Markos Zapiain

Paganoei, munduaz mintzo zirelarik, beti hasierak eta ziklo batetik besterako jauziak interesatzen zitzaizkien; baina orain ez da amaiera bat baizik gelditzen, lerro lau luze baten bukaeran, eta, nekrofiloak baikara, amai hori baizik ez zaigu interesatzen, behin betikoa baldin bada bederen. Paganoak, presokratikoak, suntsitzeaz mintzo zirelarik, beti hartzen zuten injustiziatzat, osagai batek beste bati pairaraziriko bidegabekeriaren ondoriotzat, eta injustua oroz lehen suntsitzailea zen. Baina orain suntsitzeari deritzo zuzen, eta suntsitze-nahiari Justizia eta Saindutasun.

Apokalipsiaren ekarria da: erromatarrei ez zaie jadanik leporatzen suntsitzaile izatea, ez dituzte arrazoi horrengatik gorroto, arrazoi egokia bada ere; Erroma-Babiloniari errebelde izatea leporatzen zaio, matxino, matxinoak biltzea, jende umila nahiz garrantzitsua, txiroak bezala aberatsak. Suntsitzea, etsai anonimo bat suntsitzea, etsai trukagarria, edozein, horixe duzu orain zuzenbide berriaren funtsezko ekintza. Etsai trukagarri hori, edozein datekeen etsai hori, Jainkoaren ordenarekin bat ez datorren hura bezala da definitua.

Deigarria da Apokalipsian jende orok behar duela markatua izan, bekokian nahiz eskuan, Piztiaren marka zein Kristorena; eta Bildotsak 144.000 lagun markatuko ditu, eta Piztia... Hiri distiratsu bat programatu den orotan, arras ongi dakigu mundua birrintzearren izan dela, ezin bizitzeko modukoa bilakaraztearren, edozein datekeen etsaiaren ehizaldia zabaltzearren.

Zinez da apokaliptikoa zenbait pentsatzailek gure garaiaz egiten duen potreta, hiru ezaugarri hauengatik: mundu-estatu absolutu baten haziak; mundu bizigarriaren suntsitzea, inguru antzu eta hilgarri bat hedatuz; edozein datekeen etsaiaren ehiza.

Baina Lawrencek berehala berreskuratzen du Patmoseko Joanen aurkako bere mespretxu guztia, bere izua. Zeren mundu paganoaren berrabiarazte hori, hunkigarria eta handia apika Apokalipsiaren lehenbiziko zatian, zertarako balio du, zertarako da erabilia bigarren zatian? Joanek ez baitu paganismoa gorroto: bere kultura hebraikoa bezain natural onartzen du, eta arrotza zaion kristau-izpiritu berria baino askoz ere naturalago. Ez ditu paganoak etsai, erromatar Inperioa baizik. Joanen paganoak ez dira inondik inora erromatarrak, etruskoak baino; ezta grekoak ere, baizik Egeoko gizakiak, Egeoko zibilizazioa.

Edonola ere, erromatar Inperioaren erorialdia ziurtatzearren, Kosmos osoa bildu beharra dago, deitu, berpiztu... eta suntsitu, erromatar Inperioa herrestan eroan eta bere hondakinen azpian lurperatzearren. Halakoa da desbideratze arraro hori, itzulinguru estrainio hori: ez dio etsaiari zuzenean eraso: Apokalipsiak munduaren suntsitzea behar du, bere azken agintea eta zeruko hiria ezartzearren, eta soilik paganismoak emango dio mundu bat, kosmos bat. Horrenbestez, kosmos paganoa berreskuratu egingo du, bai, baina haluzinaziozko bere suntsitzea gauzatzearren.

