Nire uste harroan

(Haur-ipuinarekin segituko dut, zuei denoi horretarko adina pasa bazaizue ere. Bestelakoak idazten hasteko ez astirik ez gogorik gabe nabil, egia esanda)

Bigarren atala: Karakola magiko bat

Karakola hura, geroago deskubrituko nuenez, magikoa zen. Beno, neurri batean itsas karakola guztiak dira magikoak: jartzen dituzu belarri ondoan eta itsas barruko hotsak entzuten dituzu, nahiz eta benetan itsasotik kilometro askotara egon, ni amonaren etxean nengoen bezala.

Karakola belarri ondoan jarri, begiak itxi eta itsasoaren azpian nengoela imajinatzen nuen, buzeatzen, bizkarrean oxigeno botila bat, aurpegian uretako betaurrekoak eta eskuetan arpoia neukala.

“Kontuz, marrazo bat zure atzean!”, abisatzen zidan barneko ahots batek.

Orduan nik buelta eman eta, azken segundoan, marrazoa bere aho hortzez betea zabaltzen ari zenean, zasta!, arpoia sartzen nion eztarriaren barruraino.

“Uf! Ederra eskapada!”, esaten zidan barruko ahotsak.

Egun batean, marrazoen kontrako borroka hartan nenbilela, amona agertu zen logelan, gauzaren baten bila.

"Hemen al zeunden?

"Bai "esan nion, pixka bat lotsatuta.

"Karakolarekin jolasean?

"Bai. Belarrian jarrita itsasoa aditzen da "esan nion, horrelaxe azaldu baitzidan amatxok karakola erakutsi zidan lehenengo egunean.

"Jakina! Aitonak ekarri baitzidan itsasoko bere bidaietako batetik.

Ni isilik geratu nintzen: banekien, amatxok esanda, aitona aspaldi hil zela, eta pentsatzen nuen amona triste jarriko zela hartaz oroitzean.

Baina ez zegoen triste, inola ere:

"Oraindik ere "esan zidan", aitonarekin hitz egin nahi dudanean, karakola hartzen dut, eta horrela jakiten dut ze itsasotan dabilen, eta zer moduz dagoen.

"Eta ezin diozu telefonoz deitu? "galdetu nuen.

"Urrutiko itsaso horietan ez dago telefonorik, ez Internetik. Baina itsas karakola belarrian jarrita, ezin hobeto aditzen ditut ekaitzak, arrainak, olatuak eta baita aitonaren mezuak ere.

Hala esan zidan amonak, eta ni zalantzan geratu nintzen, sinetsi edo ez: nik ere itsasoko hots haiek denak aditzen banituen, zergatik ez zuen amonak aitonarekin hitz egingo?

(Bueno, lagunok, aspertu naiz egunero zeresana bilatzen eta sermoitxoa botatzen. Orain dela egun batzuk haurrentzako ipuin bat kaleratu berri didate, eta horixe bera botako dizuet hemen, atalka, datozen egunetan. Jokin Mitxelenaren marrazki ederrak faltako ditu baina)

Lehenengo atala: Igandeetan amonarenean

Ni txikia nintzenean (hiru, lau, bost urte nituenean eta hola), amonaren etxera joaten ginen igandeetan. Hura izaten zen amatxoren egun libre bakarra, amak denda batean egiten baitu lana, eta larunbatetan ere lanera joaten baita.

Igandeetan, hortaz, goizean amatxok esnatu eta esaten zidan:

"Gaur nora goaz, Iker?

"Amonaren etxera! "esaten nuen nik, Txanogorritxoren ipuinean bezala.

Baina ipuin honetan ez da aterako oraindik otsorik, ez basorik. Geure gauzak autoan sartu eta, burrun-burrun, amonarenera joaten ginen zuzenean.

Han, ama eta amona sukaldean sartzen ziren, bazkaria prestatzera eta beren arteko gauzez txutxu-mutxuka hitz egitera. Eta ni parkera bidaltzen ninduten jolastera:

"Ea, Iker, segi parkera "esaten zidan amak.

"Jo, nik hemen gelditu nahi dut.

"Tori, goxokiak erosteko "esaten zidan amonak.

Berrogeita hamar xentimo ematen zidan, eta haiekin gominolak eta txikleak erosten nituen nik parke ondoko kioskoan. Amak ez zidan uzten goxokirik jaten, baina amonarekin libre zen.

