Lagun batek esan dit lagun batek esan diola

Pasa den ostegunean, Berriak artikulu luzea zekarren Paolo Conte abeslari italiarrari buruz, eta gogoratu nintzen (artikuluan ere aipatzen zen) Bartaliri eskainitako abesti bat ere baduela.

Duela urte pare bat helarazi zidan Unai Elorriagak kantu horren letra, eta Ixiar Rozas eta Dario Malventik itzuli zidaten gaztelaniara. Orain, nik euskarara itzuliko dut, bidean zer edo zer galtzeko beldur handirik gabe.

Bartali

Ondo legoke arrosa sorta polit bat
eta zelofanaren soinua
baina garagardo batek gehiago pozten nau
egun sargori gogaikarri honetan.

Errepide alboko hesian jarrita,
nire gauzetan pentsatzen,
ezin izango nizuke deskribatu
motor biren arteko isiltasuna.

O, zenbat errepide nire sandalietan
zenbat egingo zituen Bartalik
aldapa bat bezain tristea den sudur horrekin
eskursioan doan italiarraren begi alai horiekin.
Eta frantziarrek elkar errespetatzen dute
balek oraindik eurengana egiten baitute
eta zuk diostazu zinemara joan behar dugu
eta zoaz zinemara, zoaz zu.

Arrazoi multzo bat da
ni hemen gelditzera eraman nautenak;
emakumeak astuntxoak dira sarritan,
izango da pixa egiteko gogoa dutelako.

Ilunabar laranja hasia da
eta oroitzapenez bete da, ez dakizu ondo.
Gustatzen zait hemen errepidean egotea,
hautsez beteta. Joan nahi baduzu, zoaz...

Zoaz, ze Bartaliren zain nago
nire sandalien gainean
eta kurba hartatik agertuko da
italiar alaiaren sudur triste hori
haserretuz doazen frantziarren artetik
eta hegaz doazen periodikoen artetik.
Haize apur bat dago, larreetan haizea
eta hondo urdinean ilargia...

Haserretuz doazen frantziarren artean
eta hegaz doazen periodikoen artean
zuk diostazu zinemara joan behar dugu
eta zoaz zinemara, zoaz zu.

Kantua ere jarriko nuke gustura, MP3 formatuan izango banu. Baina ez daukat. Norbaitek modu ilegalean lortuko balit...

Erribera da alde zaharreko kalerik luzeena. Politena ere bai, seguruenik, turistaren begietan jartzen bagara. Baina, ondo dakigunez, turistek dena ikusten dute urrunegitik (paisaia, adibidez) edo hurbilegitik (menuko karta, adibidez). Tarteko erdibide horretan bizi gara bertokoak, eta apustu egingo nuke, bertokoentzat, kalea egunero zapaltzen dugunentzat, alde zaharreko kalerik politena ez dela, inondik ere, turistentzat politena dena. Gustuko paisaiak arrazoi sentimentaletan oinarritzen direlako, postaletako irudietan baino. Gure paisaiak, beraz, kalearte zikin horretan daude seguruenik, turismo bulegoek ulertzen ez dituzten arrazoiengatik.

Arriagaren ondoan hasten da Erribera, eta ibaian gora doa, mundu baten atzetik bestea deskubrituz, kontrako erriberan dagoena iradokiz, zubietatik honantz datozen beltzen eta harantz doazen ijitoen errealitatea aurpegiratuz. Zazpi Kaleetako txokorik miresgarrienetako bat, esate baterako, Erribera kaleko 2an dago: Bidebarrietako liburutegiaren atzealdera ematen duen patio lasai bat, inguruko kalerik ezezagunena den Kale Barria izenekora ere irteten dena. Bertan, Bilbo honen zentroan, aita-semeak tenisean olgetan, kotxerik ere entzuten ez den patioan, Bidebarrietako beirateak lekuko. Isiltasuna.

