Garagoittiko Orakulua

Gurasuen etxeko liburu bat, bizitza osuan apalian ikusi dotena, eta azaleko irudi enigmatikuangaittik (Untzaga zineko irudixen estilokua) atentziñua deittu eta atzeraka eragitten zestana. Azkenian allegau jako txandia honi be. Momentu onian gaiñera, ez da gaztiendako literaturia eta: negozio gizonak, polizia/parapolizia, abogauak... behiñ mundu horretan kakaztu danari baiño etxakoz interesatzen, eta neri interesantia egin jata. Bere garaian "El Padrino" Administraziñuakin tratuan lagundu zestan moduan, "Arlequin" honek diru kontuen gaiñeko ikuspegi interesgarri bat emon destala uste dot.

Gustora irakorri dot; baiña ezagun da sasoi hartako "best sellerrak" eta gaurkuak kodigo ezberdiñian dabizena: liburu honetan gerra hotza, petroleo arabiarran gorakadia, II Mundu Gerrako zaurixak (alemanak eta japoniarrak orduko zamekin ondiok)... Sistema informatikuen hedapenan sasoia be ba zan -ondiok konpañia haundixetan bakarrik- eta horren onerako eta txarrerako potentziala be erakutsi nahi dau liburuak; liburuan azaleko txartel zulatuak hori irudikatzen dabe.

Esandako moduan, diru eta negozio mobidillen kodiguak -hain ezezagunak neretako- pixkat usaintzia ondo etorri jata. Ez naiz OPA hostilak eta burtsa kontuetan hasiko, bistan da, baiña une eta leku honetan, gauzei beste hoztasun batekin heltzeko lagunduko destalakuan nago...

Gauza bat etxata gustau: liburu amaieran, protagonistak gaiztua ez hiltzeko erabiltzen dittuezen pajeo moral/metafisikuak. Arraro xamar gelditzen da gaiñera, liburu osuan zihar jentia akabatzeko ezelako eskrupulorik barik jokatu eta gero... Hasieran bere garaiko ajia izango zala pentsau dot, baiña gero idazliari buruzko informaziñua billau dotenian, bere konstante bat dala jakin dot; katolikuen gauzak kontizu.

Gustau jatak liburua. Gure umiak asko irakortzen juek, eta batzutan euren liburuak harrapau eta bistazo bat botatzen jetset. Oinguan, gaixa eta idazkeria gustau eta osorik irakorri juat. Ez nok harritzen 17garren ediziñua etara izanak: Osorok gai nagusixak ondo tratatzen jittuk (nerabezaroko noraeza, giza harreman korapillotsuak) baiña didaktikokerixan jauzi barik, eta nerabiei gehixen ardura detsen gaixak (lagunak, lige kontuak, parrandak...) nobelian eskeleto dirala. Desentonatzen daben gauza bakarra amaierako happy end erreza dok (baiña imajinatzen juat ezin jakola beste amaierarik emon, zeiñi zuzenduta dagon kontuan hartuta). Beraz, orokorrian oso ondo, eta gazte nerabiak etxian dakazen jentiandako oso interesgarrixa (bai eurak bideratzeko, baitta gu eurak ulertzeko be).

2001 urtian herrixan antolatutako jardunaldixetako hitzaldixen bilduma honek, Azkuek egindako biharran ikuspegi orokorra hartzeko balixo dau. Interesgarrixa da hori neretako (nik aurretik egin barik nekan). Izan be, euskal kulturan interesa dakan edozeiñek, une batian ez bada bestian, Azkuekin tope egitten dau. Eta gizon honek arlo bakotxa sakon landu zebanez, bati buruz irakortzen hasitta bestien gaiñeko ikuspegixa galtzen da. Horretara, laburpen panoramiko honekin hobeto jabetu naiz Azkuen erraldoi izaeriakin, bai horixe.