Goxokiak erosi eta gero parkean ibiltzen nintzen: txirristan, zabuan eta abar. Baina han ez neukan lagunik (Maitane, Gorka, Ainhoa, Josu) eta aspertu egiten nintzen ni bakarrik. Hortaz, amonaren etxera itzultzen nintzen handik pixka batera.

"Kaixo, hemen nago.

Amonak oilaskoa prestatzen zuen igandero; aurretik entsaladaren bat edo beste edozer, eta amaitzeko beti flana. Amonaren flana bezalakorik ez dago munduan, eta beti galdetzen zidan:

"Flanari karamelo asko edo gutxi botako diot, Iker?

"Asko-asko "esaten nion nik beti.

Gero, nola amak eta amonak beren gauzez hitz egiten segitzen zuten, ni gelaz gela hasten nintzen, jolasteko zerbaiten bila, eta beti amonaren logelan amaitzen nuen, hantxe baitzegoen, tokadorearen gainean, itsas karakola.

Joan den larunbatean Aiherran izan nintzen, Larrabetzuko bbk-ren (Bihotz Bakartien Klubaren) Literatura Eskolako saioa izan baikenuen han. Gaia: Sartre, Camus, existentzialismoa. Maisu eta irakasle: Emilio Lopez Adan "Beltza". Eguraldi zakarra eta zakurra baina guk giro goxoa izan genuen landetxe eder batean.

Beltzaren jarduna, txapela kentzeko modukoa: alderdi politiko, literario eta filosofikoak konbinatuz, testuinguru historikoa gogoan hartuz, eztabaida eta gogoetarako gaia proposatuz... Ez naiz egun osoan esandakoak bost lerrotan laburtzen saiatuko; bazkalondoko solasaldian irten zen gaietako bati helduko diot, hortik ateratzeko gaurko hizpidea.

Sartre eta Camusen literatur lanak, batez ere, beren ideien garapen eta agerpide direla-eta, gazte batek mahai gainean jarri zuen Ibon Sarasolak Saizarbitoria eta Txillardegiren nobelagintza konparatuz egindako kritika: hots, Txillardegiren lehen nobelak berrikuntza handia ekarri zuela euskal literaturara, baina ondokoak (Peru eta Elsa) egilearen ideien azalpenera mugatzen zirela.

Egia da Txillardegirentzat nobelak bere ideien agerpen direla (Sartreren jarraitzaile fina da horretan ere). Konstatazio bat da. Horren gainean Sarasolak egindako balorazioak, berriz, zalantzak pizten dizkit. Joera handia baitago gure artean halako edo holako literatura "behar" dela esateko. Zergatik modu batekoa eta ez bestelakoa? Ez al da murriztailea eta pobretzailea gauzak horrela planteatzea?

Sarasolak berak, Aresti hil eta gero argitaratutako lan batean, "Maldan behera" jo zuen maisulantzat, eta "Harri eta herri", berriz, jende xehearentzako errazkeriatzat ia-ia. Gaur eguneko talaiatik, biei aitortuko genieke kalitate gorena, baina esango nuke "Harri eta herri"k beste dohain bat izan zuela, horrez gain: irakurleen eta oro har euskal jendearen une hartako kezkekin bat egitea.

Pentsamendua lantzen duen literatura, emozioak eragin nahi dituena, bilaketa formalean saiatzen dena... denetik behar dugula iruditzen zait, eta edozein joeratan aurki litezke perlak eta lardaskeriak. Nork bere senari eta gustuei jarraitu behar, modaren tiraniari ezikusia eginez. Direla sortzaileen arteko modak, direla kritikarien artekoak.

Egunotan egin da Jokin Zaitegi sariketaren deialdia, aurtengo literaturako Nobel saridun Harold Pinterren obra euskaratzeko.

Beka-sari horren antolaketa dela-eta, Pinterren hainbat antzerki-lan irakurtzen ibili naiz, egokienak-edo iruditzen zitzaizkidanak aukeratzeko. Pertsonen arteko komunikazioaren ezinak eta arrakalak agertu ohi dira haren antzezlanetan, eta oro har ez du itzultzeko arazo berezirik: laburrak ditu esaldiak, hizkuntza egunerokoa, isilune ugari...

