Nire uste harroan

(Jakin aldizkariak udazkenero eskatzen dio euskal kulturan dabilen jende mordoxka bati urteko balantzea egiteko, nork bere arloari edo gustuko gaiei erreparatuta, sistematikoa izan beharrik gabe. Hona, atera berri den alerako idatzi nuena)

Gurasoei gorazarre

Izugarri gustatzen zaigu herri honetan katea eten ez dela esatea. Kontrakoaren beldur garen seinale, seguru asko. Baina niri, aurten behintzat, errementari lana tokatu zait, kateak egin eta egin, belaunaldien arteko lokarriak sendotzeko edo. Hainbat artikulu, hitzaldi, mahai-inguru eta edizio-lan egin ditut joan den mendeko idazle handienetako batzuen omenez eta oroimenez. Adinaren arabera sailkatuta: Telesforo Monzon (1904-1981), aurten jaiotzaren mendeurrena zuena; Salbatore Mitxelena (1919-1965), urteurren jakinik ez izan arren gogora ekartzea komeni izaten dena; Martin Ugalde (1921-2004), aurten joan zaiguna; Bitoriano Gandiaga (1928-2001), argitara gabe utzitako lanak ateratzen aurten hasi zaizkiona; eta Txillardegi (1929), 75 urte bete berria, sasoian dagoela omendua eta lanean segitzeko asmoz dabilena.

Ez dira omendu bakarrak, ezta laudorio eta esker ona zor zaien bakarrak ere. Urrutira gabe, gogora datorkit Andolin Eguzkitza, askoz gazteago zela utzi gaituena. Bego hemen gure aitortza.

Gazteei ohore

Jarraipenaren ondareak alde biko txanpona eskatzen du, dena dela, transmisiorik egongo bada: batetik, lehengoen lanaren ezagutza, eta, bestetik, berrien sorrera. (Eta tartean, tarteka, zahar eta gazteen arteko kalapita, hemen halakorik ia ez dugun arren, edo gutxiegi garelako edo zibilizatuegi edo auskalo).

Egile berriak ere plazaratu dira aurten gure letretan, eta oso maila polita erakutsiz: narratiban, esaterako, Bertol Arrietaren "Txikira beti hordago", Iñaki Iñurrietaren "Kuskue tanden" (idazlea kulturgintzan eskarmentuduna izan arren), Lander Garroren "Orain galdera berriak ditut", Xabier Etxaberen "Lurtarra da begiratua", Mikel Zubeldiaren "Manikien galeria", Ramuntxo Etxeberriren "Skyroom" (azken hamar urtean, Eneko Bidegainez gain Ipar Euskal Herrian plazaratu den idazle ia bakarra); poesian, berriz, Luis Garderen "Oihan nabarra", Jon Aiastuiren "Biolinaren jatorria", Xabi Bordaren "Birika puskak", Gotzon Barandiaranen "Arrakalak"; saiakera eta kronikan, Fermin Etxegoienen "Neurona eta zeurona", Filipe Bidarten (hau ere beteranoa beste alor batzuetan) "Bakartasunaz bi hitz". Barka nazatela ahaztu ditudanek, buruz ari naiz eta.

Badira bi izen, hala ere, ahaztu ez baina nabarmendu egin nahi ditudanak: Eider Rodriguez eta Karmele Jaio, aurten ipuin-liburu bana kaleratu dutenak, beren estreinaldiko lana baina heldutasun-zantzu guztiak dituztenak: "Eta handik gutxira gaur" du izena Rodriguezenak, "Hamabost zauri" Jaiorenak. Esperimentalagoa lehena eta klasikoagoa bigarrena, biak ere giza harremanen gai korapilatsu bezain labainean igerian eta biak ere bikainak. Hau ez da diskriminazio positiboa, ez kuota, ez bozgorailua, ez “il futuro è donna” tankerako lelo leloa: literatura ezagupen eta plazer iturri gisa gozarazi didaten liburu pare baten aldarrikapena da, eta irakurtzeko gonbita.

Egolatriaren deitore

Ez dut segituko urteko literatur produkzioarekin: nire editore izaerak itsusi egingo lituzke etxekoentzako loreak, eta are itsusiago auzokoentzako arantzak, halakorik balego. Beraz, konplimendu epeletan ibiltzekotan, hobe dut isilik egon.

Hala ere, badut idazle-giroari buruzko komentario bat kolkoan. Aurreko batean, konpainia on batean, euskaldunik baizen ez zen lekuan (cantina mariachi batean lagun artean afaltzen geundela), ekarri zuen solasak, izan zen perpausa, azken hamar-hamabost urteotan euskal literaturan gertatu den aldaketa sakonena, beharbada, idazle bakoitzak bere karrera eta promozioa zaintzea izan dela, euskal komunikabideek idazlearen irudiari eman dioten bultzadarekin batean. Horrek baditu dudarik gabe bere alderdi onak, eta ezinbestekoa izango zen seguru asko, bizi garen munduan bizi garenez gero. Ez nabil inoren joera egolatrarik salatzen, garai hauen ezaugarri bat seinalatzen baizik.

Ez da beti horrela izan ordea. Eta lehengo kontuak goresten hastea zaharkeri zantzu eta gainbeheraren erakusle izaten den arren, akordatzen naiz aspaldi ez dela auzolanerako sentimendu zabaldu bat zegoela euskal letren baratze koxkorra lantzen genuenon artean (sektarismo gehiago ere bai, egia osoa esan behar bada). Akordatzen naiz, baita ere, horrelakoak idatzi zituela poetak, “kritika konplizea” proposatuz:

"() Gure herrian gehien ematen den kritika mota lagunkoia da. Onespenezkoa, azalezkoa, “ondo dago eta ea hurrengorako hobetzen den” formula litekeena. Kritika konplizea ez da hori.