Interesa, atal guztiak dake. Ez nekixan gauza asko ikasi dittudaz. Baiña danen artian deigarrixena, Itziar Lakan artikulua egin jata ( "Azkue gramatikalari"). Azkuek bere bizitza luzian garbizaletasunetik herrikoittasunera egindako bidia egin zeban. Hain zuzen be, Sabino Arana eta bere ingurukuak Azkuen lanetan oiñarrittu ziran euren "txukuneria" (Don Resuk hala esaten ei zetsan) bultzatzeko; Azkuek berak bide hori arbuiatu eta gero be. Bestalde, oso deigarrixa egin jata Mitxelenak "hiperbizkaiera" izendatutako horren historixia: Azkuen lehelengo urtietako biharretan oiñarrittu zan joera hori be, eta bere ezaugarri nagusixa beste euskalkixetatik gehixen aldentzen ziran formak lehenestia, edo barrixak asmatzia izan zan. Gaur egungo "bizkaiera batuan" oiñarrixan be badago, hiperbizkaiera hori. Esate baterako: "gintzazan", dauz", "dautse", "ebazan" formak asmautakuak diraz (tradizionalki Bizkaian erabilli izan dirazen "ginian", "dittuz", "deutse", "zittuzan" modukuen ordezkatzeko sortutakuak).

Azkenik, ez naiz garai honetako musika zalia. Baiña Natalie Morel, Angel Ugarteburu eta Mertxe Garcia Perezen artikuluak irakorritta, Azkuek ze hizkuntza musikal zerabixan entzutzeko kuriosidadia sartu jata. Eingot hori be.

Lekitton, bertako jentian artian ondo ezaguna da Beaskokalea izena. Esango neuke, gaur egunian be, bizi-bizi dagon toponimua dala: bai forma "osuan" (Beaskokalea), baitta herri-hizkera informalaguan be, "Bixkokalia" kontrakziñoian.

Berto-bertoko toponimua da ganera: euskeraz, "goiko" eta "beheko" kontzeptuak adierazteko modu asko dagoz, eskualdien arabera aldatuten dirazenak. Esate baterako, beste leku batzuetan izen bereko basarrijak bereizteko, "guena", "aurtena" eta "barrena"moduko partikulak (Arandoguena / Arandoaurtena / Arandobarrena) erabiltzen dirazen modura, Lekitto inguruko herrijetan "gojeasko" eta "beasko" izan dira historikoki hori adiarazoteko formak.

Horrek partikulok forma ezbardiñak hartu leikie. Kasu honetan, "gojeasko / goxeasko / goixku", alde batetik, eta "beasko / bixko" beste aldetik izango geunkez. Inguruko toponimo askotan ikusi geinkez, forma zaharrian (Gabikagojeaskoa abizenian adibidez), zein ahozko kontrakziñoiagaz (Gizaburuko Lariz Goixku eta Lariz Bixko basarrijen izenetan, esate baterako).

Ganera, Beaskokalea ondo dokumentatako izena da: plano, dokumentu administratibo, artikulu eta bestelako argitalpen askotan dator. Pixkat arakatzia baiño ez dago, tradiziño sendua daukon izena dala egiaztateko (kasu honetan "Beaskokalea" forma zaharrian). Halan be, azken urtietan "Beheko Kalea" izenan erabilpena goraka doia; gaur egungo kale-errotulaziñoian be izen horixe dago.

2014 urtian, bertan fisioterapia kontsulta bat ipiñi bihar nebanez, sobriak, txartelak eta bestelako materialak prestau bihar izan nebazan: horretarako, kakanahaste horretan izen ofiziala zein zan jakin nahi izan neban, hankarik ez sartzeko. Horretarako, Udalera jo neban.