Lawrencek oso era xumean definitzen du kosmosa: bizi-sinboloen eta lotura bizien egoitza da, pertsonala baino gehiagokoa den bizitzarena. Kosmoseko loturak, juduek ordeztuko dituzte Jainkoaren eta aukeraturiko herriaren arteko itunaz; bizi gainpertsonala, edo azpipertsonala, kristauek ordeztuko dute arimak Kristorekin duen lotura txikiaz. Sinbolo judu eta kristauak, alegoriak ordeztuko ditu. Eta mundu pagano horri, guztiarekin ere bizirik dirauena, geure hondoan kementsu dirauena, Apokalipsiak balaku egiten dio, deitu, azalera igoarazi, baina zorrak kitatzearren, benetan akabatzearren, ez gorroto zuzenak bultzaturik, baizik bitarteko gisa erabili beharra duelako. Kosmosak derrota ugari zuen pairatua, baina Apokalipsiak amaituko du hiltzen, emango dio azkena.

Zehaztu beharra dago: Lawrencek, Apokalipsiak eragiten dion laztura guztia gorabehera, laztura horren bitartez hain zuzen, begikotasun ilun bat sentituko du, miresmen antzeko bat, liburu horrekiko: sedimentatua eta geruzatua izateak eragiten dio. Nietzscheri ere lilura berezi bat sentiarazten ohi zion lazgarri eta nazkagarri zitzaionak: zeinen interesgarria, zioen. Zalantzarik gabe, Lawrencek begikotasuna dio Patmoseko Joani, interesgarri aurkitzen du, gizakirik interesgarriena apika: erakargarriak zaizkio haren gehiegikeria eta harrokeria.

Izan ere, “ahul” horiek, herrazko gizaki horiek, mendekuaren zain daudenak, gogortasun bat dute beren loriaren alde baliatu dutena. Nondik datorkie, haatik, gogortasun hori? Beren ezjakintasun sakonak –oi liburu baten bakartasuna, LIBURUA, Biblia noski, baina bereziki Apokalipsia–, gai egiten ditu oso antzinako geruza baten bultzadaren aurrean zabal daitezen, besteek jadanik ezagutu nahi ez duten sedimentu sekretu baten aurrean.

Adibidez, San Paulo aristokrata bat da oraindik: inolaz ere ez Jesus bezalakoa, baizik bestelako aristokrata, ikasiegia bere programa traiziona lezaketen sedimentuak ez ezagutzeko, eta hortaz ezabatu edo zapaltzeko. Zelako zentsura ezartzen dion San Paulok hondo paganoari, zelako selektibitatea hondo juduari. Hondo judu berrikusi eta zuzendu baten beharra dauka, konbertitua, baina hondo paganoa ezkutuan gorde dadin behar du. Eta badu aski kultura hori egiteko;

Patmoseko Joan, berriz, herriko gizona da, Galesko meatzari ezjakin antzeko bat. Lawrencek Apokalipsiaren bere iruzkina hain ongi ezagutzen zituen eta liluratu zuten meatzari ingeles horien potretaz hasten du: gogorrak, hagitz gogorrak, aginte basatiaren zentzu berezi batez hornituak, erlijio gizakiak –mendekua, buruloriatzea–, Apokalipsia astinduz, asteartetako beila ilunak antolatuz antzinako kapera metodistetan. Beren buruzagi naturala ez da Joan apostolua ez San Paulo, baizik Patmoseko Joan. Kristautasunaren arima taldekoi eta popularra dira; San Paulo, berriz (baita Lenin ere, Lawrenceri zor diogu gerora Alain Badiouk eta Slavoj Zizekek etekin komunista aterako dioten San Pauloren eta Leninen arteko parekatzea), herrirantz doan aristokrata bat da. Meatzariak adituak dira geruza kontuetan. Irakurtzea ez dute beharrezko; aski zaie beren baitan orro dagien hondo paganoa. Hain zuzen, zabaldu egiten zaizkio geruza pagano bati, iratzarri egiten dute, berengana etor dadin behartzen; ondoren “ikatza da, Kristo da” esatera mugatzen dira. Geruza desbideratzerik ikaragarriena egiten dute, mekaniko-tekniko bilakatuz kristau munduan baliagarri izan dadin. Apokalipsia makina erraldoi bat da, antolakuntza jadanik industriala, Metropolisa. Bizitako bere esperientziaren kariaz, Lawrencek Patmoseko Joan meatzari ingelestzat hartzen du, Apokalipsia meatzariaren etxeko hormetan eskegiriko grabatu- serietzat, aurpegi popular, gogor, errukigabe eta errukitsu baten ispilu.