Konplizitatea honela formulatzen da: euskal literatura delitua da; euskal nazioa eta euskal literatura eraikitzearen delituan partaideak garenez gero asumitu behar dugu gure errealitate politiko-kultural berezia, dramatikoa, gure marginazioa, gure arteko elkartasun derrigorrezkoa.

Guk ezin dugu pentsamendu unibertsaleko metodo eta sistemak moda legez asumitzen dituen kritika mota proposatu, gure errealitate estuaren baldintza objektiboak aintzat hartzen ez dituelako. Gure hizkuntza minorizaturik dagoelarik, herri independentziarik ez dugularik, ezin dugu etnozentrismoan errefuxiatu, baina kritika unibertsitarioaren epigono papera hartu ere ez.

Kritika konplizea proposatzean kritikaren kontestualizazioa egiten dugu. Zein herritan, zein hizkuntzatan, zein literaturatan ematen den. Kritika eraikitze nazional eta herrikoian situatzen da, euskal proiektuaren aldeko konplizitatean, eta ernegarria eta bizigarria izatearen eginbidea du.

Konplizitatea autorearen eta kritikoaren artean ematen da. Kritikoa ez da loriak eta anatemak banatzen dituen inkisidorea, funtzionarioa, profesionala. Kritikaren helburua ez da objektu literario eman bat, kritika bera ere ofizio kreatiboa bihurturik kritikoak delitua gehitu eta osotu behar du.

Konplizitatea kritikoaren eta irakurlearen artean ematen da. Kritikaren xedea kriterio estetiko eta ideologikoak berriztatzea eta iraultzea da, gustua formatzea, adierazpen forma konplexu eta egokiagoei bidea irekitzea.

Azken batean guk ez dugu unibertsitate handietan omenduak izateko anbiziorik. Miguel de Unamuno eta Pio Parojak proposaturiko asimilazio bidea ez dugu hartuko. Unibertsalitateari egin diezaiokegun aportazioa geure hizkuntzaren bidez eginen diogu. Euskal literaturaren instituzionalizazioaren aldekoa ere ez da gure jarduna, gauzak dauden legez normalizazio faltsu bat litzatekeelako, halako eskaparate huts bat hornitzea ()"

Mila bederatziehun eta laurogeita zortzikoa da testua "Marginalia deritzan liburu batean argitaratua" baina Harri Arokoa dirudi ia-ia. Niri ez zait ahaztu ordea. Eta nahi nuke beste asko ere gogoratzea.

Nola gaude, señor doktore?

Aspaldi ikusi gabeko laguna kalean topatu eta “zer moduz?” galdetzen digun moduan, lerrook idazten ari naizen sasoian (Durangoko Azokaren bezperan) antzeko galdera erritual bat egiten zaigu kulturan gabiltzan profesionaloi: “Zer moduz euskal literatura?”, “Zelan euskal musika?”. Durangorik gabe, galdera bera plazara dezakegu alorrez alor: antzerkian, dantzan, pinturan, zineman, bertsolaritzan

Zer erantzun? “Ondo esan beharko” litzateke agian sanoena, baina galdetzaileek ez lukete txistea ulertuko; “Txarto” erantzungo bagenu, arraro begiratuko ligukete, eta azalpen luzeak eman behar ondotik; “Primeran” esatea triunfalismo barren-ustela litzateke. Geuk ere ba ote dugu diagnostiko zehatza ordea?

Adibidez, esan nezake euskal kultura sekula baino sendoago dagoela: euskal liburugintza inoiz baino aberatsago dabilela, euskal idazleen nazioarteratzea lehen ez bezalakoa dela, musika-panoraman estiloen eta belaunaldien aniztasun txalogarria ikusten dugula, teatroan publiko gero eta ohituagoa eta talde gero eta profesionalagoak dauzkagula, beren produkzioak gure mugetatik kanpo ere erakusten dituztenak; zineman ere zuzendari, aktore eta teknikari trebe mordoa, han eta hemen lanean

Esan nezake, halaber, euskal kultura guztiz pobre eta makal sumatzen dudala, euskal literatura inertziak joa, eskolako irakurketen menpeko, egiazko publiko irakurzalerik gabe; euskal musikan sormena lurraren pare eta industria beste horrenbeste; teatroan ere stand up moldeko umorismoaren minbiziak jota, denbora-pasako komedia txoroen mailatik igaro ezinik, funtzionatzeko moduan eta erreferentzietan botijoa baino espainolago; eta zineman ere negargarri, euskarazko film bat egiteko hamar urte eta Ama Birjinaren mirariak behar direla.

Aurreko bi paragrafoetan zein zen egiazkoa? Ba, nire ustez, biak. Eta, fokua non jartzen dugun, era batekoa edo bestekoa izango da ikusiko dugun panorama. Nahikoa izan daiteke norbaitek “krisi” hitza aipatzea denak horren inguruan dantzan hasteko; hurrena, berriz, instituziotik egundoko balantze baikorrak iritsi eta inor ez da gauza, diru-laguntzen eskari betikotik harago, ikuspegi alternatibo bat proposatzeko.