Bada Pinterren lanen artean bat oso bestelakoa, eta euskaldunoi bereziki interesa dakigukeena: "Mountain Laguage" du izena, eta hor aldatu egiten da ohiko gaia: ez senar-emazteen krisirik, ez lagunarte txiki bateko gorabehera txikirik: militarra, presoak, presoen senideak agertzen dira bertan. Leku-garaiak ez dira zehazten, baina pentsa daiteke garaikidea dela (1988koa da obra) eta tokia, berriz, gatazka armatua eta etnia zapaldu bat dauden lekuren bat. Hizkeragatik eta jarrerengatik, gehiago dirudi Guatemala edo Kurdistan, Europa mendebaldeko etnia zapaldu eta gatazkadun bat baino.

Europa mendebaldeko etnia zapaldu eta gatazkadun horretakook, hala ere, oso hurbil senti ditzakegu bertako zenbait kontu. Adibidez, momentu batean militar bat hala mintzo zaie beren ahaide presoak bisitatzera doazen emakumeei:

"Entzun hau ondo: mendiko jendea zarete zuek. Aditzen didazue? Zuen hizkuntza hil da. Debekatuta dago. Hemen ezin da egin mendiko hizkuntza. Ezin diezue zuen hizkuntzan egin zeuen gizonei. Ez dago baimenduta. Aditu duzue? Ezin duzue zuen hizkuntzan egin. Debekatuta dago. Hiriburuko hizkuntzaz baizik ezin duzue egin. Hori da hemen baimendutako hizkuntza bakarra. Zigor gogorra izango duzue hemen mendiko hizkuntza egin nahi izanez gero. Dekretu militarra da. Legea da. Zuen hizkuntza debekaturik dago. Hilda. Inori ez zaio baimentzen zuen hizkuntzaz egitea. Zuen hizkuntzarik ez dago dagoeneko. Galderarik?"

Itzultzeko arazorik ez, baina barruan zerbaitek krak egiten dizu. Hau da, diskurtso hori erraz imajina dezakezu espainolez, presoen senide maia, aimara, ketxua nahiz euskaldunei zuzendua. Edo ingelesez, frantsesez, turkoz, txinoz... Baina hizkuntza txiki horietako batean... Egia da hizkuntzak tresnak direla, eta tresna erabilgarria izango bada edozein egoeratarako gaitu behar dugula; egia da halaber atzo bertan elkarrizketatu omen zutela guardia zibil bat euskaraz ETBn. Dudarik ez. Baina hala ere...

Joan den astean Arzalluz entzuten izan nintzen, Ordizian eman zuen hitzaldi batean. 1977an uste dut ikusi nuela lehen aldiz, Beasaingo batzokian eman zuen mitinean; nik, 13 urte bete berriekin, jakin-mina izango nuen, bestela ez dut uste oso jeltzalea nintzenik, orduan ere. Inpresio handia egin zidan egun hartan, eta geroztik 28 urtean berriz ikusi ez badut ere, beti izan dut begiko: bere indarra, bere keinuak, isilaldi esanguratsu horiek... Politikari eta estatu-gizon moduan baloraziorik ematen ez nintzateke ausartuko, baina hizlari moduan inguru hauetako onena, diferentzia handiz. Erdaraz hobea betiere euskaraz baino, baina Ordiziako horretan euskara hutsez jardun zuen, eta ondo. Espero nuena baino hobeto.

Kontalari on guztien antzera, gaiztakeriak kontatzen da artista, eta egun horretan perla batzuk izan zituen Joseba Arregirentzat. Nik, beste noizbait ere esan dut, batere kariñorik ez diot andoaindarrari, baina gauza bat neukan buruan, hitzaldia amaitzean Imanol Murua Uriari aipatu niona eta berak bere blogean kontatu duena: Arregik sekulakoak egin eta esan zituela euskaltzaleen kontra euskal gobernuan egon zen aldi guztian (dozena bat urte bai behintzat), eta bitarte luze horretan alderdiaren babes osoa izan zuela, kanpora begira behinik behin.

Konbersotzat-edo tratatu zuen Arzalluzek Arregi, orain alderdiaren kontra jesukristorenak botatzen dituela-eta. Konbersoa figura inportantea izan da euskal politikan, pentsa bestela zenbat jende pasa den armak eskuan independentzia eta sozialismoa defendatzetik, Espainiaren batasuna sutsu aldarrikatzera; horretaz, baina, hurrengo batean akaso. Arregi, ordea, nik esango nuke ez dela inondik ere konbersoa izan.