San Pauloren kausa berdina da, berdina helburua, baina ez dira inondik inora gizaki mota bera, ez dute prozedura edo funtzio bera erabiltzen: San Paulo zuzendari goren eta Patmoseko Joan langile, azken orduko langile izugarria. Enpresaburuak debekatu, zentsuratu, hautatu behar du; langileak, aldiz, mailukatu, luzatu, hertsatu, materiaren bat berreskuratu ere egin dezake...

Horren kariaz, Nietzsche-Lawrence elkarketan, jomuga desberdintasuna, lehenbizikoarentzat San Paulo, bigarrenarentzat Patmoseko Joan, ez da anekdotikoa edo bigarren mailakoa. Jomuga-diferentziak liburu bien arteko errotiko aldea erabakitzen du. Lawrencek ongi berreskuratzen du Nietzscheren gezia, baina bere aldetik guztiz bestelako era batez jaurtikitzen du. Hori bai, bi-biak infernu berean elkar aurkitzen amaitzen dute, eromena eta hemotisia, San Paulok eta Patmoseko Joanek zeru osoa betetzen baitute.

Begien bistakoa omen da Apokalipsiaren oinarri judua: ez bakarrik patu geroratua, baizik sari-zigor bekatu-barkamen sistema osoa, etsaiari sufrimendu luzea pairaraztea ez soilik haragian, baizik espirituan; labur, moralaren sorrera; orobat, alegoria, aldi berean moralaren adierazpen, eta, moralizatze unibertsala xede, bitarteko... Baina interesgarriagoa dateke nabarmentzea Apokalipsiko oinarri pagano desbideratu baten presentzia. Apokalipsia askotariko osagaiz atondu izana, ez da inolaz ere ezustekoa; harrigarriagoa litzateke, garai hartan, horrela osatu gabeko liburu bat. Lawrencek, edozein gisaz, askotariko osagaiak barnebiltzen dituen liburu mota bi bereizten ditu: batetik, liburu asko berreskuratzen eta barnebiltzen dituen liburua, hainbat autorerenak, hainbat jatorri eta tradiziokoak, baina luzean; eta, bestetik, sakonunetik zintzilik, hainbat geruzaren gainean dagoen liburua, haiek zeharkatzen dituena, behar izanez gero baita nahasi ere, aspaldiko substratu bat geruza berrienean agerraraziz, zunda-liburua. Geruza pagano bat, beste bat judua, beste bat kristaua: horrek markatzen ditu Apokalipsiaren zati handiak, nahiz geruza paganoren bat geruza kristauaren faila batean labaintzen den, hutsune kristau bat betez (Lawrencek Apokalipsiaren 12. Kapituluko adibide ospetsua aztertzen du, non sortze jainkotiarraren mito paganoak –Ama astrala, herensuge gorri handia–, Kristoren jaiotzaren hutsunea betetzen baitu). Ez da sarritan gertatzen, paganismoaren horrelako berpizte bat Biblian. Irudika liteke profetak, ebanjelariak, San Paulo bera, adituak zirela astroen, izarren eta kultu paganoen gainekoetan; baina ahalik eta gehien ezabatzearen alde egin zuten, geruza hori betetzearen alde. Kasu bakar batean behar dute juduek paganismora ezinbestean itzuli: kontua ikustea delarik, ikusi beharra dutelarik, Ikuskizunak nolabaiteko autonomia berreskuratzen duelarik hitzaren aurrean. Lawrence: “Daviden garaiaren osteko juduek ez zuten begirik, hainbeste behatzen zioten beren Jahveri itsutzen baitziren, eta gero munduari bizilagunen begiez behatzen zioten; profetek ikuskizunak behar zituztelarik, kaldear edo asiriar ziren ezinbestean. Beste jainko batzuk hartzen zituzten maileguz, beren Jainko ikusezina ikustearren.” Mintzo berriaren gizonak antzinako begi paganoaren beharrean dira. Hori egia da profetenean erne diren osagai apokaliptikoei dagokienez. Ezekielek Anaximandroren gurpil zulatuen beharra du (“Bihotz-altxagarria da zinez Anaximandroren gurpilak Ezekielenean aurkitzea...”). Baina Apokalipsiaren autorea da, Ikuskizunen liburuarena, Patmoseko Joan, hondo paganoa berpizteko behar handiena duena, eta hori egiteko hobekien kokaturik dagoena. Joanek oso gutxi eta txarto ezagutzen zituen Jesus eta Ebanjelioak, “baina sinboloen balio paganoei dagokionez –balio juduak edo kristauak ez bezalakoak diren heinean–, aditu bat zen, itxuraz”.