Markeliñe antzerki-talde zornotzarra bere azken obra jokatzen aritu da joan den asteburuan Donostiako Antzoki Zaharrean, “4 de corazones”, taldearen ohiko hizkuntza dramatikoa erabiliz eta gai betidaniko bezain nonahikoa hautatuz: maitasuna, gizon-emakumeen arteko harremanak.

Markeliñeren berezitasuna, inoiz ikusi ez dituenarentzat, hitzik gabeko antzerkia egitea da, edo oso hitz gutxikoa. Keinuetan eta gorputzaren adierazkortasunean oinarritzen dute beren jarduera, eta munduan barrena ibiltzea lortu dute, urteetan erakutsi duten kalitateari eta lan-modu horren unibertsaltasunari esker.

Kasu honetan, gainera, hizkuntza bezain unibertsala dute sujeta: amodioa. Lau lagun dira oholtza gainean: bi emakumezko (Soledad Carril eta Ana Martínez) eta bi gizonezko (Juanjo Otero eta Pako Revueltas), eta haien artean mila korapilo lotzen eta askatzen dira. Antzerkiak ez du berez istorio bat, hari bat, gehiago da gai nagusiaren inguruan hainbat motibo eta bariazio erakustea eta horiekin jolastea.

Zerbait azpimarratzekotan, taldekoek aukeratu duten eszenografia guztiz soila aipatuko nuke: parke bat irudikatzeko, farola (gero ilargia), eserlekua eta paperontzia; hor egingo dute topo eta estropezu maitale sufrituek, bihotz bakartiek, hor sortuko dira sedukzio istorioak, jelosiazkoak, bakardadezkoak Horretarako, gorputz espresioan oinarrituriko hainbat teknika erabiltzen dituzte aktoreek: mimoa, zinema mutua, clowna, txotxongiloa Agertoki hutsean gorputzen lagungarri, elementu bakan batzuk: globoak eta loreak batik bat, lokarri eta tutuak noizbehinka. Tonua umorezkoa da gehienbat, baina ez algara bilatzekoa, irri xumea baizik, eta lirismora jotzen du aldika. Estilo sinbolista indartzera dator koloreen hautaketa ere, zuria, gorria eta beltza baitira jantzietan nahiz atrezzoan erabiltzen diren bakarrak.

Antzezpenaren alderdi makurra da ez duela lortzen ikuslearengan emozio handirik sortzea, eta haririk ezean arreta ere jaitsi egiten dela. Ordubetekoa da obra, eta aspertzeko beta handirik ez beraz, baina hala ere errepikaren sentipena izan nuen nik behin baino gehiagotan, ikuskizunak gainerakoen beste aitzakiarik ez zeukan arren.

("Nabarra" aldizkarian argitaratu berria)

Badut nik lankide bat palidromoak eta dilemak maite dituena. Palindromoak dira ezker-eskuin eta eskuin-ezker berdin irakurtzen direnak; dela hitz bakarra: Ana, Unanu; dela hitz-sorta: Inoreneroni, Nik enara neraman amaren aranekin; dela testu luzeagoa: berriki bidali didate George Perec frantsesak asmaturiko ipuin bat, 1.329 hitzeko palindromoa; horra hasiera eta amaiera: *Trace l'inégal palindrome () ne mord ni la plage ni l'écart*.

Dilemetan, gogoan dut Milan Kundera idazle txekiarrak bere liburu batean ("Hilezkortasuna" delakoan, oker ez banago) planteatzen zuena. Hedonismoaz ari zen: zenbat inporta zaigun plazera, zenbat itxura, eta zeri ematen diogun garrantzi handiena. Nobelaren hasieran pertsonaia bat aurkezten digu egileak, egiazko hedonista omen dena, eta hori frogatzeko dilema hau aurkezten du:

Har dezagun gizonezko bat (idazleak ez du esaten, baina heterosexuala eta ezkongabea izatea komeni da; emakumeentzako ere balio duela erants dezakegu), eta eman diezaiogun gizon horri bi aukera, bien artean bat hautatzeko: 1) munduko emakume ederren eta desiratuenarekin oheratuko zara gau batez, baina inork ez du jakingo eta inoiz ezingo duzu hitzik ere esan horretaz; 2) egiazki ez da ezer gertatuko baina jende guztiak usteko du munduko emakume ederren eta desiratuenarekin oheratu zarela. Kunderak dioenez, nahiz eta printzipioz denek kontrakoa defendatu (hobe dela egiazko plazera jendearen uste-muste eta esamesak baino), zintzo erantzunez gero, edozein gizonek bigarren aukera hartuko luke, askoz ere luzeagoa eta betegarriagoa egingo baitzaio famaren atsegina, dama haren larruaren dastatze laburra baino. Bere nobelako pertsonaia salbu, egiazko hedonista baitzen hura.

Segi dezagun jolasarekin. Har dezagun orain artista bat (musikari nahiz margolari, aktore zein idazle), eta galde diezaiogun zer duen nahiago: obra biribila sortzea ala jendearen onespena jasotzea. Gehienek obraren hautua egingo lukete, segur aski. Igurtzi dezagun ordea Aladinoren lanpara, datorrela barruko azti edo mamua, eta aurkez diezaiola artistari dilema hau: 1) aurrerantzean talentu handiagoa izango duzu eta lan ederragoak asmatuko, baina zu bakarrik jabetuko zara hobekuntza horretaz, kritika eta estimazioa orain bezalakoxeak izango baitituzu; edo 2) orain arte bezalako lanak egingo dituzu, ez hobeak ez txarragoak, baina zure fama handiagoa izango da eta zabalagoa oihartzuna.

