Poesiarekiko arazoa (II), edo nori zuzentzen zaion poesia

Bakarka, olerki minez, sakon guraz, neure etxean, gehien maite dudan txokoan, neurri batean zoriontsu, The trouble with poetry lehen orrialdetik ireki eta ondokoa aurkitu dut.

Lehen poema neuri zuzentzen dit Bill Collinsek.  

ZU, IRAKURLE

Nire galdera da nola sentituko zaren
ohartu ondoren
hau nik idatzi dudala eta ez zuk,

ni izan naizela goizik jaiki dena
sukaldean esertzeko
eta ondokoa lumaz aipatzeko:

leiho euriaz blaituak,
huntzezko margodun hormetako papera,
eta arraintxoa bere ontzian itzulika.

Ea ba, emaiozu buelta,
ezpaina hozkatu eta orria erauzi,
baina, entzun, –denbora kontua baino ez zen

gutariko batek kasualki errepara ziezaiela
piztu gabeko kandelei
eta erlojuari, paretan murmurioka.

Gainera, ezer ez zen goiz honetan gertatu –
kantu bat irratian,
errepidean zebilen auto baten txistua –

eta ni bakarka
banakako mantel batean elkarrekin dauden
gatzontzian eta piperrontzian pentsatzen.

Nire galdera da elkarren lagunak egin diren
hainbeste urte ondoren
edo oraindik diren elkarren arrotzak

zu eta ni bezala
ezagunak eta ezezagunak
aldi berean izateko moldatzen garenak –

ni mahai honetan madari katilu batekin,
zu ateren baten erroan bermatuta nonbait
hortentsia urdin batzuen ondoan, hau irakurtzen. (1) 

Hemen esan ditzakedan (demagun, prosan para ditzakedan) baino gauza gehiago iradokitzen du olerkiak: poeta eta irakurlea bi plano ezberdinetan daude, batak besteari aurrea hartu dio gauza (gauzen sentsazio) batzuetan ohartzean; bigarrenak lehenbizikoari bekaitz edo gutxiagotasun konplexurik gordetzeak ez luke zentzurik, sorkuntza materialak edo baldintzak ez direla batere inbidiagarriak ez bakanak kontuan hartuta. Collinsek ez du esaten baina bere poemak pentsarazten ahal du irakurleak egilea gailentzen duela nolabait, agian ironikoki: “ni sukalde prosaikoan, zu lorategian.”

Nagoen gelatxoan ez dago hortentsia urdinik, baina horrek ez luke muntarik metafora bat dela ebatziko bagenu; ez dakidana da idazleak irakurlearen eremuraino bere eraldaketa ahalmena heda dezakeen, nire ondoan zer dagoen esateraino. Poema nire ustez eder honek ongi haragiztatzen du, adierazian zein adierazlean, egilearen eta irakurlearen arteko komunikazio arazoa.

Batek pentsa lezake poema hau literatura autorreferentzialaren edo, bestela deitzearren, metaliteraturaren aleugarren mugarria dela, ez derrigorrez gailurrekoa, ezta ontzia gainezkaraziko duen tanta ere. Esango nuke azken mendeko literaturaren ezaugarri nagusietako bat irakurlearekin kontaktatzeko (eta harengan eragiteko) gogoa izan zitekeela. Agian hau honela da irakurleak, zentzu estuan, daudenetik (nahikoa fenomeno berria dena, literaturaren soziologian adituek baiezta dezaketenez). Joera honen ikuskari nabarmenena didaktismoa edo panfletoa izan daiteke. Sotilena eta paradoxikoena, metaliteratura.

Metaliteraturak corpus idatzia eta beraren irakurlegoa aurresuposatzen ditu. Keinuen bitartez, mekanismoak arazotzearen bitartez, eta azkenik idazle-irakurle erlazio konplexua azaleratzearen bitartez nahi izaten du literaturak orok definizioz bilatzen duen gauza bera lortu. Literatura bide bat da. Hori baino ez dela salatuta, literatura mota honek bidea laburtzea, akaso ezabatzea, luke desira. Pentsatzekoa da porrot handiagoa zain daukala. Guztiarekin ere, nire ustez, autokontzientzia inori ez doakio gaizki.