Deleuzek Itun zaharreko mintzo profetikoa eta kristauen talde-arimaren ikuskizun apokaliptikoa kontrajartzen ditu, proiektu profetikoa eta programa apokaliptikoa. Zeren profetak itxaron, badu itxaroten, herraz mukuru beterik gainera, baina ez dio horregatik denboran eta bizitzan jarraitzeari uzten, eta etorrera baten zain dago. Eta etorrera ezustekoa eta berria bailitzan itxaroten du, bere presentzia edo ernatzea Jainkoaren proiektuan soilik ezagutzen baitu; kristautasunak, aldiz, ez dezake itzulera baizik itxaron, azken xehetasuneraino programaturiko itzulera. Izan ere, baldin Kristo hil bada, grabitate-zentroa lekualdatu egin da, honezkero ez dago bizitzan, baizik bizitzaren atzealdera igaro da, bizi-oste batera. Kristautasunak patu geroratuaren zentzua aldatu egiten du, ez baita soilik geroratua, baizik ostekotua ere, heriotzaren ostean kokatua: Kristoren heriotzaren ostean edo norberaren heriotzaren ostean. Nietzsche: “San Paulo mugatu zen bizitza ororen grabitatea bizitza horren ostera aldatzera, berpizturiko Kristorengana. Sakonean, berreroslearen bizitza ez zitzaion inolaz ere erabilgarri, heriotza behar zuen gurutzean eta beste gauzatxoren bat...” Orduan, epe ikaragarri, ezin luzeagoa bete beharrean aurkitzen gara, Heriotzaren eta Amaiaren artean, Heriotzaren eta Betieraren artean. Ezin da bete ikuskizunez baino: “begiratu nuen, eta hara...”, “orduan ikusi nuen...” Ikuskizun apokaliptikoak mintzo profetikoa ordezten du, programazioak proiektua eta ekintza, fantasia-antzerki batek ordezten ditu nola profeten akzioa hala Kristoren pasioa. Ameskeriak eta mamuak, mendeku-senaren adierazpen dira, ahulen mendekuaren iskilu. Apokalipsiak profetismoa eten egiten du, egia da, baina batik bat Kristoren immanentzia dotorea hausten du: Kristok betiera lehenbizi bizitzan sentitzen baitzuen, bizitzan senti baitaiteke soilik, honaindiko gorputzean baino ezin baitzara zeruan sentitu.