Egiazko sedukzioa baino seduktore ospea nahiago zuen gizonezkoaren antzera, artista ia-ia guztiek bigarren aukeraren alde egingo lukete, eta ulertzekoak dira arrazoiak ere: egolatria-puntu bat izaten du beti sortzaileak, bere obrak geroan irautea nahiko luke, talentu handiaren eta eragin ezdeusaren arteko kontrasteak zoramenaren atarira eraman lezake

Hala ere, ni Kunderaren pertsonaiaren alde. Esan nahi baita, edertasunaren bila lehiatzen den artista interesatzen zaidala; etxeko bakardadean ondo biribildutako paragrafoarekin, harmonia harrigarri batekin, ezusteko argazki-enfokearekin liluratzen dena, eta bere lana gero eta hobeto egin nahi duena. Hortik aurrerakoa banitatea da: oso ezaugarri humanoa, baina artearekin harreman parasitarioa daukana.

Prentsan azaldu da egunotan zenbateko kontsumo-maila daukagun euskal herritarrek, eta, munduko biztanle guztiek berdin jokatuz gero, gure planeta halako bi eta erdi behar genukeela bizitzeko.

Garraiok jaten du gure energia-gastuaren zati handi bat, ezaguna den moduan. Baina ez dirudi aldatzeko bidean goazenik. Egunero garraio publikoan dabilen batek esaten zidan gizarteko talde ez-produktiboen ibilgailu bihurtzen ari direla, gero eta nabarmenago, trena eta autobusa: ikasleak, pentsiodunak, etxekoandreak eta era guztietako marjinatuak: etorkinak, xelebreak, ezinduak, frikiak... Salbuespenak salbuespen, lanpostu bat daukanak bere kotxea dauka, eta autoz mugitzen da batetik bestera.

Aurrekoarekin lotu behar nukeen ez dakit baina, datu bitxi eta izugarri bat eman zidaten aurrekoan. Etxean tratu txarrak eta jipoiak jasotzen dituzten emakumeei laguntzen dien talde batean azterketa egin eta konturatu dira, emakume horiek guztiek edo ez dutela gida baimenik, edo, baldin badute, ez dutela erabiltzen eta ahaztua dutela gidatzea. Alegia, bere bizitza besteren esku uzteko joera dutela arlo guztietan, eta menpekotasun beldurgarriak sortzen dituela horrek batzuetan.

Hala ere, ez nuke aurrekoa automobilaren apologia bihurtzerik nahi; makina bat emakume ezagutzen ditut, autorik sekula erabili ez baina bere bizitza guztiz seguru gidatzen dutenak. Istorio hori kontatu zidana, esaterako.

(Igor Estankonaren "Ehiza eta nekea" poema-liburuaren iruzkina, joan den larunbatean Berria-n kaleratua)

Urte-amaieran, modu klandestino samarrean eman ditu Kutxak argitara Irun Hiria literatur saria irabazitako lanak, tartean Igor Estankonaren liburua, poesia alorreko sariduna. Egilea ezagutzen genuen, ordea, eta guretzat ez zuen promozio behar handirik. Zain geunden noiz aterako, eta gogoa asebeterik utzi digu.

Hirugarren poema-liburua du dagoeneko arratiarrak. “Anemometroa” zoragarri harekin estreinatu zen 98an, eta “Tundra” eskaini zigun 2002an, aurrekoaren nortasunari idazkera umotu bat eransten ziona, esanahiaren aldetik ilunagoa izan arren.

“Ehiza eta nekea” izenburu harrigarria duen hau bere ibilbide horretako jarraipen edo aurrerapausotzat ikusi behar dugu. Aurrekoaren estilo landu eder hori bera du: prosazkoa dirudien idazketa natural eta gardena, baina hitz bakoitzaren pisua eta zehaztasuna zaintzen dituena; poesia hausnartzailea egin du gehienbat, pentsamenduari lotua, eta, gogoetan garatuagoa delako-edo, irakurleari hobeto eta zuzenago iristen zaiola esango nuke.

Hiru parte ditu liburuak; ez elkarrekin kontrajarriak baina bai nolabaiteko bilakaera erakusten dutenak, zati bakoitzean, aurrekoaren tonuak eta gaiak erabat utzi gabe, kolore berriak eransten baitzaizkio oihalari. Lehenengo partean baikortasun pausatu bat erakusten digu egileak, asko bizitakoarena dirudien serenitate antzeko bat, hogeita zazpi urterekin baten bati posezkoa begitandu dakiokeena idazle artearra ezagutu ezean.

Bizitzaren behatzaile dihardu poetak (“Balkoitik kale jendetsura begira / jendea ikusten dut jaiotzen”), gauzei diren bezala erreparatuz (sentimenduak, tokiak, historia...), ulermen errukibera batez. Aldi berean, badu amets-osagai bat ere, ez horren errealista, baina esango nuke ametsa ere ulermen-bide ez-razional gisa darabilela egileak. Dena dela, ez dago kontrajartzerik: ametsen eta gauzen arteko mugak lanbrotu egiten dira, pentsamenduen eta egintzen artekoak lausotu, bat-egite bat dago idazlearen kontzientzian.

Bigarren partean toki handiagoa hartzen du denboraren joanak, esaterako, ageriago daude arrangurak, edo komunikazioaren zaila; era berean, formalki ugariago dira irudi surrealistak aurreko zatian baino.