Itzul gaitezen irakurri dugun poemara. Porrot egiten du (nire kasuan behintzat) ni irakurle gisara irudikatzeko ahaleginean. “Irakurle” pertsonaiak ezin nau egiazki ordezkatu. Poetak igaro ezin den muga bat zapaldu du, ni erretratatu nahi izan nauenean. Zirkunstantziarik gabe molda zitekeen, arketipo hutsa dena ez urratzeko. “Izenordainetan bizi, horra zoriontasun garaia”, Pedro Salinasek deiadar egin zuenez.

Orain pentsatzen dut poesian oso baliagarria izan zitekeela bokatiboen azterketa burutzea, poesia historikoki nori zuzendu izan zaion. Denbora dudanez, saiatuko naiz horretaz zerbait esaten, baina lehenago Collinsen olerkia irakurritakoan gogora etorri zaidan beste bat, Enrique García-Máiquez poetarena, hona aldatuko dut, aitzinetiko bide lehorraren freskagarri.

EL LECTOR ES UN FINGIDOR

Cuento mi vida pero lees la tuya.
Nombro un paisaje de mi infancia y tú visitas
–tramposo—aquel camino de arena hacia la playa
por donde corre un niño feliz, que no soy yo.

Actúas siempre así, lo sé por experiencia.
¿Qué importa que yo tenga un nombre propio?

Tú lo expropias. Si hablo de mi pueblo,
es tu ciudad. Se transfigura en álamo
el pino de mi casa. Mis amigos
son mis desconocidos de repente.

Y hasta mi amada es ya tu amada.
Yo cuento sílabas; tú cantas, silbas
poniendo música a mis letras, musicando
al ritmo que te gusta.

De todo cuanto digo escuchas sólo
lo que a ti te interesa, quizá lo que no dije,
sin que haya forma así de no entendernos.

Te entiendes y me entiendo, porque al pasar la página
vuelves mis versos del revés, reversos
tuyos. Debí de sospechar
de ti, que no te ocultas,
que robas a la luz amable de una lámpara.

Yo soy el que me oculto. Cuando escribo,
tú vives, y eso es todo. Como te dijo Bécquer:
Poesía eres tú.

Y yo el poema.

TEORIYA

Ni eta zu izenordainak erabili ohi ditu poesiak. Badakigu ni hori ez dela poeta zuzenean, baizik eta haren ni poetikoa. Ni poetiko hau, narratologiaren narratzailearen baliokidea litzateke. Baina narratzailearen aldakortasuna askoz handiagoa da, ni poetikoarena baino. Narratzaile bat istorioaren barrutik, kanpotik, lehenengo, bigarren edo hirugarren pertsonan, oro jakinki edo ez, ari daiteke. Lirikan, berriz, ahots poetikoa higiezinagoa izaten da. Ni-tik ari da, eta orainetik, beti . Poema niaren “narrazio” aktual bat litzateke.

Ibaiertzaren beste aldekoa, zu-a, nahasiagoa da. Narratologiaren bereizkuntzek ez digute balio. Zu jasotzaile erretoriko, jasotzaile irudizko eta jasotzaile errealaren artean ezberdindu behar da. Jasotzaile errealaren agerpena ez da alferrikakoa. Baldin badago genero bat jasotzaile erreal bakar bat eduki dezakeena, horixe da poesia. Inork ez baitu saiakera edo antzerki bat burutzen lagun bakar batentzat, haren mesederik jasotzeko. Zentzu horretan, poesia genero epistolarrarekin parekagarria da.

Genero honetan nia anplifikatuta egoteak zuaren bilaketa zehatzagoa izatean (eta errealaren arlora iristean) du bere ifrentzua. Baina ez dut metafisiketan jausi nahi. Hau poesia (lirikoa) ligatzeko sortu zelako iritzi zabaldura bidera daiteke. Erantzuten ahal zait giza jarduera guztiek horixe dutela xedea, eta kontraargurdioez gabetuko naute.