Izatekotan, gaztetan gertatuko zitzaion halako iritzi-aldaketa, Joxe Azurmendiren eskutik Alemaniara ikastera joan zenean-edo. Rikardo Arregi anaia zendu berriaren itzala handiegia gertatuko zitzaion edo auskalo; ez naiz hasiko hipotesi psikoanalitikoak egiten. Kontuak kontu, 80ko hamarkadaren lehen erdian hizkuntza-politikako arduradun izendatu zutenetik, bere idatzi eta hitzetan anti-euskalduntasun eta anti-abertzaletasun sakon eta errotiko bat igartzen zitzaion.

Orduan ezker abertzaletik hurbil zebiltzan kultur taldeak Gasteizko gobernuaren aurrean bide para-instituzional bat eraiki nahian zebiltzan, indartsu, eta esan liteke neurri batean EAJri ondo zetorkiola Arregi bezalako bat: hiztun trebe eta konplexugabea, komunista, alternatibo eta bestelako belar txarrei egurra suelto banatuko ziena. Gero, baina, hazi eta hazi egin zen piztia. Momentu batean Ardanzaren ordezkotzarako ere aipatu zen, baina alderdian konturatu ziren, nonbait, ez zela oso fidatzekoa birigarro hura.

Lehengo lagun eta bidaideei egiten die orain zaunka txakurrak, PSOEko nagusi berriaren pozerako, baina dabiltzala kontuz sozialistak, gutxien uste dutenean egingo baitie hozka eskuan. Izan ere, zer du sozialistatik Joseba Arregiren diskurtsoak eta pentsaerak? Bueno, pentsatzen jarrita, PSEko kargudun gehienen benetako pentsaerak ere...

Aurten betetzen ditu hogeita hamar urte Steven Spielberg-en "Jaws" filmak, Tiburoi mitikoak. Zinemaren historian izan duen garrantziaz mintzatuko dira beste nonbait; nik hemen film horrek ekologismo modernoaren garapenean izandako garrantzia aipatu nahi dut.

"Jaws" film ekologista?, galdetuko du baten batek harrituta. Berez ez, baina segi irakurtzen eta ulertuko duzue nire arrazoibidea. Film horretan niri batez ere lehenengo partea gustatzen zait. Bigarrenean marrazoarekiko borroka erakusten zaigu, hiru gizon urontzian eta eskualoa uretan, nork nor akabatuko, "Moby Dick" berri baten antzera. Lehen parte, osoan, baina, itsasoko piztia ez da inoiz ageri; hark ikusten duena ikusten dugu (kamera subjektiboaren erabilera zoragarriaz), eta haren zauskadaren ondoren ur gainean geratutako puspuiluak, beste aztarnarik ez.

Amity izeneko uhartean gertatzen dira erasoak, turismo-garaia hasteko zorian dago eta herriko alkateak ez du nahi, inondik ere, negozioak erreka jotzea. Zoragarria da alkatearen rola, bigarren mailakoa izan arren benetako funtsa ematen diona pelikulari, jendea lasaitu nahian une oro: marrazoa ez baizik helize bat izango zela gorpu hau txikitu duena esango du aurrena, gero marrajotxu bat harrapatu dutenean munstroa ehizatu dutela, hurrena prest egongo da bera eta bere etxekoak uretan inor baino lehenago sar daitezen, mamuarekiko beldurra uxatzearren.

Eta jakina, ikusleak badaki mamua agertu agertuko dela, eta bere azioak egingo dituela. Eta tragediako pertsonaia abaildua ikusten dugu orduan alkatearengan: ahal zuen guztia egin du berak, bere borondate on guztiarekin, baina alferrik.

Harrez geroztik, osasun publikoari dagokion edozein arazoren aurrean agintariren bat lasaitasun eske mintzatzen denean, ezin burutik kendu "Jaws" hartako alkatea. Zentral nuklearreko arduradun bati aditzen diozu esanez ez dagoela inolako arriskurik eta barrutik pentsatzen duzu: "Zer esango duzu ba zuk?".

Berdin da gainera arrazoia non dagoen: Gipuzkoako erraustegien eta Boroako zentralaren kasuetan nik ez daukat iritzi garbirik, baina instituzioetako karguen hitzak, nahi ezta ere, komenientziazkoak eta gezurtiak begitantzen zaizkit beti, Spielberg-en erruz edo merituz.