Gero, ibaiaren albotik beti, billarra, lonja abandonatuak, puta usaineko pentsioren bat, Mujika eskolak, Diego Mª Gardoqui y Arriquibarren aldeko plaka (Espainiak AEBetan izandako lehenengo enbaxadorea, 1784an, nongoa eta bilbotarra), lehen gasolindegia zegoen lekuan orain lau burdin, Najako arkupeak drogazalerik gabe (beste nonbait egongo dira, baina horrek ez digu askorik ardura, orain, eurengandik libre gauden honetan); ondo gogoratzen ditugu drogazaleak, zelan biluzten ziren Najan, injekziorako azal apur baten bila; Mesedeetako zubia, tranbia, Erriberako zubia, etxe ederrak ibaiaren bestaldean, Erriberako merkatu beilegi berde ugerra, sabaian fresko luzeak dituzten arkupeak, San Anton eliza, lau musulman elkarren artean berbetan.

Harago, Atxurin, tren estazioa. Segituan daukat hurrengoa. Ni banoa. Badaezpadan, joan-etorrikoa hartu dut.

Joan den astean, Eroskiko poltsa bat hartuta, etxeko liburu batzuk sartu eta erretzera eraman nituen, San Joan suetara. Ez zen lan erraza izan: ez asko kostatu zitzaidalako nire apaletako liburuei agur esatea, baizik eta liburu txar guztiak ez zitzaizkidalako poltsa txiki hartan kabitzen. Zakarretarako poltsa beltz handi horietako bi hartu behar izan nituen, beraz.

Hantxe agertu nintzen, bada, poltsekin. Segituan etorri zitzaidan andre bat, harrituta, kezkatuta, fedea galdu ote nuen galdezka. Ezetz erantzun nion, lehen bezala edo gehiago sinisten nuela. Orduan, nire jokaera are okerragoa zela esan zidan, pertsona kabalak ez dituelako liburuak botatzen. Ea inkisidoreen moduan jokatu gura nuen, ea ez zitzaidan bururatu liburuok liburutegira eramatea. Gazteek gutxi irakurtzen dutela lehendik ere, eta ez emateko eredu txarrik.

Ze gustura ikusi nituen erretzen, ze pozik egiten zuten gazteek salto suaren gainetik! Liburu haien artean, o sakrilegioa, euskal literaturako zenbait ale zeuden. Liburuak sakratutzat baditugu, zer esanik ez gure hizkuntza nano eta jainkotuan idatzitakoak badira. Liburuei modu desberdinean begiratu nien lehenengo eguna ikastolan izan zen, munduko jakituria guztia liburuetan dagoela esan zigutenean. Literaturari dagokionez behintzat, hori gezurra zen, baina sinistu egin nuen. Institutuan esan ziguten liburuak goitik behera irakurri behar zirela, eta sinistu egin nuen. Orain, galdetzen didatenean ea garrantzitsua den liburu-azokak antolatzea, erantzuten diet ez dakidala literatura bera garrantzitsua ote den. Ez: literatura ez da garrantzitsua. Literatura gozamena da, leiho ederra; baina garrantzitsuak, benetan garrantzitsuak, beste gauza batzuk dira, sarritan ahaztu egiten ditugunak. Hori esanez hasi nintzen atal honetan, 2003ko azaroan, eta horrelaxe amaitzen dut.

Plazer bat izan da. Ondo esandakoak zuentzat opari. Txarto esandakoak, badakizue: sutara.

Hurrengo astelehenean, 20:00etan, Fermin Etxegoien izango dugu Santutxun, Neurona eta Zeurona (Pamiela) saiakerari buruz berbetan.

Lan honek 2003ko Zelaia Saria lehiaketan aipamen berezia jaso zuen, epaimahaikoaren iritziz "hizkuntza hautatzearen auzia estetikaren ikuspegitik aztertuz, eta pertsonal eskarmentu eta gogoetan oinarriturik, ez-ohiko gogoeta-proposamen interesgarri, eraginkor eta ausarta egiten duelako".

Hizkuntza estetika bezala, hara hor Etxegoien oñatiarraren proposamen interesgarria, solasaldi sakon eta mamitsurako bidea emango diguna.