Mesfidantza horri muzin eginez, jarraituko dut esanez poesiak, argitaratua denetik, jasotzaile erreal hori begi bistatik galtzen duela eta, unibertso estraliterario asaldagarria atzera utzirik, aztergarriagoak diren beste alor batzuetan sartzen dela. Ahots poetikoaren parean, bi izate kausitzen ditugu, bat beharrean. Jasotzaile formala. Testuko “zu”-a, erretorikoa. Jasotzaile erreal baten simulakroa (pentsa dezagun, izen bat jarrita arrazoibidea leuntze aldera, hainbat poetaren Clorisengan, edo Petrarcaren Laurarengan). Nolabait deitzearren, poematario –poem(aren destin)atario– honek entitate kasik-erreala hartzen du. Pertsonan eraikitzen da. Fikzio bat obratzen da, zeinaren bertutez ezereza modu egiantzean ordezkatzen duen. Nik esango nuke golem hau hain dela ahaltsua ezen, bere sortzailearen kontroletik ihesean, bere aldetik beste sorkari bat ernalarazten duela. Beraren proiekzioa. Bigarren izatea hau litzateke. Poematarioaren nortasuna anplifikatu eta orokortu egiten du. Erresonantzia kutxa zaio, irakurlearen baitan gero arrastoa utziko duena. Ahots poetiko finkoaren eta poematarioaren arteko nahasketa irakurlearengan geldituko litzatekeen ondorioaren isla da. Ez dakit nola izendatu. Bi ahots horien elkargunea da. Efektu harmonikoa da. Noren lurraldean dago? Nire ustez, poematarioari dagokio, bera baita efektua modulatzeko gai den bakarra, ahots poetikoa beti egilearen trasuntoa dela eta lehenengo pertsonatik ari delarik.    

Efektu harmonikoak ez du zerikusirik, berez, poemaren edukiarekin. Berbaren pertsonen kokapenekin baizik, eta honek irakurlearengan izan ditzakeen a prioriko harrerarekin.

Poematarioaren ubikazioa garrantzitsua da poesiaren delako harrera hori ezaugarritzeko. Poesia klasikoan poematarioa, poemaren irudizko jasotzailea, gorpuztuko da pertsona erreal bat oinarri hartuta, ahots poetikotik kanpokoa eta aldi berean ahots poetikoaren jomuga. Poesia lirikoaren zutabeak maitasunezko eskemetan fundatzen dira. Poesia erlijiosoa honen azpigenero bat litzateke. Jainkotasuna beste Zu bat da, guztietan handiena. Garai honen poematarioak inspiratzen duen musa, entusiasmatzen duen jainkoa edo zeratzen duen maitea lirateke. Poeta tresna da, bitartekoa. Poesia, zuzentzen zaionaren atributua. Irakurlea lekuko edo ikasle bat da, begi aurrean duen ikuskizunarena. Sortzen den efektu harmonikoa estrapoematikoa da, hirugarren pertsonazko musika du.

Garai modernoan, poeta tresna izateaz nekatu da, bere gain den indar bati men egiteaz, eta bere buruarengan, bere dramaren baitan biltzen ditu begiak. Niaren poesiaren aroa da, introspezkioarena. Poematarioa poeta bera da, formalki, erretorikoki, “zu” bati oraindik eutsi arren. Sortzen den efektu harmonikoa intrapoematikoa da (poeta guzti-guztia da, paisaiak barne) eta lehenengo pertsonazko musika du, hainbesteraino non irakurleak berak, bere aldetik, bere burua ni horretan integratuta ikustera eramanen duen. Hortik heldu da, nik uste, garai honetatik alegia, poesiaren atxikimendu eta ospe berezia, oraindik jendearen iruditerian irauten duena. Poesia komunioa izatearena.   

Baina gaurko egunean, poematarioa irakurlea edo poema bera da. Poesia poesiaz ari da. Egile guztiek beren obraren ikuspegi argi bat eduki behar dute. Haren gainean hausnartu eta, harago joanez, beraren hausnarketa arte objektu bilakatu behar dute. Literaturaren teleologiarekiko, langaien jatorriarekiko hala nola ekoizpenaren harrerarekiko ardura honek markatzen du gaurko poesia. Ildo honi jarraiki, poetek begiak irakurlearengana bihurtzen dituzte. Zerbait aditu gabea burutu da, a) poematarioa poema bera denean, edo b) Zu erretorikoaren gainean Zu erreal posible guztiak lerrokatu direnean. Lehenengo kasuak, nire ustez, poesia klasikoaren arauetara nolabait itzultzea ekartzen du. Bigarrena berriagoa da, asaldagarriagoa.