Txoko honetan idazten jartzen da bat eta pentsatzen du, nahiz eta mundu osoko pantailetara zabalik egon, lagunarte txiki batentzat ari dela, nolabaiteko intimitatean. Baina azken aldian Berria-n hasi dira "blogteka" izeneko atal batekin eta, gutxien uste duzunean, zuk internauta euskaldunen komunitaterako idatzitakoa, periodikoan ikusten duzu, inprimaturik. Horrek, noski, halako pox bat ematen dizu, ezin ukatu ohore moduko bat dela, baina urduritu ere bai aldi berean, lagun batentzako gutuna hedabideetan zabal argitaratuko balute bezala.

Gaurkoa ez didate Berria-n sartuko: gaur, gaztelaniaz ez baina gaztelaniaren gainean idatziko dut: filologia hispanikoa ere ikasi nuela gogoratuz-edo, arlo horretako ikerketa txiki bat; mikro-ikerketa, hobeto esanda.

Har dezagun droga legalen kontsumoa: alkohola, kafea, zigarroa... Horiek izendatzeko modu asko dago; besteak beste, baita diminutiboak ere; baina, horra bitxikeria: sustantzia horien txikigarriak erabiltzen ditu, normalki, haietarako izugarrizko joera duenak. "Voy a fumar un cigarrito" esaten duenak, gehienetan, ez du egunean bizpahiru erretzen, mordoa baizik. "¿Un cafelito?" galdetzen dizunak (ze hitz gorrotagarria), seinale ez duela hori eguneko lehen kafea, ezta azkena ere. "Nos tomamos unas cervecitas" kontatzen duenak ezingo luke zenbatu zenbat garagardo edan zuen gau horretan.

Ez dakit zuek ere erreparatu diozuen ohitura honi ala nire irudipen hutsa den. Ez dakit beste hizkuntzetan gertatzen den (euskaraz behintzat ez, kalko hutsez ez bada). Ez dakit droga ilegalekin halakorik esaten den. Ez dakit zergatia zein den ere: beharbada, txikigarriaren bitartez garrantzia kendu nahi zaio, inkontzienteki, menpekotasuna sortzen duen gai horri.

Nolanahi dela, espero dut inoiz ez esatea "voy a escribir unos mensajitos por Internet".

Adiskide emakumezko batek aurreko batean kontatu zigun nola, bera joan ohi den taberna batean, zerbitzari gizonezkoak, bueltak ematean, kili-kili egin zion atzamarrekin esku-ahurrean. Hotz geratu nintzen ni, gertaera ulertu gabe, baina lagunak argitu zigun keinu hori, besteren ezkutuan kili-kili txiki bat egitea eskuan, amodiozko proposamena egiteko modu bat zela, garai batean behintzat.

Kode bat da hizkuntza, funtzionatuko badu hartzailearen nahiz emailearen ulerpena eskatzen duena. Ahoz nahiz idatziz erabili ohi dugun mintzaira izango da, seguru asko, inon, inoiz asmatu den eta asmatuko den lengoaiarik konplexu eta perfektuena, eta horretan (perfekzioan zein konplexutasunean) berdinak dira giza hizkuntza natural guztiak, gaurkoak eta orain dela bi mila urtekoak, herrialde garatu nahiz primitiboetakoak.

Giza hizkuntza naturalak baditu bere mugak ordea, eta horren ordezkoak asmatu ohi dira. Batzuetan hitz egiteko eta mezu idatziak bidaltzeko debekuak gertatzen dira, eta hori gainditzeko sortu omen zen Txinako emakumeen artean loreen hizkuntza zeritzana; painueluena ere entzun dut aipatzen, edo Andaluziako neskatxek leiho burdindunen atzetik erabiltzen zuten mezu-trukea. Konturatuko zinetenez, andrazkoak beti, gizonen larderiari ihes egin beharrez, eta maitasun-adierazpenak eskuarki, isiltasun debekuari handik edo hemendik ihes egiteko bideak bilatzen dituena.

Maitasun-adierazpenak giza hizkuntzaz jakinarazten ditugunean, berriz, ahoz ez ezik gorputzez mintzatu ohi gara; hitzak bezain garrantzitsuak izan litezke bozaren dardara, tonua, gorputzaren jarrera, eskuen mugimendua... Eta aurrekoaren erreakzioari erreparatu behar gainera, eta horren arabera erantzun... Gauza gehiegi, beharbada, kontuan hartu beharrekoak.

Horregatik izan liteke ulergarri lengoaia sinple bat hautatzea, eskuen kili-kilia adibidez, zabar samarra izan arren. Eta horregatik gertatzen da, halaber, hizkuntzaz kanpoko faktoreak alde batera utzi nahi izatea, amodio-aitortza bat aurrez aurre egin beharrean idatziz egiten denean adibidez; dela lotsaz, dela koldarkeriaz, dela delikadeziaz.

