Zulo bat uretan
Iñigo Aranbarri, Zulo bat uretan, Zarautz, Susa, 2008.
Mikrokritika bat
1. Lagun batek abisatu zidan liburu hau ez zitzaidala gustatuko. Hala ere, edo horregatik hain juxtu, irakurtzeko erabakia hartu nuen. Banekien, ez gustatuta ere, etekina aterako niola irakurketari: gauza gutxik eskaintzen dute plazer gehiago munduan, adiskideari arrazoia ematea baino.
2. Lehenengo ezustekoa, lehenengo orrialdean: kontakizuna Bigarren Mundu Gerraren hasierako pasarte ezagun batekin abiatzen da, Graf Spee sakelako korazatuaren akaberarenarekin, Rio de la Platan, gatazka global hartan (nolabaiteko) gentlemanry maila iritsi zuen gertakari bakarrenetako bat. Aitorrezinak zaizkidan arrazoiengatik, ondo ezagutzen nuen istorioa, eta zirrara txiki bat sentitu dut nobelan garatu behar zela konturatzean.
3. Baina utz ditzadan kontu pertsonal eta transferiezinak, eta izan nadin pixka bat objektiboago eta kritika honen balizko irakurlearekiko leial (pixka bat soilik), hau ez da eta Felipe Juaristiren iruzkin DVro bat. Nobelak zenbait hari ditu, orrialdeek aurrera egin ahala txirikordatzen doazenak. Bata, agian nagusia (baina bakarrik agian) Itoizko urtegiaren azpian geratu behar duen Larraingain herrian egiten ari diren indusketei dagokio: bertako kanposantuan lurperatuta dauden gorpuak berreskuratu behar ditu Maite Andueza antropologo forentseak, ur-mailaren gainetik geratuko den leku batera eramateko. Zeregin horretan ari dela, Imanol Arellano kazetariarekin egingo du topo, antzinako garaietako adiskidea: bera da liburuaren narratzaile printzipala (eta, egilearen arabera, agian bakarra). Imanol Arellanok, urpean geratu behar den kanposantuaren hustuketaren kontutik tiraka, Juana Ardanazen istoriora eramango gaitu, eta gerra zibilaren osteko Iruñeko garai ilunetara, hilerri horren kanpoaldean sekretuan lurperatu zutela aitortzen baitio garai haietako lekuko batek, Faustino Ibañez antifaxista zaharrak. Juana Ardanazen gorpuaren berreskuratze ahaleginak, eta haren heriotzaren (agian hilketaren) misterioaren askatzea bihurtuko dira, horrela, nobelaren leit-motiv garrantzitsuenetako bat, nagusia ez bada.
4. Alde horretatik, nobelak badu genero detektibeskoaren edo thrillerraren ukiturik, zalantzarik gabe.
5. Baina, literatura mota horren zenbait konbentzio argi eta garbi azaltzen badira ere (eta egileak ederki menderatzen dituela frogatzen badu ere), gainontzeko harien garapenak beste zerbait bihurtzen du nobela hau. Hortxe dago Graf Spee ontziaren eta bere kapitain Hans Langsdorffen aipatu istorioa, eta Argentinan geratu zen Oskar Escher eskifaiako marinel alemaniarrena. Eta Oscar Iriarte argentinarrarena, Escherren biloba, alderantzizko bidaia egin duena Europara, etorkizun hobe baten bila, eta Maite Anduezaren laguntzaile gisa ari dena Larraingaineko kanposantuko indusketa-lanetan. Eta Oscarren harremana Maiterekin, talka egiten duena Imanolek Maiterengan proiektatzen duen fantasia erretrospektiboarekin. Eta Oscarrena bere (balizko) iraganarekin, Argentinako diktaduraren urte gogorrenetan. Eta Imanolena bere familiarekin eta, batez ere, bere andrearekin, zeinaren bitartez usteltze baten kronika txikia baina bizia eskaintzen baitigu Aranbarrik. Eta, askoz ere bigarren edo hirugarren plano batean, gobernu autonomikoaren azpiegitura lan handiek sorturiko morrontzak, kontrako jarrerak eta boterearen aldetiko mehatxuen ondorioak. Eta abar.
6. Hots, Zulo bat uretanek badu orobat nobela politikotik, sentimentaletik, sozialetik eta are belikotik zer edo zer, etiketa horiek guztiek zerbaitetarako balioko balute alegia.
7. Zeren eta inportanteena, ziurrenik, istorio guztien uztarketa-lana da, oso fina eta triangelu eskaleno batean datzana, zeinaren erpinak Imanolek, Maitek eta Oscarrek (eta haien arteko harremanek) osatzen baitute.