Hirugarren partean, azkenik, gizarte-kezka agertzen da, lehengo “ni” eta “zu” pertsonez gain bada “gu” sozial bat bere tokia eskatzen duena; eszeptizismo etsi moduko batez, egia esanda, bana amultsu hala ere.

Heldutasun une batean idatzitako poemategia dugu, beraz, Estankonaren hirugarrena, jarrera kontenplatibo nabarmenekoa (“ez jaio ez bizi ezpada ogiaren zaporeko / ziztada sor bat, eta bukatzen ez den herrialde baten mugaldean / harri bihurtutako galsoroak”). Mundua gurtu ez baina harekin bat egin nahi du poetak, orobat maitearekin; ulertu, bat sentitu (“Hainbeste gauza senti nezake / nire gorputz pisutsuarekin!”), baina bat etortze horretan erabat urtzera iritsi gabe.

Era berean, bilaketa estetiko bat ere badago: edertasun erabateko baten atzetik dabil (“ehiza”); absolutua lortu ezin eta nekatuta gelditu beharra dago, baina porrotik gabe, bidea bera ere ederra delako, baita geldi-lekutik ikusten dena ere.

Zer da autobiografikoa eta zer asmatua nire istorioetan?

Dena da autobiografikoa: noizbait maitasun-istorio bat idatziko banu Arnaldo Otegiren eta Marilyn Monroeren artekoa, hori ere autobiiografikoa litzateke, nahiz eta ez izan aitorpen pertsonala. Idatzi ditudan kontakizun guztiak dira autobiografikoak, baina ez aitorpenak. Irakurle txarrak beti jakin nahi du, berehala gainera, "zer gertatu zen benetan". Zein den ipuinaren atzean dagoen historia, zer ari den gertatzen, nor dagoen norekin etsaituta, nork egin zuen norekin txortan. "Nabokov jauna "galdetu omen zion behin kazetari amerikar batek telebistan zuzenean", esaiguzu mesedez, horren harrapatuta al zauzkate benetan nexka gazteek?" (are you really so hooked on little girls?

Niri ere galdetu izan didate behin edo beste kazetari kuxkuxeroek, irakurleak "jakiteko eskubidea" daukala-eta, Irakasle alu bat-eko gertakariak egiazkoak al diren, Obsexuen klub-ean bezala taldean biltzen ginen masturbatzeko, Bekatuaren itzala-ko apaizaren obsesioen atzean zer dagoen. Edo esaten didate: praktikatzen al duzu 16 ipuin amodiozko-etan agertzen den bezalako perbertsiorik? Izan al duzu inoiz Berriro igo nauzu-ko presoaren moduko ustekabeko felaziorik? Zer adierazi nahi izan duzu zehazki Arbelaren gainean liburuan?

Pentsatzen jarrita, zer nahi dute Nabokov handiarengana bezala ni bezalako idazle kaxkar batengana ere etortzen diren kazetari jakin-gose horiek? Zer nahi du irakurle txarrak, irakurle alfer, soziologista, txutxumutxuzale eta muturluzeak?

Txarrenean, plastikozko eskuburdinak hartu eta zugana datoz "mezua" atzematera, bizirik edo hilda. Azken hitza nahi dute, "Idazleak zer esan nahi zuen", horixe harrapatu nahi dute. Eskuetan jartzea, "neure hitzetan", idazlanaren irakaspena, subertsiozko mezua, ondare politikoa, jatorri etikoa, "ideologia". Nobelaren ordez, izan zaitez atsegina eta emaiguzu, arren, zerbait konkretuagoa, ukitu eta pisatu daitekeena, jendearentzat ulergarria, adibidez: "borroka armatua herri honen ustelkeria morala da" edo "PNVkoak aldeano ezjakin eta akonplejatu batzuk dira" edo "larrua gehiago jotzen ez dugun bitartean ez dugu lortuko herri normala izatea". Laburtuta: emaizkiguzu, pilula bihurturik, zuk liburua idaztean erabili duzun ideia eta sentimenduen zurrukutun lodia. Eskerrik asko.

(Aurreko testu guztia ez da nirea. Amos Oz idazle israeldarraren "Maitasun eta iluntasunezko istorio bat" oroitzapen liburutik hartu eta neure kasa moldatu dut, jolas polita delakoan)

(Eider Rodriguezen Eta handik gutxira gaur (2004, Susa-Euskalgintza Elkarlanean Fundazioa) eta Lander Garroren Orain galdera berriak ditut (2004, Txalaparta- Euskalgintza Elkarlanean Fundazioa) liburuen iruzkina, Idazleen Elkarteko "Hegats" aldizkarian atera berria)

Azken hamarkadetako euskal literaturaren historia sozial bat egiten hasiz gero, kapitulu koxkor bat bederen eskaini beharko litzaioke “gatazkaren” tratamenduari (Espainiarekiko "eta Frantziarekiko?" borroka politikoaz ari naiz, talkaren bat ia ezinbesteko baitu beti edozein literatur lanek). 80ko hamarraldian asko aipatu zen gaia, gatazka hori agertzen ez zela nabarmentzeko, edo salatzeko. Tiro-hotsa oparo zebilen garai hartan Euskal Herriko kaleetan, baina literaturan, berriz, nahiago genituen istorio intimistak, edo ipuin esperimentalak, edo baserri giroko abenturak. Eskapismoa? Ez dut uste. Urruntasun falta izango zen gehiago, tarte bat utzita gauzak hobeto ikusten direlako, eta historia horretako irabazle-galtzaileak agerian geratuz gero errazago delako nork bere jarrera hartzea, bataren nahiz bestearen alde edo kontra. Halaxe esan zuen Bernardo Atxagak ere garai hartako adierazpen batean: Joxe Arregi (Irazuren txikitako ikaskide zizurkildarra, 81eko otsailean poliziak Madrilen atxilotu eta hamar egunez torturatu ondoren hil zena) hurbilegi geneukala, baina historia horrek hainbat liburutarako gaia emango zuela; Obabakoak-en eskaini zion aiputxo bat Atxagak berak, eta Soinujolearen semea-n zati luzeagoa, Endarlatsan ito zuten Mikel Zabaltzaren kasuarekin nahastua.