Nolanahi dela, zenbat korapilo hizkuntzak, eta zenbat bihurgune gizakien bihotzak!

“Euskara batua: ezina ekinez egina” liburua plazaratu berri du Koldo Zuazok (Eibar, 1956): hizkuntzaren batasunera iristeko mendeetan izan den bide zaila kontatuz, batetik, baina egungo arazoak eta etorkizuneko ikuspegia ere ahaztu gabe.

Euskara batuaren historia idatzi duzu; oraindik liburu batean dena bilduta ez zegoelako, ala gaurko gazteentzat ezezagunak diren kontuak jakinarazteko?

1988an argitaratu nuen lehenengoz liburu bat gai honekin. Euskararen batasuna izan zen nire doktoretza tesiaren gaia, eta huraxe ekarri nuen plazara. Kontua da oso xehea zela, xeheegia, eta unibertsitate giroko jendeari begira egina. Oraingoa laburragoa eta "goxoagoa" egiten ahalegindu naiz. Horretaz gainera, euskara batua hobeto neurtzeko aukera ere badugu orain, eta baita etorkizunari begira proposamen berriak egiteko ere. Gehienbat, horrexegatik egin dut liburu berri hau.

XVI. mendeko gure lehen idazleengandik abiatzen zara, batasunaren beharra aspalditik sentitu dela erakusteko. Hala ere, zenbateraino ote zen ordukoentzat arazo larria, ala zenbateraino ez ote da gure gaurko ikuspegiaren ondorioa?

Ez, euskararen batasuna orduko idazleendako ere bazen arazoa. Leizarragak, esate baterako, argiro esan zuen euskalkiak zirela bere buruhausterik larrienetakoa, eta XVII. mendeko idazle askoren hitzaurreetan agertzen da kezka bera. Azken batean, mundua mundua denetik dialektoak beti izan dira idazleendako arazoa.

Axularren euskara, adibidez, Euskal Herri osorako eredu batu gisa erabil zitekeela aipatu izan da; zerk huts egin zuen: idazleen borondateak, irakurleen ohiturak, instituzioen faltak (eliza, administrazioa, eskola...)?

Dirudienez, Lapurdiko kostaldearen eta, oro har, Ipar Euskal Herriaren gainbehera izan zen arrazoia. Euskararen beraren prestigioa ere behera etorri zela ematen du. XVIII. mendeaz gero ez zen izan aurreko garaiko idazlerik eta idazlanik. XVIII. mendearen erditik aurrera, gainera, Gipuzkoak hartu zuen euskara kontuetan nagusitasuna, eta gipuzkoarrei urrunegi gelditzen zitzaien XVII. mendeko euskara lapurtarra. Ez dakit nire ikuspegia zuzena ote den, baina horixe da, behinik behin, ikusten dudan azalpena.

Larramendik gipuzkera finkatzen lagundu zuen XVIII. mendean; Mogel eta Añibarrok bizkaiera XIX.ean (ñabardura eta desberdintasunekin). Ze neurritan izan ziren sakabanatzaileak, eta ze neurritan batasunaren bideratzaile, aurrez zeukaten anabasa eta ezereza kontuan hartuz?

Arrazoia duzu, alde batetik batasunaren bideratzaile izan ziren eta, aldi berean, sakabanatzaile. Euren euskalkia batzea batasunerako urratsa izan zen; aurretik zegoen anabasa asko konpondu zen. Baina, zalantzarik gabe, urrats handiagoa egingo zen euskaldunen buruan herriaren eta hizkuntzaren ikuspegi osoa txertatzen ahalegindu balira. Azken batean, horixe da euskararen batasuna hain berandu iritsi izanaren arrazoietako bat: gutariko bakoitzak geure herrialdea eta geure euskalkia izan dugula ikusmiran, eta ez Euskal Herria eta euskara bere osotasunean.

Harrigarria, hain gauza zuzena eta orekatua egin izana

XX. mendean sartuz, batasun-premia larriago sentitzen da; Euskaltzaindia ere helburu horrekin sortu zen, baina luzaroan ez dago ia aurrerapausorik. Zein dira erantzule nagusiak?

