(Euskal) Irakurle taldeen jardunaren inguruko hamasei hausnarketa
1.- Irakurle
taldeak ez dira euskal asmamen kolektiboaren azkeneko emaitza miragarria (Ander
Iturriotz EIEko buruari, esaterako, hala gustatuko litzaiokeen arren).
Liburuak talde txikietan irakurtzeko eta eztabaidatzeko ohitura aspaldi dago
errotuta europar kulturan, eta haren arrasto urruna gutxienez XVIII. mendearen
hasieran bilatu daiteke, herrialde anglosaxoniarretan bederen;
1916ko “Xingu” ipuinean, bestalde, halako talde baten erretratu literarioa (eta
maltzurra) eskaintzen zuen Edith Wharton idazle estatubatuarrak.
Hego Euskal Herriko euskarazko irakurle taldeak, egun ezagutzen ditugun bezala
duela hamar-hamabost bat urte sortzen hasi zirenak, Espainian eta Euskal Herrian
bertan gaztelaniaz ezarrita zeudenen (edo ezartzen ari zirenen) ereduari
jarraiki ipini ziren martxan, maiz biblioteken eta udaletxeetako kultura edo
emakumeen zerbitzuen ekimenez.
2.- Irakurle taldeak, beraz, ez dira euskal literaturaren salbazioa izango, fenomeno orokorrago (“unibertsalago”) bati erantzuten dioten heinean; indartsuagoak eta ugariagoak dira, gainera, gaztelaniaz, ez bakarrik gure inguruko lurraldeetan, baizik eta baita Hego Euskal Herrian bertan ere. Izan ere, mugimendu honi demaseko garrantzia emateko ahaleginek kontrakoa erakutsi lezakete, akaso: edozein iltze goriri heltzeko aitzakiarik behar ez duen euskal literatur sistemaren ahuldade orokorra, hain zuzen.
3.- Irakurle taldeak ez dira masa-bertsolaritzaren ereduaren balizko arrakastara hurbilaraziko gaituzten tresnak. Alde batetik, irakurle taldea, berez, nahiko gauza intimoa eta txikia delako (edo izan beharko lukeelako). Eta, bestetik, neure zalantzak ditudalako ea bertsolaritza, bere BEC bertsioan (halakoetan haizatzen dira gehien bertsolaritzaren eta euskal literaturaren arteko konparaketak eta imitazio-gurak), eredu komenigarriena ote den literaturarentzat: azken batean, hura kiroletik dago gertuago, artetik baino…
4.- Aurreko puntuan iradoki bezala, talde txikia hobeto egokitzen zaio irakurle klub baten jardunari, talde handia baino; nik uste dut muga, goitik, hamabost eta hogei kideen artean dagoela. Hortik aitzina irudipena daukat taldearen handitasunak liburuaren inguruko eztabaida itotzen duela, ahotsen aniztasuna murrizten duela, eta, azken finean, bertan burutzen den lana ez dela horren etekingarria.
5.- Eztabaida baita, azken batean, irakurle talde baten helburu nagusia: kide guztien iritziak eta ahotsak entzun daitezela, liburu bera irakurtzeko modu ezberdinak kontrastatzea. Liburu batez aritzea, alegia, eta liburu horren bitartez, beste liburu batzuez hitz egitea, eta hortik abiatuta, akaso, baita bizitzaz ere.
6.- Liburua izan daiteke, beraz, abiapuntu edota helburu: sekula ez egilea. Idazlea, zalantzarik gabe, lagungarria izan daiteke irakurle talde baten saioan, obrari buruzko argibide inportanteak eman ditzakeen heinean. Baina kontuan hartu batzuetan kontrakoa gerta daitekeela hain justu (idazleak, epaiketa bateko salatuak bezala, ez du zertan egiatia izan bere obrari buruz), eta arrisku gehigarri bat dagoela, gainera: balizko eztabaida idazlearen hitzaldi soil bihurtzekoa. Hori saihesteko, idazlea solasaldia hasi eta hiru ordu laurden geroago sarraraztea gomendatzen dut: irakurleak askatasun handiagoz aritu ohi dira tarte horretan, biziago, eta lagungarri suerta daiteke hurrengo eztabaidarako puntu nagusiak prestatzen, delituaren gorpua bertan dagoen unerako alegia.