Beharrezko distantzia hori lortua zelako-edo, 90eko hamarkada osoan ugari izan ziren borroka horren agerpideak gure literaturan; oraindik ere indar handia du joera horrek, eta aurreikus liteke geroan ere berdintsu iraungo duela, baita gatazkaren izaera militarra desagertuko balitz ere, zauri zaharretatik elikatzen baita maiz idazlea. Egunen batean norbaitek xeheago aztertuko du gure gerratxo honek sorrarazitako literatura; nik orain atariko bat besterik ez dut egin, ondoren aipatu nahi ditudan liburu bien berrikuntza hobeto ulertzeko. ETA dela eta ez dela azken 10-15 urteotan argitara eman den produkzioan badira obra onak, hainbestekoak eta kaxkarrak, eta jarrera politikoaren aldetik ere denetik aurki liteke, nahi adina ñabardurarekin; ezaugarri komun bat aipatzekotan, idazleen jarrera morala aipatuko nuke nik: bakoitzak bere posizionamenduaren berri eman nahi izan du, batzuetan argiago besteetan lausoago, zenbaitetan arrazoietan oinarrituta eta gehienetan sentimenduetan, neurri batean irakurleen baitan eragina sortzeko baina batez ere nork bere planteamendu etikoa (politikoa edo estetikoa baino gehiago) agerian uzteko. Hemen esan dudana frogatzeko ez dut daturik emango: intuizio bat da, hipotesia baino gehiago, egunen batean azterketa serioagoek baztertuko edo baieztatuko dutena.

Gatozen orain dagokigun gaira. Maitasunari buruzko liburu bat aipatzeko eskatu zidaten, nigan eragina izan duena edo. Bat aipatzea beti da zail eta bidegabeko. Eta ni oroimen txarreko. Bestalde, esku artean ditudan obrek hartzen didate gogoa aspaldi irakurritakoek baino gehiago; plazaratu berri diren idazleek kilikatzenago bere tokia ongi finkatua dutenek baino. Idazle Elkartetik eskabidea egin zidatenean irakurri berri nituen bi ipuin-bilduma, argitara berriak eta egile bien estreinaldikoak zirenak: Eta handik gutxira gaur, Eider Rodriguezena eta Orain galdera berriak ditut, Lander Garrorena; eta, nola bietan maitasuna den, bat bereiztekotan, gai nagusia, beroriek komentatzea pentsatu nuen. Jabetzen naiz bidegabekeria pare bat egiten ari naizela: bata, gatazkaren prismapean begiratzea izatez oso poliedrikoak diren obrak (Rodriguezena batik bat); bestea, bi liburuak batera epaitzea, egileen artean egon litezkeen kointzidentzia eta loturek ez baitute baimentzen zaku berean sartzea berez azterketa bana behar luketen lanak. Egileen onginahiak barkagarri egin ditzala nire akats horiek eta ikusi ez ditudan bestelakoak.

Hasteko gatazkaren kontua aipatu dudanez, argitu dezadan behingoz zein den liburuon berezitasuna. Orain arte gai hori tratatu izan denean, horixe zen liburuaren gaia, eta gai horrekiko egilearen ikuspegia zen, nik uste, obraren eragile nagusia. Kartzelako istorio bat kontatzen zenean, kartzela bera zen axola zitzaiguna, eta horren inguruan egileak era bateko edo besteko uste-musteak eta sentiberatasuna erakutsiko zituen. Hemen, berriz (eta horretan bat datoz Garroren eta Rodriguezen kontakizunak), bestelako gaiak dira ipuinaren muina (bikote-kontuak askotan, edo komunikazio-arazoak), baina pertsonaien inguruabarra gatazkak zipriztindua dago. Kartzela ager liteke (eta kartzela agertzen da, ipuin batean baino gehiagotan gainera, bien istorioetan), baina asmoa ez da kartzela agertzea, istorioaren funtsa ez da kartzelako bizitza, eta idazlearen helburua ez da kartzelari buruz pentsatzen duena agertzea: bikote baten gorabeherak izango dira seguruenera narrazioaren muina, hirugarren baten presentzia eta horrek sortzen dituen zalapartak, esaterako; pertsona horietako bat giltzapean egongo da, ordea; hortaz, paisaia da kasu honetan kartzela, koadroaren fondoa, bestela esanda.

Horrek, besterik gabe, indartsuago eta sinesgarriago egiten ditu istorioak, galdu egiten baita lehengo egileek ohartuki edo oharkabean erabili ohi zuten (genuen) pedagogismoa, moralismoa, konbentzitu nahia. Ez dakit zenbateraino den hau jakinaren gainean eta pentsatu ondoren erabakitako jarrera literario baten emaitza, edo halabeharraren ondorioa; esan nahi baita, norberaren bizitzan horrelako zirkunstantziak egokituz gero, normala ere badela zertzelada horiek gero zure literatur lanetan agertzea, naturaltasunez, horren bila ibili beharrik gabe. Dena dela, literatur lanak egilearen biografiaren arabera azaltzea errazkeria da, eta inporta duena testua bera da: kasu honetan, ipuin bilduma eder eta sujerikor parea.