Apokalipsiaren prozedurak liluratu egiten ditu Lawrence zein Deleuze. Juduek, denboraren ordenaz denaz bezainbatean, munta handiko zerbait zuten asmatua: patu geroratua. Izan ere, inperio-anbizioari zegokionez herri aukeratua porrot egina zen: itxaroten hasi zen, itxaroten jarraitu zuen eta patu geroratuaren herria bilakatu zen. Egoera honek funtsezko dirau profetismo judu osoan barrena, eta profeten artean jadanik zenbait osagai apokaliptikoren agerpena azaltzen du. Baina berria da Apokalipsiak nola bilakatzen duen itxarotea aurrekorik gabeko programazio maniatiko. Zalantzarik gabe, Apokalipsia aurreneko liburu-programa handia da, ikusgarria zinez. Heriotza txikia eta handia, zazpi zigiluak, zazpi turutak, zazpi kopak, lehenbiziko berpiztea, milurtekoa, bigarren berpiztea, azken epaiketa, aski eta sobera dira igurikitze guztiak lanpeturik izateko eta asetzeko. Folies-Bergère antzeko bat, zeruko hiriaz eta infernuko sufrezko aintziraz hornitua. Aintziran, etsaientzat gorderiko zoritxar, izurri eta jipoien xehetasun guztiak; eta hirian, aukeratuen loria eta aukeratuen beharra loria hori besteen zoritxarrekin alderatuz neurtzeko: horrek guztiak ahulen mendeku luzeari erritmoa ezarriko dio. Mendeku-goseak programa sartzen du itxarotean. Itxaropentsuak lanpeturik atxiki beharra dago. Itxaroteak, hasieratik amaiera arte, antolaturik behar du. Arima martirizatuek, konparazione, itxaron behar dute martiri-kopuru jakin bat osa dadin, ikuskizuna hasi aitzin. Eta ordu erdiko itxaronaldi txikia zazpigarren zigiluaren irekitzean, itxaronaldi handia milurtekoan... Oroz lehen, behar-beharrezkoa da Amaia programatua izan dadin. Lawrence: “Hain beharrezkoa zuten amaiera ezagutzea nola hasiera, gizakiek ordu arte inoiz ez zuten sorkuntzaren amaiera ezagutu nahi izan... Gorroto goria, eta munduaren amaiaren desira zitala...”

Talde-arimaren ekimen berri honetarako apaiz-enda berri bat asmatu beharko da, apaiz judua ez bezalakoa. Honek ez baitzuen ez unibertsaltasunik ez azkenkirik, tokikoegia zen, eta zerbaiten zain zegoen oraindik. Apaiz kristauak hartu beharko du apaiz juduaren ordea, bi-biak itzuliko dira Kristoren aurka. Kristo protesirik okerrenaren mendean jarriko dute: talde-arimaren heroi bilakatuko dute, talde-arimari berak inoiz eman nahi izan ez ziona bihurtzera behartuko dute. Edo, hobeki esan, Kristok beti gorrotatu izan zuena, kristautasunak emango dio: talde-ni bat, talde-arima bat. Patmoseko Joanek bere ahalegin osoa jartzen du bihurrikatze honetan: “Aginte-tituluak beti, inoiz ez maitasun-tituluak. Kristo beti da konkistatzaile, ahalguztidun, suntsitzaile ezpata distiratsudun, gizaki-suntsitzaile, heriotza-zaldien pikabuztanetara heldu arte. Inoiz ez Kristo salbatzailea, inoiz ez. Apokalipsiko gizakiaren semea lurrera aginte berri eta izugarri bat ekartzera jaitsi da, Ponpeio, Alexandro edo Zirorena baino handiagoa. Atzera eginarazi eta edozein asmo erauzten duen aginte izugarria... Zur eta lur uzten duena...” Hori lortzearren, Kristo berpiztera behartuko dute, behin eta berriro jarriko dizkiote injekzioak. Kristo, ez zuena epaitzen, ez zuena epaitu nahi, Epaitze-sistemaren funtsezko osagai bihurtuko dute. Ahulen mendekuan edo aginte berrian puntu zehatzetan kokatzen baita epaimena, gaitasun espantagarria, eta arimaren ahalmen nagusi bilakatzen da. (Filosofia kristau baten arazo txikiaz: bai, bada filosofia kristau bat, baina ez du sineste-moldeak erabakitzen, baizik epaimena ahalmen autonomotzat hartzeak, kari honetara Jainkoaren sistemaren bermearen beharrean baita.) Irabazi egin du Apokalipsiak, inoiz ez dugu epaitze-sistematik irtetea lortu. “Eta tronu batzuk ikusi nituen, eta bertan jesarri zirenei epaitzeko ahalmena eman zitzaien.”