8. Bizpahiru detaile, niri oso maila literario handikoak iruditu zaizkidanak. Baga, Oscarrek Maite lokartuari egiten dizkion ustezko aitorpenei (adb. 10. atalean) nola ematen dien idazleak buelta, Argentinako diktadurapeko tortura eta desagertuen inguruko ikuspegi topiko bihur ez daitezen (15. atalean). Biga, nola egiten duen antzeko zerbait erabat sinestezina bihurtzeko zorian zegoen Imanolen eta Esti bere andrearen arteko sexu-eszenarekin (12. atalean). Higa, nahiko erraz “idealaren turista” baten (cfr. Ignacio Vidal-Folchen Turistas del ideal) prediku gogaikarria izan zitekeen diskurtsoa (lehenengo munduko kazetaritzaren eta, finean, literaturaren hutsaltasunari buruz) nola bihurtzen duen (literarioki) irensgarriago Oscarren ezpainetan ipintzearen metodo sinple bezain eraginkorra erabiliz (16. atalean). Laga, amaierako azkeneko enfrentamenduaren laburtasuna eta indarra, alferrikako txupestarik gabekoa eta irakurleari hausnarketarako lekua uzten dakiena: hau ez da, inondik ere, eta Angel Errok duela gutxi salatu bezala, idazleak irakurlea ergeltzat hartzen duen liburu horietako bat, “irakurlearengana hurbildu nahian (horixe baita azkenaldiko tema), haren gainetik kokatu eta gurasokeria nabarmenaz aritzen zaio(na), argumentuak birrin-birrin eginda, irakurleari kontrako eztarritik ezer joan ez dakion” (Mugalari, 2009-05-8).
9. Nobelan badago, gainera (eta ez dut uste hau meritu makalena duenik) gogoeta bat kontakizunaren gainean, kontatzearen betebeharren gainean; egiaren, errealitatearen eta fikzioaren mugen inguruan alegia (cfr., adibidez, 155 hh., nahiz eta nobela guztiaren gaia den, azken batean), eta baita kontatzearen ezintasunen inguruan ere. Alde horretatik, bitxia da nola Bilbao-New York-Bilbaok, aurtengo Kritik(o)aren Sariaren “finalera” iritsitako beste lanetako batek, kontaketaren mugak eta zailtasunak dituen hizpide, orobat eskuartean dugun nobelak bezala. Baina, alde horretatik, biak konparatuta, ez dago zalantzarik: bertan iradokitzen den teoriarekin koherenteena eta kontsekuenteena (eta, ondorioz, interesanteena) Zulo bat uretan da.
10. Elipsiaren erabilera neurrizkoa, hiztegiaren aukeraketa zorrotza, esaldiaren antolaketa milimetrikoa… guztiak dira Iñigo Aranbarriren prosaren ezaugarri ezagun, eta denbora galduko nuke hemen haien gainean luzatuko banintz; justifikatuta dago, alde horretatik, Joserra Garziak duela aste batzuk Argian egin zion laudorioa. Baina ez gaude, hala ere, poeta postbanguardistaren obra hermetiko baten aurrean, edo Emon bihar yako nobelaren esperimentalismo idorrarenean (Susa, 1994). Jauziek, hutsuneek eta flashbackek maiz apurtzen duten itxura eman arren, hari nagusiak nahiko modu linealean daude antolatuta, eta inolako zailtasunik gabe jarraituko ditu irakurleak.
11. Hala baita: gauza gutxik eskaintzen dute plazer gehiago munduan, adiskideari arrazoia ematea baino. Eta gutxi horietako bat da, zalantzarik gabe, adiskideari arrazoia kendu ahal izateak. Aurreikuspen guztien kontra, gustatu zaidalako liburua, zer demontre.
Aurreko eztabaidara itzuliz (eskerrik asko interbentzio guztiengatik), nik esango nuke bi motatako "zailtasunak" egon daitezkeela, "irakurle arruntarentzat" (esamoldea ez da nirea, Kirmen Uriberena baizik), euskal literaturako obretan (eta, jakina, baita beste edozein literaturatakoetan ere): zailtasun kulteranoak eta zailtasun kontzeptistak, baldin eta zilegi bada gai honetan Espainiako Barroko garaiko ildo zahar haien izendapenak erabiltzea. Zailtasun kulteranoak Beñatek eta, oro har, kontu honetaz aritzen diren gehienek azpimarratzen dituztenak lirateke: hiztegi zaila, sintaxi korapilatsua, hizkuntza maila oso jasoa… Baina badaude horietaz gain, nik uste, zailtasun kontzeptistak aurkezten dituzten liburuak, nolabait esateko, hizkuntza errazago batekin bateragarriak liratekeenak eta zer ikusi handiagoa izango luketenak testuaren erreferentzia literarioen mundu osoarekin, elipsiaren erabilerarekin, metaliteraturarako joerarekin… Zer esanik ez, hala zaitasun kulteranoak nola kontzeptistak ageri dituzten liburuen portzentaiak behera egin du hemengo eta kanpoko literaturetan, azken urteotan, edo inpresio hori daukat behintzat.
Baina hori ez zait bereziki larria iruditzen; nahiko normala da, are gehiago merkatuak gero eta sakonago menderatzen duen esparru batean. Larrixeagoa iruditzen zaidana, liburu errazen existentzia bera baino, (euskal) literatura errazago baten aldeko deien hazkundea da. Batez ere idazleok garenean dei horiek egiten ditugunak…
(Tira, irakurleek halako deiak egitea normalagoa da, noski, nahiz eta Albert Camus izan, bestalde, duela gutxi gogorarazi den bezala, esan zuena "Argi idazten baduzu irakurleak izango dituzu, ilun idazten baduzu iruzkintzaileak eta dizipuluak izango dituzu"…).