Ordua: 20:00
Lekua: AEKren euskaltegia, Txurdinagan
Kalea: Arbidea 21
Galdu barik heltzeko argibide txiki bat:
Metroz joanez gero, irten Santutxun, Zabalbideko irteeratik. Kalean gora egin, errepide nagusira heldu arte. Errepidea zeharkatu (goian, zebrabidea; behean, lurpeko pasagunea), eskailera batzuk igo eta Txurdinagan agertuko zarete. Lehenengo kalea eskumatarantz hartu, aldats behera. Hantxe bertan dago, parke baten ondoan, AEKren euskaltegia.

Gaur irudi sinpatikoa ikusi dut Bilboko Plaza Eliptikoan.

Jakingo duzue Jose Antonio Agirre lehendakariaren estatua dagoela han, Ertzilla kalearen hasieran.

Bada, buruan neumatiko bat duela esnatu da. Ze pena aldean kamerarik ez izatea!

Urrunetik nentorrela, iruditu zait Agirrek pamela bat zuela, baina ez zen serioa. Gero pentsatu dut antzinako arrantzaleen kapera handi horietako bat zela, atzerantz jartzen zen horietakoa. Parean egon naizenean ikusi dut neumatikoa zela: haiek barreak, paretik pasatzen zen jendearenak!

Mozkorren batek jarriko zion akaso, baina igual oso zentzuduna den norbaitek.

Eta, horrela balitz, zer esan nahiko luke mezu subliminalak? Niri hiru aukera bururatu zaizkit:

a) Mitxelinak gainetik kendu behar dituztela.

b) Itotzear zegoen lehendakaria salbatzeko, norbaitek neumatikoa bota diola.

c) Gurpil hori aprobetxatu behar dutela, benetan aurrera egiteko.

Inork ez daki Zazpi Kaleak zeharkatzen dituen kantoi honek izena duela, eta are gutxiago, izen horren jabea, Julian Etxebarria "Camarón", nor zen.

Etxebarria euskal dantzen gaineko aditua zen, herrena hala ere, sekula arin-arin bat dantzatu gabea. Umezaroko trauma bat zegoen bere jakituriaren atzean: poliomielitisa pasatu ostean, eskumako hanka alfertuta geratu zitzaion, eta gainontzeko umeek, oraingoak bezain bullyingeroak baitziren, adarra jotzen zioten. Indarra hutsetik aterata, Camarón inor baino gorago heldu zen dantzen arloan, hainbeste ze Joxe Miel Barandiaran ere sarritan joaten baitzitzaion bisitan Atxurin zuen pisura, euskara eta euskal dantzak lotzen zituzten teoria harrigarriak ondu nahian. Hain zuzen ere, Barandiaranek proposatu zion Martin Ugalderi, "Hablando con los vascos" libururako, Etxebarria ere elkarrizketatzeko. Andoaindarrari ondo iruditu zitzaion ideia, baina, azkenean, Camaróni egindako elkarrizketa ez zen liburuan sartu: jakina denez, Pilota kalean jaiotako Pedro Arrupe jesuitak eta Etxebarriak ezin zuten elkar ikusi ere egin. Izan ere, Arrupe zen txikitan Camaróni "niño cojo, maricón y rojo" deitzen ziotenetako bat. Horren aurrean, urteak pasatu ostean, Etxebarriak Arrupe salatu zuen, esanez ez zekiela euskaraz eta, ondorioz, ez zeukala mailarik jesuiten jeneral izateko. Aipatzen ari garen liburuan, Arrupek berak aitortzen du: "en nuestra casa de Bilbao se hablaba vasco también; pero nosotros, mis hermanas y yo, y tal vez por un poco de pereza, no aprendimos sino unas palabras, desgraciadamente". Kontua da Arruperi horrelako amorrua eman ziola Etxebarriaren salaketak, jesuitak Martin Ugalderi agindu baitzion, ia mehatxuka, ez sartzeko Atxuriko herrena liburu hartan.