Talde-arimak agintea nahi du. Lawrencek ez ditu kontu errazak esaten, oker geundeke guztia ulertua dugula usteko bagenu. Talde-arimak ez du xalo-xalo agintea bereganatu nahi, edo despota ordeztu. Alde batetik, agintea suntsitu nahi du, agintea eta indarra gorroto baititu, arima osoz gorroto du Patmoseko Joanek Zesar, erromatar inperioa. Beste batetik, agintearen ate guztiak zeharkatu nahi ditu, unibertso osoan sakabanaturiko aginte-gune orotan sartu: hots, aginte kosmopolita bat gura du, baina ez, inperioarena bezala, egunaren argitan, baizik kantoi eta zokoetan, izkina ilunetan, talde-arimaren zirrikitu guztietan. Nietzschek zioenez, “kristautasunean Jainkoa toki guztietan sentitu zen bere etxean, kosmopolita handia... baina judu izaten jarraitu zuen, zirrikitu, kantoi eta izkina ilun guztien jainkoa izaten... Geroztik, lehen bezala, mundu honetako bere erresuma azpimunduaren erresuma da, lur azpiko txiro-etxe...” Azkenik, eta batez ere, beste jainkoei deituko ez dien azken aginte bat nahi du, ezin gorago jotzeko moduko Jainko batena, gainerako aginte guztiak epaituko dituena. Kristautasuna ez da erromatar inperioarekin hitzarmen batera iristen, inperioa eraldatu egiten du. Apokalipsiarekin, kristautasunak agintearen irudi guztiz berri bat asmatuko du: epaitzeko sistema. Gustave Courbet margolariak (Courbeten eta Lawrenceren arteko antzekotasun ugari dago) gau bete-betean “epaitu nahi dut, epaitu beharra daukat!” garrasika esnatzen zirenak aipatu zituen. Suntsitu nahia, zirrikitu orotan sartu nahia, sekula betikoz azken hitza bota nahia: nahi hirukoitza, ez baita bakar bat baizik, Aita, Semea eta Espiritu Santua. Inperiotik kristautasunera, agintea aldatu egiten da, bereziki izaeraz, adierazpenez, banaketaz, intentsitatez, bitartekoz eta helburuz. Kontrabotere bat bilakatzen da, aldi berean kantoi ilunetarainoko aginte eta azken gizakien aginte. Agintea mendekuaren politika luzatu gisa existitzen da soilik, talde-arimaren nartzisismoaren ekimen luzatu legez. Ahulen mendeku eta autoloriatzea, dio Lawrence-Nietzschek: anbulo zuri grekoa bera ere, nartziso kristau bihurtuko da, euskaraz anbulo gaizto. Eta zelako xehetasunak, mendekuen eta lorien zerrendan... Ahulei ezin zaie leporatu, horixe ezetz, aski gogorrak ez izatea, beren loriaz eta beren nagusitasunaz aski ziur ez izatea; horixe da ezin lepora dakiekeen bakarra.