Hasteko, oso kontuan eduki behar da Sabino Arana euskara batuaren aurkakoa izan zela, eta hark esandakoari jarraitzen zioten alderdikide gehienek. Batasuna beharrezkotzat jotzen zutenen artean, berriz, bide eta proposamen gehiegi zegoen. Dena dela, horiek biok azaleko arrazoiak ziren. Sakonean baziren beste batzuk. Batetik, eroso bizi zirela erdarekin eta, bestetik, lehen esan dudana: euskaldun gehienen buruan herriaren eta hizkuntzaren osotasuna ez zegoela behar bezain argi sartuta.

Gaurko talaiatik, onartu zen batasunaren ereduak logikoa eta ezinbestekoa ematen du, baina eztabaida handiak piztu zituen. Ereduak berak zuen errua, ala zenbaiten buruak, ala...?

Eredua zuzena zen eta zuzena da. Niri neuri harrigarri egiten zait noiz eta 1960ko hamarkadan, Francoren diktadurapean bete-betean geundela, hain gauza zuzena eta orekatua egin izana. Duda egiten dut, gaur egun bertan ere, Unibertsitateetan filologia sailak ditugunean eta hainbeste jende prestatu daukagunean, hain eredu egokirik egiteko gauza izango ote ginatekeenik. Egiari zor, H letra sartzeak eta bustidurak kentzeak begiak mindu egin zizkien askori, eta ulertzekoa da horrek zalapartak sortzea, baina ez zen hori sakoneko arrazoia. 1960ko hamarkada hartan erabateko iraultza gertatu zen gizartean: erakunde politiko berriak sortu ziren, sindikatu berriak... Gizarte nekazari batetik gizarte hiritar eta industrial baterako jauzia egin zen eta, jakina, horrek haustura asko sortu zituen. Hizkuntza ere, azken batean, haustura horien lekuko gertatu zen.

Orain esanda erraza da baina, zer uste duzu egin zitekeela hobeto bere garaian?

Esango nuke batua oker aurkeztu zitzaiola gizarteari. Ematen zuen batua eta herri hizkerak bata bestearen etsai zirela, eta bata nagusitzeko besteak baztertu egin behar zirela. Bestalde, euskara batua euskara "ona" balitz bezala aurkeztu zen, eta hori ez da zuzena. Herri hizkerak nahiz batua biak dira onak. Kontua da bakoitzari bere esparrua dagokiola. Eginkizun batzuetarako herri hizkerak dira onak eta, besteetarako, batua. Hori ez zen ondo azaldu, eta gaur egun ere asko dira horretaz jabetzen ez direnak. Adibide bat aipatzeko, denbora asko ez dela, euskaltzain batek zioen euskalkian mintzo zirenak euskaldun "asilbestratuak" zirela. Eta ozen zioen, deitura jenialen bat aurkitu izan balu bezala. Hizkuntzaren ikuspegitik begiratuta, sekulako astakeria da, eta euskaltzain batek esateko, onartezina.

Euskaltzaindiak arreta gutxiegi besteei

Batasuna itxi gabeko prozesua da: zure ustez, indartu egin beharko litzateke araugintza, ala ez da komeni erabateko estandarizaziora jotzea?

Hara, hizkuntza araututa egotea ona da. Ona da denok jakitea nondik nora ibili behar dugun. Baina behin hori esanda, arazoa arauak gizartzeratzeko moduan ikusten dut. Ez dut uste gauzak egun batetik bestera egin behar direnik, eta ezta lehen epean gizarte osora zabaldu behar direnik ere. Hizkuntza lan tresna dutenek ezagutu eta bete beharko dituzte lehenik, eta ez euskara ikasten ari direnek edo euskaldun arruntek. Zure galderaren bigarren zatia ere oso aintzakotzat hartu beharrekoa da: arauak ematea ondo dago, baina euskara batua hizkuntzaren zati bat besterik ez da, hizkuntzaren hizkera bat, eta hizkera hori arautzeak ez du esan nahi hizkuntza osoa estu eta zehatz arautu behar denik. Hiztunari arauak saihesteko eta hizkuntza askatasunean erabiltzeko aukera eman behar zaio, muga estuegiak jarri gabe. Euskaldunak euskararekin eroso eta gustura egotea da helburua, arauen zamak ez dezala euskaratik ihes egiterik ekarri. Eta egia esan, bada arrisku hori.

Ardurak oro Euskaltzaindiaren bizkar uzteko joera dugu. Zer egin lezake Euskaltzaindiak gaur egiten ez duena, eta zer egin behar genuke / lukete beste askok, Euskaltzaindiaren zain egon gabe?