Gatazkaren kontu hori argitu eta gero gisakoa izango da liburu bakoitzaz bi hitz esatea, labur bada ere. Eider Rodriguez kontalari trebe ageri zaigu bere lehen liburu honetan: ipuinaren erritmoa, egitura, tonua eta hitzen doinua izugarri ongi menderatzen eta zaintzen ditu. Bai estiloan bai gaietan bariazioa bilatzen du, eta esperimentazioa ere bai: azken hori izan liteke egile berri eta esijentearen bilaketaren ondorio naturala, edo esperimentazioaren beraren aldarrikapena ere bai (azken aldian denok ere oso klasiko eta burgesturik gaude geure gustuetan, eta harrigarriak gertatu zaizkigu hemengo zenbait ariketa ausart). Giza harremanak dira ia beti istorioen gaia, harreman zailak (noiz izan dira errazak?, galdegin lezake baten batek; edo: zailak ez balira non legoke istorioa?); pertsonaien izaera osatzen, berriz, egiazko lana egin du, arazotsu eta konplexuak baitira (batzuk erotasunaren mugan edo haren menpean), baina denenganako hurbiltasuna ageri du Eiderrek, zinezko idazleari dagokion legez. Kokaleku postmoderno samar eta kosmopolitak bilatu ditu ipuin batzuetan; beste batzuk, aldiz, Euskal Herrian gertatzen dira, eta horietan agertu ohi da lehen aipatu dugun paisaia.

Lander Garroren kasuan, testuetan agerrarazten duen jendearekiko sentipen hurbila aipatuko nuke, enpatiazko eta ia maitasunezkoa, egileak berak bai pertsonaiekin bai sortzen dituen hitzekin ere bat egiten duela sentiarazten baitizu. Hizkera berri bat bilatzen du Garrok, kontzeptu erabili eta gastatuetan ez erortzeko (sexuari buruz hitz egitean, adibidez). Bere saiatze horren partaide egiten du irakurlea ere: gauzak sarritan erdizka kontatzen dizkigu, beste erdia geuk osatzeko; pentsatzera ere eraman nahi gaitu irakurleak, ez lerroen gainean irristatze soilera. Argigarria da, jarrera horren ikuspegitik, aitorpen gisako sarrera, errazkerian eta topikoan ez erortzeko aldarrikapen zintzoa. Horren emaitza, batzuetan eder eta hunkigarria egiten da, eta beste batzuetan irregular antxa, apur bat zail eta ulergaitza. Militantziaren inguruko istorioak dira gehienak (ezin aipatu gabe utzi halere familia-harremanen garrantzia), eta ikusmolde asko erabili arren, konstante moduan ikus liteke (lehen aipatu dugun naturaltasunaz gainera) inoiz ez dela militantzia horren arrazoiez hitz egiten: izan liteke beharrezkoa ez delako, komeni ez delako, edo inefablea delako, esanezinezkoa. Arrazoiak-eta aipatuz gero istorio ideologikoegiak gerta zitezkeen agian, baina deigarria egin zait nolanahi ere.

Aipamen labur bana egin dut. Dozena pare batetik gora istorio dira guztira, eta hainbat gogoeta pizten dizkizu bakoitzak, ezin hemen zehatz-mehatz komentatu baina. Irakurlearen esku uzten ditut, bada, merezi dute-eta.

Bukatu dira pixka baterako oturuntzak eta tripa-festak, baina ondo asko igarriko diozue gehienok egunotako gehiegikeriari. Baskula daukanak, orratzak kilo bat edo bi gehiago markatzen duela ikusiko du; besteak, sisak tira egiten diola nabarituko du, harakoak txulo bat gehiago behar duela gerrikoa lotzeko. Bueno, ez nabil dieten eta gimnasioen propaganda egiten; norberak ikusiko du mejora horrek hobekuntza ekarri dion, edo zer egin lehengora etortzeko. Egunotako sabelkeriaz berbetan ari ginela, lagun artean izandako solasa ekarri nahi dut hona:

"Nire koinatu petral hori "hasi zen bat". Batario zibilak direla eta ez direla hasi ez zait ba, bai, zuek ateoak... Zer uste ote du horrek...?"

"Holakoetan onena -beste batek- ahoa beteta edukitzea. Jan, eta ixo".

"Bai, eta besteari ere kopa goraino bete, badaezpada".

Horra bada: eztabaidaren kontra, jan-edana. Errua familiari eransten zitzaion, oro har, baina hor ere bereizkuntza egin behar etxekoen eta erantsitakoen artean, koinatu-koinata eta aitaginarrebek baitute sesiante txapeldunaren erramu-boneta.

"Bueno -erantsi zuen batek-, norbere etxean ere izaten dira inpresentableak".

"Bai baina, Kennedyk Somozari buruz esan zuen bezala, horiek zure inpresentableak dira".

Egin dezagun analista politikoarena.

Epe motz, erdi eta luzera zer gerta daitekeen zaila da igartzen. Izan ere, mahai honetan lau jokalari ari dira, eta bikoteak erabaki gabe (barka dezatela bigarren mailako aktoreek: EA, EB, Aralar...). PP, PSOE, PNV eta Ezker Abertzalea. Dei diezaiegun 1, 2, 3 eta 4.