Camarón hil zenean, Arruperen erruz zuen fama txarragatik minduta, Atxuriko jendeak kale bat eskatu zion Udalari, jakituna omentzeko. Fama txarra areagotu nahian, Udalak kantoi bihurtu zuen Camarón. Baina txarto irten zitzaien: kantoi hau Zazpi Kaleetako edozein kale baino luzeagoa da. Ilunagoa, fama txarrekoagoa, baina luzeagoa.

Aspertuta nengoen, aitortu behar dut. Telefono mugikorra alboan neukan. Besterik ez zitzaidan okurritu, neure buruari deitxo bat egitea baino.

Markatu nuen, telefonoa belarrira hurreratu eta zain geratu nintzen, ea erantzuten nuen.

Baina linea ere ez zidan eman: soinu arraro bat egin eta "usuario ocupado" mezua agertu zitzaidan. Broma bat ote zen? Ni, ocupado? Aspertuta nengoen eta!

Saiatu nintzen berriro, ze, okupatuta banengoen, jakin nahi nuen zertan ari nintzen. Zertan edo norekin, hori okerragoa izango zen eta. Harrapatuko banu nire burua beste norbaitekin, jata akabatu egingo nuke.

Baina saiatu nintzen, eta telefonoak berriro esan zidan "usuario ocupado". Kabroia, pentsatu nuen, ez telefonoagatik, baizik eta nigatik, inork ez zidalako abisatu okupatuta nengoenik, uste nuenean aspertuta nengoela.

Amorratuta, telefonoa albo batera bota nuen. Ez nuen ezertxo ere jakin nahi nitaz. Adarrak jartzen ari nintzaion nire buruari, eta gainera deitu egingo nion? Ja! Egon dadila zain kabroia, pentsatu nuen.

Ordubete-edo pasatuko nuen horrela, hutsari begira, telefonoa alboan baina telefonoari begiratu gabe. Igual denbora gehiago ere pasatu zen.

Telefonoak jo zuen orduan. Pantailari begiratu nion, nor zen jakiteko. Eta ni nintzen. "Julen" jartzen zuen pantailan. Ez nekien nire telefonoa agendan gordeta neukanik ere. Kabroia deitzen ari zitzaidan; jakina, "aviso de llamadas" helduko zitzaion, eta orain damutu. Jo eta jo aritu zen, baina ez nuen hartu. Hogeita hamar segundo, berrogeita hamar. Minutu bat ere bai, jo eta jo, damututa kabroia. Ez nion hartu, eta, halako batean, eskegi egin zuen, zalapartaren ostean burua makurtzen denean bezain isil, eta ez zuen jotzen jarraitu. Imajinatu nuen hariaren beste aldean, triste, eta poztu egin nintzen.

Bien bitartean, nik aspertuta jarraitu nuen, telefonoak okupatuta nengoela zioen arren.

Atzo izan zen Bloomsday, ekainaren 16an.

Atzo lako egun batean kokatu zuen James Joycek bere Ulysses liburua, zeinetan Leopold Bloom izeneko pertsonaiak 24 orduko odisea bizitzen baitu Dublinen. Hori ospatzeko, urtero Bloomsday izeneko ibilaldi literarioa egiten da. Grafiko interaktibo honetan ederto dago azalduta zeintzuk diren bisitatzen diren lekuak.

Iaz 100 urte bete ziren Leopold Bloomek Dublin zeharkatu zuenetik, liburua 1922an argitaratu zen arren. Baina kontua da, iaz, 100 urte biribil eta dontsuak zirela eta, medio guztiek hartu zutela Bloomsday-aren albistea.

Gaur, berriz, eta atzokoari begira, apenas ezer gutxi, 101. urtea ez baita hain gauza handia, handiagoa izan arren. Googlen Bloomsday hitza sartuta iazko albisteak irteten dira batez ere, eta atzokoari buruz, berriz, Arizonako albiste bat.

Zer gertatzen den jakin nahian, BBCra jo dut. Eta hara, atzoko albistea irakurrita, konturatzen gara ez dagoela antolakuntza edo egitarau ofizialik, eta, beraz, badirudiela ekitaldi hori bere azkenetan dagoela. Iazko bonbo eta platilloen ostean...