Ez dakit geuk uzten ditugun ardurak Euskaltzaindiaren bizkarrean ala Euskaltzaindiak berak behartzen gaituen horretara. Iruditzen zait Euskaltzaindiak gutxiegi kontatzen duela beste esparru batzuetako lagunekin: gutxiegi Unibertsitatearekin, gutxiegi idazleekin, gutxiegi Berria egunkariarekin, gutxiegi irrati eta telebistekin, gutxiegi argitaletxe eta hizkuntzarekin lanean diharduten beste talde batzuekin, eta gutxiegi, edo batere ez, euskara suspertu nahian dabiltzan elkarteekin. Euskaltzaindiaren pisua, berriz, gehiegizkoa iruditzen zait. Zalantzarik gabe, Euskal Herriak bizi duen egoeragatik da hori, baina herri normaletan akademien eragina hutsaren hurrengoa izan ohi da, eta herri gehienetan egon ere ez dago akademiarik. Guk ere, beraz, normaltasunera iritsi nahi badugu, geure erantzukizuna hartu beharko dugu, eta geure ahalegina egin euskara indartu eta egokitu dadin.

Etorkizunean batuak eta euskalkiek segituko dutela iruditzen zaizu?

Euskarak bizirik dirauen bitartean izango da nola edo halako batua eta nola edo halako euskalkiak. Berezko dituzte hizkuntzek.

Duela 20-25 urte izan zen eztabaida: 80a baino lehen, inori ez zitzaion bururatzen soldaduzka EZ egitea posible zenik. Kontzientzi Eragozpenaren Mugimendua hasi zen lan horretan gure artean, objetoreak (insumisioarena geroago etorriko zen). Eta lelo erraz bezain sendo bat asmatu zuten: "Soldaduskarik ez" (z ala s, beste eztabaida luze bat: soldadutza hitza izan zen nolabaiteko irtenbidea).

Aldi berean, Jarraikoek ezin zuten begi onez ikusi bakezaletasun usain gehiegizkoa zeukan saltsa hura. Eta gainera ETA militarrarekin txoratuta zeuden, gerra irabaztea posible ikusten zuten batzuek. Lagun arteko eslogana "la mili con los milis" zen, baina kanpora begira beste bat erakutsi zuten: "Soldaduska honi ez".

Gauzen martxak erakutsi zuen Jarraikoen diskurtsoa lekuz kanpo zegoela, edo ez zeukala gazteen artean arrakasta lortzeko gutxieneko aukerarik. 85erako nahiko garbi ikusten zen hori. Garaitsu hartan onartu zuen PSOEko gobernuak objezioaren legea, ordura arteko eragozleak amnistiatzen zituena (tartean ni, iufi!) eta handik aurrerakoei ordezko zerbitzu soziala ezartzen. Orduan planteatu zen insumisioaren borroka, eta orduantxe aldatu zuten beren estrategia ezker abertzaleko gazteek.

Kontu zahar horiez gogoratu nintzen bart gauean, afaldu ondoren telebistaren aurrean eseri eta Kataluniako estatutu proposamenaren inguruko eztabaidaren hondarrak ikusten ari nintzela. Josep Lluis Carod Rovirari entzun nion esaten bazela Espainia itxi, inperial, harro bat, zeinarekin ezinezkoa den konpontzea, eta badela beste Espainia bat, irekia, elkarrizketazalea, dibertsitatea onartzen duena, eta horrekin badagoela hitz egiterik eta batera lan egiterik.

Banaketa hori PP-PSOE lerroarekin bateratzea zein faltsua den badaki nik bezain ongi Carod Rovira jaunak, baina une horretan halaxe formulatzea komeni zitzaion, beren apustu taktikoak aurrera egin zezan. Taktikak taktika, eztabaida sakon eta guztiz interesgarria dago hor abertzaleentzat: Espainiarik ez, ala Espainia honi ez? Aznarren garaian estrategia biak batera joan zitezkeen, aurpegirik beltzena erakusten baitzuen Espainia horrek. Beste zerbaiten zantzuak ageri direnean, berriz, posibilismoa, pragmatismoa, errealismoa indarra hartuz doaz.

Soldadutzaren kontrako borrokan ez bezala, kasu honetan zailagoa dela ematen du Espainiatik guztiz alde egitea Espainia bestelakoa imajinatzea baino. Ikusi egin beharko, zenbateraino urardotzen dieten proiektua, eta zenbateraino katalandu litezkeen euskal sozialistak.