Haur eta Gazte Literatura helduei azalduta (2): Baina zer gertatzen da (HGLko) euskal sortzaileekin?
Haur eta Gazte Literaturaz plaza honetan bertan idatzi nuen aurreko lanaren arrakasta inkontestablearen aurrean, kemenez deliberatu naiz bigarren emanaldia idaztera, beti ere Uste Apala barne lankidearen laguntzarekin.
Gaurkoan idazleen jardueraren azterketan jarriko dut foku nagusia, nahiz eta, aurrekoan esan nuen legez, tarteka beste eragile batzuez mintzatu beharko dudan ezinbestean.
Urtean 400 bat liburu argitaratzen omen dira euskal HGLren eremuan. Horietatik bi heren euskaratutako obrak dira; beraz, jatorriz euskaraz idatzitakoak 100 liburu inguru dira urtean, berrargitalpenak kontuan hartu gabe.
Lehenengo galdera da (bide batez, Joan Mari Torrealdaik ia urtero egiten duen galdera), 400 liburu horiek asko dira? Beharrezkoak dira hainbeste liburu? Bai eta ezezkoan nago, hurrenez hurren. Eguneko liburu bat baino gehiago, jasangaitza da hori edozein haurrentzat. Argitaletxeen arteko konkurrentzian bilatu beharko litzateke horren azalpena, diru-laguntza publikoen eragin inflazionista ahaztu gabe.
Baina jo dezagun, une batez, beharrezkoak direla. Zergatik gure idazleak ez dira gauza produkzio horren zati handiago bati aurre egiteko? Sistema gaztea eta ahula delako gurea (aurreko lana irakurri ez zutenentzat). Bestela esanda, errepertorioen gabezia handiak ditugulako. Eta, 400 liburu horiek beharrezkoak balira, gabeziarik handienak lehen irakurleentzako liburuetan eta gazte literaturan topatuko genituzke nagusiki, bi arlo horietan egiten direlako itzulpen gehien.
Lehen irakurleentzako liburuen arazoa ezaguna da: albumak garestiak dira eta ez dira errentagarriak, horretarako gutxieneko masa kritikora iristen ez garelako (orduan, zergatik argitaratzen da hainbeste?, berritzen dit galdera ene Uste Apalak). Hala ere, ez dakit azpiegitura arazoa den soilik, ala sortzaileekin ere zerikusirik ez ote duen.
Gazte literaturari dagokionez, berriz, ez dago aitzakiarik: gure sortzaileen kopurua, edo maila, edo auskalo zer, ez da nahikoa merkatuak bere buruari ezarri dion erritmoari aurre egiteko.
Gure sortzaileak albumen eta gazte literaturaren arteko tarte horretako haur literaturan aritzen dira gehien, eta idazle batzuk gai izan dira errepertorio berriak sortzeko eta are obra batzuk esportatzeko (jakina da zein diren haur literaturako idazle itzulienak: Mariasun Landa, Bernardo Atxaga, Patxi Zubizarreta eta Juan Kruz Igerabide); beste idazle (gutxi) batzuk oso maila duinean aritzen dira; baina zoritxarrez beste askok errepertorio zaharrak berritzen dihardute behin eta berriro, “etengabe liburu bera idazten duen” idazlearena hitzez hitz hartu balute legez. Errealismoaren eta fantasiaren arteko joan etorri etengabean, garbi dago euskal haur literaturak errealismo kritiko otzan batean ainguratuta jarraitzen duela, beste literatura batzuetan fantasia berriro nagusitzen ari dela ohartu gabe. Gurean, onenean, baloreei eta zehar lerroei lotutako lan gehiegi egiten dira, eta oraindik beste garai bateko errealismo / kostunbrismora obra lerratzen dira. Gure idazleek fantasia-klabean pentsatu nahi dutenean, ordea, mitologia gogaikarrira jotzen dute behin eta berriro. Eta den-dena argitaratzen da.
Alde horretatik, kalitatearen eta kopuruaren arteko balorazioa eginez, esango nuke, paradoxikoa bada ere, gehiegi argitaratzen dela. Badirudi ekologiaren sena oraindik ez dela iritsi argitaldarien eremura. Zenbat paper alferrik botata! Nire Uste Apalak xuxurlatu dit Itun handi bat, New Deal berriago bat egin beharko litzatekeela haur eta gazte literatura jasangarriaren alde. Horretan, eragile guztiek hartu beharko lukete parte. Idazleek gutxiago idatziz, argitaldariek gutxiago argitaratuz, idazleen elkarteek libururik gabeko idazleak onartuz, eta abar. Baina ez dakit hori nahikoa ote litzatekeen. Ekimen berritzaileagoak beharko liratekeelakoan nago. Ea:
-Haur literatura idazteari uzteko bekak sortu beharko lirateke, haur literatura idatzi beharrik gabe idazleei bizimodu duina ziurtatzeko. Aitortu behar dut ideia hau ez dela guztiz berria; benetako aitzindaria, jakina denez, Jaka Beka izan zen; baina saialdi herabea izan zen hura: ez ziren ausartu dirua ematera ezer ez idaztearen truke, eta beste edozein idazlan eskatzen zuten (adibidez, Eta handik gutxira gaur, Beñat Dardo, Aulki jokoa… liburuek haur literatura gisa ez dute gauza handirik balio, baina gainontzean ondo daude).