Apokalipsiak “txiroen” edo “ahulen” errebindikazioa azaltzen du. Ahulok ez dira, pentsatzen ohi den bezala, umilak edo zoritxarrekoak; izugarriak baino okerragoak dira, talde-arima baino ez duten gizaki horiek. Lawrenceren orrialderik ederrenetarikoa da Bildotsarena: Patmoseko Joanek Judeako lehoia zuen iragarria, baina bildotsa da heldu dena, bildots adarduna, lehoiak bezala orro dagiena, harrigarriro maltzurra, hainbat krudel eta ikaragarriagoa nola sakrifikaturiko biktima gisa aurkezten baitu bere burua, ezen ez sakrifikatzaile edo borrero gisa. Nolanahi ere, gainerako borreroak baino okerragoa. “Joanek behin eta berriro kontatzen du badela bildots bat beti immolatuarena egiten, baina ez da inoiz immolaturik ageri, aitzitik gizakiak pilaka immolatzen ditu; elastiko garaile odoltsu batez jantzirik ageri da azkenik, baina odola ez da berea...” Kristautasuna izango da benetan Antikristoa; ipurdian sortzen ditu haurrak, Jesusi indarrez ezartzen dio talde-arima bat, eta ordainez talde-arimari banako arima bat ematen dio, axalekoa, bildots txikia. Kristautasunak, oroz lehen Patmoseko Joanek, gizaki mota berri bat fundatu du, baita oraindik ere badirauen pentsalari mota bat, erresuma berri bat ezagutzen duena: bildots haragijalea, haginka dagien bildotsa, garrasi egiten duena “lagundu, zer egin dizuet, zuen onerako baitzen, geure kausaren alde!”. Zeinen figura bitxia, pentsalari modernoarena: lehoi-larrua duten bildots horiek, hagin luzeegiak nabari, jadanik ez dutenak apaiz-mozorroaren beharrik ere, edo, Lawrencek zioen bezala, Salbazio Armadarena: aunitz hedabide baitituzte berenganatuak, herri-indar ugari.

Kristoren ekimena indibiduala da. Banakoa ez zaio taldeari, bere horretan, kontrajartzen; banakoa eta taldea, gure arimaren zati diferenteak diren heinean kontrajartzen dira. Baina Kristo ia ez zaio gure baitan datzan taldeari zuzentzen, ez dio ia jaramonik egiten. Bere arazoa gehiago zen Itun Zaharreko apaizen sistema kolektiboa desegitea, juduen apaizgoaren agintea, baina soilik alferreko lasto horretatik banakoaren arima askatzearren. Zesarrari, berriz, dagokiona utziko lioke. Zentzu honetan, Kristo aristokratikoa da. Uste baitzuen banakoaren arimaren kultura bat aski zatekeela talde-ariman gorderiko munstroak aldentzeko. Hutsegite politikoa: utzi zuen talde-arimarekin konpon gintezen, Zesarrarekin, gugandik kanpo bezalaxe gure baitan ere. Horri buruz, inoiz ez zion apostoluak eta dizipuluak desliluratzeari utzi. Pentsa liteke, are gehiago, berariaz egin zuela. Ez zuen maisurik nahi, ez zien dizipuluei lagundu nahi (soilik maitatu, zioen, baina zer ote zuen horrekin ezkutatzen?). Inoiz ez zen beraiekin benetan nahasi, ez zuten elkarrekin lan egin, ez ziren elkarrekin deusetan aritu. Kristo beti egon zen bakarrik. Jakingura bizia eragin zien dizipuluei; baina, beren baitako eremu batean, bertan behera utzi zituen. Uko egin zion haien buruzagi fisiko indartsu izateari: Juda bezalako gizonek behar-beharrezko dute jaunen bat etengabe gurtzea, nagusia ohoratzea. Baina Kristoren ukoak traizionaturik sentiarazi zuen; ordainez berak ere traizionatu egin zuen hura. Garesti ordainarazi zioten apostoluek eta dizipuluek Kristori: ukoa, traizioa, faltsutzea, Berriaren iruzur lotsagabea. Lawrencek dio kristautasunaren pertsonaiarik garrantzitsuena Juda dela. “Ez zarete ohartzen egiatan Juda gurtzen duzuela? Juda da egiazko heroia, Juda gabe porrota litzateke ebanjelioko drama... Jendeak Kristo dioenean, Juda esan nahi du. Zapore gustagarria aurkitzen dio; izan ere, Jesus bere ahaidea da...” Eta gero Patmoseko Joan, eta ondoren San Paulo. Kristok mespretxaturiko arimaren zatiaren protesta adierazten dute, talde-arimarena.