Bat eta 2 ados datoz funtsezko kontuetan, nahiz lehiakide erabatekoak izan eguneroko martxan. 3k akordioa bila dezake 2rekin eta baita 4rekin ere. Baina bakoitzaren baldintza da bestea baztertzea. 3k ordea badaki bien onespena behar duela jokaldia biribiltzeko: bakearen giltza 4k dauka, baina estatutu berriarena 2k. 2k ordea beldurra dio 3rekin hitzartzeari 1ek emango liokeen egurragatik.

Nondik hautsi korapiloa? Une honetan 2k dauka jokatzeko erraztasun handiena, 3rekin eta baita 4rekin zuzenean ere, nahi balu. Baina ez du nahi, oragingoz behintzat, 4k gaur ematen ez dizkion garantia batzuk eman artean. Iniziatibarik hartuko al dute 2koek? Ez du ematen.

3ri ekidistantziara jokatzen jarraitzea komeni zaio, hauteskundeak egin arte behintzat. Ondoren, aukera bikoitza izan dezake: 2rekin egiten saiatu akordio bat eta gero 4ri eskaini, esanez: hau dago, hartu edo laga; edo 4rekin bilatu itun bat, gero 2ri eskaintzeko, esanez: hau da konponbidea. Nondik joko du 3k? Hori berak daki, baina nik uste nahiago izango dutela lehen formula.

Lau ere mugi daiteke, baina su-etena da horretarako baldintza, eta berak ere badaki. Su-eten horren truke lor dezakeena da gakoa. Badirudi 2 hitz-erdiz "normalizazio" demokratikoa ari zaiola eskaintzen: legalizazioa eta presoena pixkana konponduz joatea. 3rekin nolabaiteko konfrontazio demokratikoa hitzartu lezake, baina gidaritza eta erritmoa 3k izango luke, ez 4k.

Bat ez dut aztertu. Izan ere, 1ek gauzek bere horretan segitzea nahi du. Ez aztertzeak ez du esan nahi ordea operatiboa ez denik, gauzak izorratzeko ahalmen handia baitu.

Estrategia-joko bat ematen du, baina jolasa baino gehiago da hau dena, jende asko baitago gaizki pasatzen ari dena.

(Paul Auster-en "Oracle Night" edo "La noche del Oráculo" eleberriaren iruzkina, Berria-ko "Idazleak irakurle" atalean argitaratua)

Autore bat baldin badago, azken hamabost urteetan, gure Europa Mendebaldeko honetan irakurleen estimazioa, kritikarien onespena eta idazleen mirespena jaso dituena, Paul Auster dugu hori. Egia da azken aldian betegarri itxurako liburuak atera dituela, baina horrek ez du ahuldu bere nobelenganako lilura, eta holako berri bat atera zela entzunda berehalakoa izan zen gure jakin-mina.

“Oracle Night” Auster puru-purua dela esan liteke, berezkoak dituen ezaugarriez jantzia: argumentu korapilatsu baina erakargarria, gertakari harrigarriz zipriztindua, idazkera soil baina dotorea, keinu kultista batzuk tarteka, ukitu magiko antzekoren bat, eta irakurlearen arreta bereganatzeko gaitasuna duen estilo berezi hori, prosaren intentsitateaz eta kontagaiaren erritmo biziaz oratua.

Besteetan baino metaliteratura gehixeago dago hemen: protagonista idazle bat da, Sidney Orr, gaixoaldi baten ondoren nobela bat idazten hasten dena, non protagonista editore bat den Istorio baten barruan beste bat, modu errekurtsiboan gainera, eta han-hemen beste argumentu-txatal batzuk, kapelutik untxiak ateratzen dituen magoak bezala nolanahi utziak, nahiz eta egiazki dena guztiz neurtua eta lotua egon, polizi nobela baten tankera hartzen duen amaieran konturatuko garen moduan. Argumentua ez dugu hemen argituko ez larrutuko: fikzioaren eta egiaren arteko jokoak leku handia hartzen du, baina pixkanaka iragan ezkutuaren gaiak eta gizon-emakumeen arteko harreman beti zailek hartzen diote gaina.

Auster-en balorazio orokorrago batean sartu nahi nuke orain. Esana dugu Frantzian eta Espainian egundoko arrakasta duela, literaturako Woody Allen baten antzera, baina badirudi AEBetako literatur giro serioetan ez dutela aintzat hartzen, alderdi komertzialari kontzesio gehiegi egiten dion egiletzat hartuta. Ulertzekoa ere izan liteke; izan ere, bere nobelek indar magnetiko antzeko bat daukate, baina bestetik, irakurtzen bukatu eta zer gogoeta eragin dizun pentsatzen hasten bazara, halakorik ez dagoela konturatzen zara. Beharrezkoa ote da ordea? 1001 gauetako Xerazade haren antzera, herioaren ezpata atzentzeko kontu-kontari ari zaigu Brooklingo aztia, narrazioaren festa etengabeko batean.

Liburu honetaz berbetan jardun dut lagun zenbaitekin, Austerrik onena dagoen hemen edo ez; oso kritika onak jaso dituen arren, gehienon ustea zen ez dela iristen bere produkzio bikainenaren mailara (New Yorkeko trilogia, The Moon Palace, Leviatan). Baina ez zaigu axola: hain dira istorioak ederrak, hitzak juxtuak segi dezala nobelak asmatzen, gauak irauten duen bitartean.