu gitxi dakan jentian gaiñian.

1896. El entierro de las ratas. "Dracula" baiñ lehenago idatzittako ipoin honek elementu oso erakargarrixak dittu: 1850ko Paris, traperuen, zaborran eta XVIII mende amaieran jaixotako atso/agurien mundua. Horren barruan, amesgaizto giro erreal/fantastikoko jazarpen bat gertatzen da illuntasunan erdixan; protagonistia guarniziño militarrera allegatzen danian sartzen da argixa eta koloria, efekto deigarrixa sortuta.

Igual gaztetan irakorriko neban aleren bat, baiña ez nekan akorduan Agatha Christien nobela superfamosuon gorabeherarik. Garai bateko bestsellerrak, pixkat pentsau eragin (baiña larregirik ez) eta denporia pasatzeko entretenimendu bikaiña emoten dabenak. Nik behintzat, oso ondo pasau dot nobelita honekin. Hercules Poirot famosua be ezagutu dot; tipo atsegiña, erakargarrixa, eskola zaharrekua (1920ko hamarkadan dana dakixela uste daben detektibe gaztien aldian) eta topikuak: ama de llavesa, maiordomua, jardiñerua... egongela baten, etxetarrak mesa kamilla inguruan bilduta dagozela, konpontzen dirazen misterixuak ("teatro narruzkero", garai baten gaiztoki esaten genduan moduan). Lokal zahar baten garbiketatik etorri dirazen 8 liburu dakadaz zain (saguak jan barik zeguazenak), eta irakortzeko gogoz, bai horixe!