Maite Garamendi artxibozainak argittu eustan ez eguala izen edo irizpide ofizialik: Francoren diktadura ostian kale izendegija eguneratu zanian, lehengo errejimenakin lotutako izenak kendu eta barrijak ipiñi zirian. Bixkokalian kasuan (frankismo osuan bere izenari eutsi eta gero!) itxuraz noonorek izena "ondo idaztia" pentsa eban; eta halaxen itzuli zan batuerara, beste barik (ezelako erabagi ofizialik hartu barik). Asmo onez egingo zan, seguraski; baiña argi dago ez zala erabagi zuzena izan. Ordutik ija 50 urte pasa diranian, iñok ez dau akats hori zuzentzeko ekimenik bultzatu. Eta on arte erreza zan konponketia (errotulaziñoia aldatu, eta listo) azken urtietan korapillatzen dabil: interneteko kartografian erabilpena (OpenStreetMaps, GoogleMaps...) gero eta zabalduago dago, eta bertan izen hori azaltzen danez, mapok erabiltzen dabezen enpresen erreferentziazko izena (garraiolarijak, banatzailliak, erakunde ofizialak, eta edozein) Beheko Kalea bihurtu da. Aste honetan bertan gertatu da: Beaskokalera nere izenian zuzendutako karta bat hortik bueltaka ibilli da, eta azkenian neure etxeko buzoian sartu dabe... Atea kalian!

Honenbestian, iñork ez badau ezer egitten izen hori aldatzeko, Lekittok bere kale izen zaharrenetako bat galduko dau urte gitxittan. Dagoeneko mapa ofizialetatik desagertu da; eta ez da denpora asko pasako ahozko erabilleran be gauza bera gertatzeko.

PD: ni neu ez naiz lekittarra, beraz hau argitaratu aurretik kontua "pata negrako" herrikide batzuekin kontsulta dot. Poztu naiz, funtsean pentsamentu honetan bat datozelako. Ganera, ñabardura garrantzitsuak egin deustez, hamentxe kopijako dodazenak:

(Iñaki Madariaga)

"Beaskokalea" izena 1510etik dokumentata dago, forma ezbardiñetan: Veaxcocallea (1615, Velilla), Viezcocalea / Vearcocalea (1735-1740, Descripción anónima), Beascocalea (1824, 1857-1875, 1910-1927), Veascocalea (1824, Valle de Lersundi eta Censos de Población), Beasco calea (1857, Munibe), Beascocalea 1894 (Larrazabal). 1979ra arte hauxe izan zen izen ofiziala.

Iturriak:

• DEL VALLE DE LERSUNDI, Joaquín. 1977. La primitiva villa de Lequeitio. BRSVAP 33:147-177. Donostia.

• VELILLA IRIONDO, Jaione. 1996. Arquitectura y urbanismo en Lekeitio. Siglos XIV al XVIII. EHU, Bilbo.

(Sabiño)

"(...)1979an gehienok giñan analfabeto euskaran, eta zeozer alfabetatu egoana batuan egoan alfabetatuta. Herrian gehienok esaten genuen Bixkokalia eta Bekokalia, Beasko hori gaztelania begitanduten jakun. Ez genekien Gizaburuko Bixko eta Goixko horiek Beasko eta Gogeasko zirela jatorriz; ez genekien zergatik batean kotxea, bestean kotxia, hurrengoan kotxie eta Ondarroan kotxi esaten genuen. Batuan, ez ziguten kontatu zertan zan euskal fonetismoa eta askok oraindik ere ez dakite zertan dan.

1979an Batalla de Otranto, calle general Franco eta Plaza de España desagertu ziran, Tenderia Dendari bihurtu eta, tartean, Beaskokalea galdu genuen. Eskatu daigun berreskuratzea (...)"

Hmmm. Ariketa literario interesgarrixa, duda barik (Peruko hizkeria, testuan adabaki-egitturia, narratzaillien etenbako aldaketia...). Historixia be ondo dago, eta kuadrilla aberats baten gizarte ingurua ezagutzia kuriosua da -Peruri buruz ez dakitt ixa ezer-. Baiña. 120 orrialdetako liburuak 50 orrialdetako (!!) hitzaurria daka, eta oin-oharrak be sendo (orrialde guztietan dagoz lau edo bost, eta batzutan testua bera baiño luziaguak). Idazliak horrenbeste espero ete zeban, halako estilo-ariketa batetik? Lata haundiegixa halako esparragorako.