-Kazetarien laguntzaz, “Zein da zure libururik txarrena?” argazki-erreportaje kanpaina. Elkarrizketatutako idazle bakoitzak bere libururik txarrena seinalatu, ahalik eta ale gehien bildu, eta argazki batean agertu behar du edukiontzi urdinera botatzen dituela.
-“Bihurtu zaitez ipuin kontalari (bertsolari…)” kanpaina. Papera aurrezteko beste ekimen interesgarri bat izango litzateke. Jardueraz aldatzeko prest leudekeen idazleek prestakuntza ikastaroak jasoko lituzkete doan (Uned-en?, Larrabetzun?).
-Berriz ere argitaletxeen laguntzaz, “Ez dut gehiago idatziko, eta zer?” obratxoa argitaratu eta doan zabaldu beharko litzateke (nork idatzi?).
-Guztiarekin ere idazten jarraitu nahi luketen idazleekin erregistro bat egin beharko litzateke (Torrealdai, priez pour nous), idazle bakoitzak urtean gehienez ere liburu bakarra argitaratzen duela ziurtatzeko (eta ez, orain bezala, urtero dozena erdi bat; baina nola da posible).
Hau guztia borondatezkoa izango litzateke, noski, merkatu askeko ekonomia batean bizi gara eta. Baina begira zenbat abantaila: argitaletxeek titulu gutxiago argitaratu baina bakoitzetik ale gehiago salduko lukete. Haurrek kalitate hobeko irakurgaiak izango lituzkete. Liburutegietako arduradunen arindu ederra hartuko lukete. Irakasleen liburu gutxiago irakurri beharko lukete. Eta kritikoek… baina hori beste baterako utziko dut, dagoeneko nazkatuta nago eta baldintzazko era gogaikarri horretan idazteaz.
(Datorren emanaldia: “Critic? What critic?”)
Bigarren artikulu honek aurrekoaren arrakasta inkontestable bera izan ez dezan, eta sortzaileen aldeko hutsuneak bilatzen jarraituz, nik neuk album ilustratuen azpigenero edo korronte batetaz gogoeta egin edo galdetu nahi nuke: izan ere, zer gertatzen da ilustratzaile eta aldi berean idazle ere badiren sortzaileekin euskal literaturan?
Jakin badakigu, euskal HGL-ren eremu sistematizatuan genero edo azpigenero batzuk ez dutela egun leku nahikorik (antzerkia, poesia eta abar) baina lekua dutenen artean ere, album ilustratuak errentagarriak ez izanik eta masa kritiko nahikorik izan gabe ere, "zergatik argitaratzen dira hainbeste?" galdetzen du Uste Apalak artikuluan. Itzulpenak izan ziren hasieran azpigenero hau bultzatzeko aitzakia baina egun, euskal liburu albumen sorkuntza asko ugaritu da eta horren lekuko dira, besteak beste, Etxepare edo Peru Abarka Sariak edo zenbait ko-edizio duin. Gainera, apurka-apurka argitaletxe gehienak liburu albumaren balioaz jabetu direla ere esango nuke eta bote-prontoan, berriki Txalapartak edo Igelak atera dituzten hainbat album datozkit gogora, Ttarttalo edo Pamiela-Kalandrakakoekin batera...
Eta hala ere, gure sisteman ilustratzaileek estilo, oihartzun eta ahots propioa lortu dutela baderitzot ere (Ilustrazioaren Euskadi sari berria ere aipatu lezake norbaitek horren adierazgarri gisa, nahiz eta hau beste kontu bat izan), faltan botatzen ditut ilustrazio-marrazkilaria eta testu-idazlea sortzaile beraren eskuetatik ateratzen diren liburuak. Izan dira ahalegin batzuk, (Euskaraz: Dei Gaztelumendi eta bere "Borobiltxo ilargiaren bila" soilik datorkit burura; Gazteleraz: Asun Balzolaren zenbait lan edo Mikel Valverderen "Paula en Nueva York", zeina ez baiten euskarara itzuli ere egin...)
Izan ere, album ilustratuen inguruan ari garela, ilustratzaile-sortzaileak bestelako ikuspuspuntu bat eman baidiezaioke liburu albumari eta muga-mugako lanak eskaini, bai irudiez soilik eta testurik gabeko lanak sortzeko (Jörg Müllerren "El soldadito de plomo" edo Shaun Tanen "Emigrantes" itzelak gogoan, zeinak mutuak diren eta zorionez, euskal irakurleak bereganatzeko zailtasunik ez duten eta bereganatu egin beharko lituzkeen), zein testua eta irudein arteko batasunaren aldetik, baita HGL edo helduen arteko mugak lausotzeko ere, interesgarria litzatekeela deritzot, nahiz eta urtero liburu gehiegi egon, urtean gisa honetako pare bat liburu aterako balira, edo beka edo sariak ematerakoan kontua hau ere aintzat hartuko balitz.
Agian tonto xamarra naiz, edo inuzenteegia, baina eskatzea libre den neurrian...