Suposatzen dut lirika beti dela inkomunikazio baten ondorioa, kausa ez bada. Maitasun jainkotua erdiestearen ezintasuna, nork bere burua definitzeko zailtasuna eta, azkenik, benetan irakurtzen ari den pertsona errealarengana iristekoa, horren guztiaren berri ematen du. Kausa eta ondorioa, idaztea gelditzea delako, amore eman izanaz nork bere burua kontsolatzea, arkeologiara jotzea.

Eta azken joerari dagokionez, irakurlearen bilaketa etsiak, ezer baino gehiago, gaurko poetaren gabeziez gaztigatzen digu. Irakurlearekikoa da bilatzen duen komunioa, eta horretarako irakurlea ezaugarritzen duen bitartekora jotzen du, liburura. Baina komunikazioa etena dago, hain zuzen ere, liburuak berak etena, paradoxikoki. Irakurle fisikorik edo, bere kasuan, idazle fisikorik ezagutu duenak esan dezake. Harremana bi norabidekoa da, baina autoreak bere liburuarekin eta irakurleak bere liburuarekin lotzekoa. Liburua biena da, baina ez hargatik lokailua edo izendatzaile komuna, baizik eta oztopoa bat egite erreal baterako.  

IRTENBIDERIK

Honetaz guztiaz ondorioren bat atera beharko nuke, orain artekoak zerbaiterako balio izan duela antzeztuz. Irtenbiderik gabeko eszenatokia marraztu dut. Efektu harmonikoak Hura, Ni eta Zu klabeak jo ditu dagoeneko. Antza, hasieratik berrekitea baino ez zaigu gelditzen. Postmodernitateostearen erantzuna huraxe dirudi. Lirikan konfiantza berreskuratzea. Errugabeki kantatzera itzultzea, errudunok. “Joka dezagun ezer gertatu ez balitz bezala.” Baina, narratiban hau baino irtenbide hoberik bururatzen ez zaidan bezala, lirikarako bai uste dut badela. Nire proposamena gaurko egunean darabilgun efektu harmonikoa manipulatzean datza, denborazko parametro bat emendatuz. Haren betiko presentea uztaraziz. Ahots poetikoaren eta poematarioaren arteko harrera-atsegina iraganera edo etorkizunera desplazatuz. Ez naiz ari girotze historiko huts batez (edukiari dagokiona berez), baizik eta poemaren jasotzaile etorkizuneko edo iraganeko bat eraikitzeaz. Horrekin zera lortuko zen, gaurko egoerak eramaten gaituen mise en abîme-tik eta dagoeneko ezinezkoa den xalotasun baten plantak egitetik ihes egitea, eta are narratibarekin lotutako plazer bat poesia irakurtzearenari ekartzea lirika elementu narratiboez zamatu gabe. Ari naiz, eta seguruenik ez dakit zertaz ari naizen, poesia-historikoa eta poesia-zientifikzioa saiatzeaz. Gure iraganaren eta gure etorkizunaren poesia guk orain idazteaz.

OHARRAK

(1) Jatorrizko bertsioa:

YOU, READER

I wonder how you are going to feel
when you find out
that I wrote this instead of you,

that it was I who got up early
to sit in the kitchen
and mention with a pen

the rain-soaked windows,
the ivy wallpaper,
and the goldfish circling in its bowl.

Go ahead and turn aside,
bite your lip and tear out the page,
but, listen –it was just a matter of time

before one of us happened
to notice the unlit candles
and the clock humming on the wall.

Plus, nothing happened that morning –
a song on the radio,
a car whistling along the road outside –

and I was only thinking
about the shakers of salt and pepper
that were standing side by side on a place mat.

I wonder if they had become friends  
after all these years
or if they were still strangers to one another

like you and I
who manage to be known and unknown
to each other at the same time

me at his table with a bowl of pears,
ou learning in a doorway somewhere
near some blue hydrangeas, reading this.