Irakortzeko pendiente nekan liburua; une hoberik ez berau harrapatzeko, Zubeldiana irakorri eta gero! Bertako planuan esploratzaillien nundik norakuak hobeto jarraittu ahal izan dittudaz (bestela nekan plano bakarra, 1955ekua zan eta). Aranzadikuen linean, argitalpen txukuna eta didaktikua: eskertzen da espezialistak publiko orokorrak ulertzeko moduko errejistruan idazteko ahalegiña. Liburua, berez, "liburu erdixa" baiño ez da (euskeraz eta gazteleraz dagolako), eta egixa esan, erderazko testuari tiratu detsat pare bat aldiz: Arsuagan testu orijinala irakortziarren, eta Arrikrutzeko turismuan gaiñekuan, euskerazko itzulpena kaskar xamarra begittandu jatalako. Argitalpen elebidunen arazuak!

Esan bihar dot liburu honekin sorpresa oso atsegiña hartu dotela. Zer kontatzen daben aldez aurretik jakinda, ez neban gauza haundirik espero. Gehixago esango dot: "190 orrialde lehoian aurkikuntzia kontatzeko??" pentsatzen neban, 20 bat pajina nahikua eta sobran izango zittuala iritzitta. Baiña ez dot kontuan hartu Zubeldiaren etorrixa, horrek esploraziño -eta arazo- espeleologikuen kontakizunari gehitzen detsan plusakin. Gure Martin Ibarrolan kasuan legez, espeleologuak eta idazliak bat egitten dabenian, majia berezi bat sortzen da.

Gehixen gustau jatana, lurpeko trabesixei darixon ikuspegi emozionala: edertasunen aurrian bai, baiña batez be arazuen aurrian. Etsipena oso ondo islatzen dau, irakorlia protagonistak bezain galduta sentitzeraiñok, eta bardin erreskatian aurrian sortutako pozan aurrian, edo geroko sentimentu kontraesankorrekin, sektore barrixan esploraziñuan eta Jaturabeko sarrera barrixan desobstrukziñuakin (ezagutzen neban, baiña ez nekixan eurak zabaldutakua zanik)...

Kontakizunan zihar, lagungarrixa da Arrikrutzeko topografixia eskura izatia, esploratzaillien nundik-norakuak hobeto segitzeko (AMETekuak 2010ian egindakua adibidez, Aranzadikuen monografiko honetan agertzen dana). Nere kasuan, gaiñera, Arkautek egindako hainbeste argazki kokatzeko (Pisako dorre famosuana barne, harek artaburuak apurtu aurretik!) balixo izan desta.

Esploraziñuen eta aurkikuntzen ostian (horixe da liburuan muiña) hiruzpalau apendize eta epilogo txiki be badatoz, danak oso ondo ekarrittakuak. Zubeldian prosia hur-hurrekua da, ariña eta jatorra, eta irakorketia errez-errez (baiña errezkerixa barik) doia liburu osuan zihar.

PD: izenburu hau idatzi eta gero, automatikoki etorri jata gogora, Marcel Prousti bezala, FUEkuak asmautako lurrin miña. ;-)

Antzerkiak berezko duen kodean -prosa gutxi, irudi asko- testu eraginkorra eta ongi garatua iruditu zait: crescendoan doana, eta esango nuke -nire antzerki esperientzia minimoarekin- clown klabea duena. Antzezteko oso egokia eta indartsua iruditzen zait. Deigarria egin zait, baita ere, gizon batek idatzia izana; batzuek honi "apropiazioa" esango diote agian, baina nik positiboa deritzot, generoen arteko hesia urratu eta nahasmena (zentzu onean) pixka bat bultzatzen duen neurrian. Kobazuloek presentzia handia dute, imajinatzen dut Intujai Teatroaren inguruan dabiltzan troglobioen asesoramenduz; eta grazia egin dit Belgikako Merveilleuse kobazuloaren aipua. Hain zuzen ere, Gorostiagak berak liburua eman zidanean Felix Ruiz de Arkauteren idazlana aurkezten nengoelako, eta Arkaute / Sautereau artxiboko argazkien artean -hau inork ez daki- bere hastapenetako batzuk daude, biboterik gabe, eta harpe horretan bertan.