Gurean ere, badago aukera honelakoak egiteko. Iaz edo duela urte bi, Larrabetzuko Literatura Eskolak antolatu zuen bat, Arestiren ibilbidearekin. Hain zuzen ere Bihotz Bakartien Klubekoek orrialde bikain hau paratu zuten Arestiri buruz, eta, bertan, hainbeste perlaren artean, ibilbide arestiarrerako Karmelo Landak idatzitako testua dago. Sustatuko "orrialde batean" gauzatxo gehiago aurkitu dut, besteak beste, ibilbide horren mapa eta maparen gaineko argibideak. Ibilbidea gaur bertan egiteko gogoa ematen du, e? Horrelakoak dira BBK-koak, jende txukuna eta argia. Barkatuko dizkidate hitz goxoegiak, badakit-eta Patxi behintzat ez dela horrelako hitzen zale amorratua.

Esan nahi dudana da badagoela aukera herri honetan ere, gure bloomsday partikularrak antolatzeko, ez urterokoak, baina bai maiztasun jakin batekin edo behin bakarrik egitekoak, eta gai ugariri buruzkoak. Literaturak berak mila gai eta mila ibilbide eskaintzen ditu. Niri, une honetan eta boteprontoan, Humboldten bidea bururatzen zait, edo Victor Hugorena, bertsolaritzaren ibilbidea, Atxagaren Bilbo edo beste zenbait. Larregi pentsatu barik bururatu zaizkidanak. Zuei, zeintzuk bururatzen zaizkizue?

Bigarren Mundu Gerran ez zen Tourrik ez Girorik egin. Hain zuzen ere, 40, 41, 42, 43, 44 eta 45eko Giroak ez ziren egin. Tourrean, berriz, horiek guztiez gain, 1946koa ere ez zen jokatu.

1947ko Tourrean Bartalik ez zuen parte hartu, baina bai 1948koan. Hamar urte joan ziren 1938ko Tourra irabazi zuenetik, eta hamar urte asko bada edozein pertsonarentzat, zer esanik ez punta-puntan egon nahi duen kirolari batentzat. Urteak ez ziren alferrik igaro, Bartali handiarentzat ere ez. Gainera, ordurako bazeuden izar berriak, Toskanako zaharrari lekua hartu nahian: Fausto Coppi batez ere, baina beste asko ere bai.

San Remo-Cannes etaparen ostean, Bartali zazpigarren zegoen sailkapen nagusian, lider zen Louison Bobet frantziarrarengandik 21:28ra. Mundu bat. Ea nork emango zion buelta 21 minutuko aldeari. Itzel zebilen Bobet.

Hurrengo hiru etapak mendikoak ziren, oso gogorrak: Cannes-Briançon (274 km), Briançon-Aix les Bains (263 km) eta Aix les Bains-Lausanne (256 km). Mendiko 793 kilometro, hiru egunean!

Baina hiru horietako lehenengoa hasi baino lehen, 1948ko uztailaren 14an, Bartalik dei bat jaso zuen: Alcide De Gasperi zen, Italiako lehen ministroa. Esan zion Palmiro Togliatti lider komunistak atentatua izan zuela, ultraeskuindar batek lau tiro botata. Italia altxamenduaren zorian zegoen eta gobernuak ez zuen horrelakorik nahi. Ordurako zenbait hildako ere izan ziren atentatuak sortutako liskarretan, eta giroa pil-pilean jartzen ari zen. De Gasperik arren eskatu zion Bartaliri zerbait egiteko. "Zer, baina?", erantzun omen zion txirrindulariak. "Tourra irabazi", eskatu zion politikariak. Lan zaila zen, baina Italia Bartaliri begira zegoen.

Egun horretan Bartalik irabazi zuen etapa. 18:07ko aldea kendu zion Bobeti. Ez zen nahikoa, baina: oraindik Bartali bigarren zen sailkapen nagusian, Bobetengandik 1:06ra.