Gaztetxuei zuzendutako liburu honetan, gauza asko ikasi dittudaz nik. Antxiñako egipzixuena interes orokorra pizten daben gauzia da, eta makiña bat artikulu dakadaz irakorritta, modu monografikuan baiña: detalle bat han, detalle bat hamen. Zibilizaziñuan ikuspegi orokor bat falta jatan, eta eskolatik zaborrontzira bidian erreskatautako kajako beste ale honek emon desta. Etxerako.

Liburu txiki eta didaktiko honek, sarreratik bertatik, gaizkiulertuak eta sinplekerixak konpontzeko asmua dakala aitortzen dau. Izan be, karlistadak amaittu ziranetik, liburu hau argitaratu arte (baitta gaur arte be, esango neuke) ikuspegi manikeistia nagusittu da: segun eta ze pentsakerakuak garan, batzuk eta bestiak lagun edo etsai modura ikusiko doguz, 150 urteko tartiari ezikusixa eginda, orduko gorabeherak gaurko parametruekin enkajau arazi nahixan. Eta ez. Nik neuk, aurreiritzixen jabe nintzan honek (Eibarren nagusi dirazenak), horren kontzientzixia lehelengotz disko batekin hartu neban: “Eta Tira eta Tunba” (Joseba Tapia, 2010). Liberal foruzale eta euskaltzaliak zeguazela? Karlisten artian danak ez zirala integrista monarkikuak? Gauzak ez zirala uste genduana bezain zurixak eta baltzak izan? Liburu honetan, orduantxe erdi-ikusittakua modu garbixan azaltzen da. Arazua zera da: askotan, nahixago izaten doguzela erantzun oker eta sinpliak, zuzenak eta pixkat korapillotsuaguak baiño. Ondorixuetan argi ikusten da hori:

“Zer esan orain arte hemen esan ditugun gauza guzti hauen aurrean? BAT: Karlismoa eta Foruen defentsa ez direla gauza berdina. BI: Karlismoaren barruan ba ditugula foruzaleak. HIRU: “Foruzale”en artean Aintzinako Erregimenaren defendatzaile integristak ba ditugula, baita euskaldunen artean ere. LAU: Liberalen artean “antiforalistak” badirela, gisa beteko “FORU”en kontrakoak; baina baita (II Gerrate garaian, batez ere) Foruzale argi eta garbiak ere. BOST: Foruen defentsaren gaiak baduela bere garrantzia euskaldunen artean; ez dela txantxetakoa eta serioski aztertu beharko dela: burujabetzaren defentsak pixkana-pixkanaka indarra hartzen doala, baina hau ez dela alderdi bakar baten ikurrina. SEI: Izen hutsak aztertu beharrean, horien azpian diren edukiak aztertu eta landu behar direla, nominalismo eta manikeismo sinple batean erortzeko arriskua gaindituz. Ezin daiteke, inolaz ere, Karlismoa orokorki kontsideratu, gure etorkizuna argitu behar duen argi bakarra balitza bezala. Ezta modu berean Liberalismoa ezeztatu ere, gure herrian ditugun akats eta problema guztiak horren erruz etorri balira bezala. Baina berdin oker, sinple eta pobre litzateke liberalismoa goraipatzea, on guztien iturritzat harturik, Karlismoa eta haren barruko talde guztiak fenomeno atzerakoi huts bat bakarrik balitz bezala definituz”.

Liburua hizkera jator (baiña ez garbizale) ederrian idatzitta dago; bistan da idazliak euskeraz pentsau dabela bere diskurtsua, eta prosa errez, zuzen eta atsegiñian emoten dittu beriak. Etxerako beraz (hau be eskolatik zaborretara bidian erreskatautako txortakua dogu eta).