Hurrengo etapan, berdin: Bartali garaile. 7:09 sartu zion Bobeti. Bartali lider zen, eta Bobet 8:03ra zegoen.

Hirugarren mendiko etapan ere, Bartali nagusi. 4:14ko aldea jan zion Bobeti, eta orain 13:47ra zuen sailkapen nagusian.

Hiru etapatan, 793 kilometrotan, 35 minutu kendu zizkion frantziarrari! Italia pozez zoratzen zegoen: Togliatti onik atera zen atentatutik eta Bartali zaharrak bere bigarren Tourra irabazi zuen hamar urteko aldearekin. Altxamendua izan behar zuena festa bihurtu zen, baina bidean atentatu bat, hildako mordoa eta ehunka zauritu geratu ziren.

Batzuentzat poztekoa izango da, beste batzuentzat penagarria, kirola erabiltzea politika kontuak estaltzeko eta populua baretzeko . Beste hainbeste aldiz ere gertatu da: 1978ko Argentinako Mundialean, diktaduraren oinazeak apaltzeko, esate baterako. Horrelakoak gara: gutxirekin konformatzen gara ardiok.

Kirolak, izan ere, masak dopatzen ditu. Lehen eta orain.

Pilota kalea, Erronda bezala, ertzean dago, ez dauka zenbakirik Zazpi Kaleen zerrendan. Kalea hitz batez definitzeko beharra sartu zait, ez galdetu zergatik. Baina zaila da ezaugarri bakarra ematea, hori eta ez besterik balitz bezala. Somera gaztetik, Artekale komertzialetik edo Barrenkale gautxoritik pasatu ostean, adjektiboak bilatu nahi itsu horretan, konturatu naiz, historiari begiratuta, jatorrizko Bilbo hartako harresitik kanpo geratutako kalea dela Pilota, eta bururatu zait "bazterrekoa" izan daitekeela hitz hori. Garai hartako hiribilduan, harresiaren kontra jarrita, hantxe zegoen Bilboko lehenengo frontoia, eta hortik datorkio izena kaleari, pilotarekin jokatzen zen garaitik. Orain, hurbileneko frontoia Esperantza kalekoa da, San Nikolasen atzeko aldean, eguerdietan partidu ikusgarriak izaten dituena auzoko zaharren artean.

"Bazterrekoa" hitzari heldu diot, beraz, Erriberatik hasita Andra Mari kalerantz noala. Baietz iruditu zait, hori izan daitekeela ezaugarria: zaharrak kasta itzeleko Basaras tabernan biltzen dira, emakumeek Mamikiren lokala dute ihesbide, ekologisten oasia Eguzkiren denda da. Parez pare, Lamiak tabernan, ontzat emandako sexualitatearen bazterrean, lamiak eta gilenak biltzen dira, eta elizarentzako ofizialagoak diren maiteminduak ere bai, edo, beste barik, hango txokolatezko bizkotxoa maite dutenak. Eta pozik geratuko nintzateke adjektibo hori ezarrita kaleari, baina apurtxo bat harago bazterrekoak ez diren elementu bi daude: Athleticen peña eta Arrupe aitaren jaiotetxea. Bilboren laburpena ematen digu Pilota kaleak, hamar metro eskasean: Athletic eta jesuitak, horixe gure Bilbo. Eta pauso batzuk harago, Yohn Jauregiaren aurrean eta abuztuaren 15ero, txikitero guztiak (athleticzale, josulagun, bebekero eta euskaltelzaleak, alegia) hantxe biltzen dira, Chomin del Regato eta Peru Arloteagabeitiaren Bilbo hau gogoraraztera.

Kaleak badu izar formako sekretu bat ere, lurrean, baina esan didate ez esateko inori. Oso gauza bilbotarra, eta, zelan ez, elizarekin zerikusia duena: futbola eta eliza, beraz, kale berean. Ez da, ez, batere bazterrekoa Pilota. Ibaia alboan dugu. Ibaiaren beste bazterrean, han bai, bazterrak.