7.- Liburua da helburua, ez hizkuntza. Irakurle taldeak ez luke euskara talde bat izan behar (euskara talde batek sortua izan daitekeen arren), liburuez euskaraz ari den talde bat baizik. Eztabaida literarioan, zer esanik ez, obraren hizkuntza-ezaugarriez hitz egin beharko litzateke, baina horiei lehentasuna eman gabe; saihestu beharko lirateke, beraz, euskararen kalitatearen edo dotoreziaren inguruko eztabaida luzeegiak. Irakurle taldeek ez lukete euskara ikasteko edo praktikatzeko topalekuak izan behar, eta maila subsidiario eta menturazko batean izan beharko lukete, izatekotan, euskalgintzaren agente.
8.- (Euskal) Irakurle taldeek ez lukete euskal literaturaren erakusleiho izan behar, soilik, euskarazko literaturarena baizik. Angel Errok behin baino gehiagotan azpimarratu duen bezala (eta nik behin baino gehiagotan deklarazio horiek errepikarazi dizkiodan bezala), euskal literaturarik onena, egun, itzulpenetan daukagu zain; normala dena, kontuan hartuta iristen zaizkigun itzulpen gehienek, gugana heltzeko, galbahe askoz ere zorrotzagoa igaro dutela, kalitatearen ikuspuntutik, edozein jatorrizko euskal liburuk baino (egoera bestelakoa litzateke itzulpen masiboetara emandako kultur inguru batean biziko bagina, baina hori ez da, oraingoz, gure kasua). Itzulpenek literatura ona dastatzeko ematen diguten aukerari ez genioke muzin egin behar irakurle taldeetan.
9.- (Euskal) Irakurle taldeen programak ez lirateke, ezta ere, nobedadeen joan-etorriaren mende antolatu behar. Nobedadea ez delako, berez, kalitatearen inolako bermea, eta, aldiz, horrela irakurle taldeak liburuen promozio-makineriaren mende geratzeko arriskua areagotzen delako (besteak beste). Hala jokatzeak, gainera, gure literaturaren historiako iragan hurbileko eta ez horren hurbileko bitxiak berreskuratzeko aukera kentzen digu, tamalgarria litzatekeena.
10.- Nobelaren nagusigo naturala mugatzen saiatu beharko lirateke irakurle taldeak, ahal den neurrian behintzat, ipuinari, poesiari, saiakerari, antzerkiari eta bestelako generoei leku eginez.
11.- Irakurle taldeak, idealki, ikasketa-prozesu bat proposatu beharko lieke bere partaideei, ibilbide edo itinerario bat literatura onaren ezagutzan sakontzeko alegia; hau da (demagun), norbaitek Marcial Lafuente Estefaníaren liburu bat atseginez irakurri ahal balu ibilbidearen hasieran (ipini egokiak iruditzen zaizkizun euskal idazlearen izen-abizenak Estefaníarenen ordez), amaieran ez litzateke gauza bera gertatu behar. Irizpide hau, bide batez esanda, lehian legoke (euskal) nobedadeen eta nobelen programazio indiskriminatuarekin, eta arriskutsu bihurtzen du aldez aurretik testatu (hots, irakurri) gabeko liburuen proposamena.
12.- Bide bat baino gehiago egon daiteke helburu hori lortzeko, nahiz eta infinituak ez diren, euskarazko liburuen eskaintza infinitua izatetik urrun dagoenez gero. Eta helburu hori ez da inoiz betetzen guztiz, irakurketa etengabeko ikaskuntza-prozesua den aldetik. Edonola ere, bideen aniztasun hori, arestian aipatutako taldearen intimotasun desiragarriarekin batera, irakurle talde ezberdinen berezko autonomiaren aldeko (eta edozein uniformizazio ahaleginaren aurkako) argudio indartsua iruditzen zait.
13.- Aurreko guztiak irakurle taldearen gidariaren edo koordinatzailearen figura ezinbesteko bihurtzen ez badu ere (beste antolaketa-era batzuk egon daitezkeela onartzeko prest nago), gutxienez komenigarria egiten duela iruditzen zait. Liburuak aukeratzeko orduan bide demokratikoegien aukera mugatzen duen neurri berean, bestalde.
14.- Hala ere, noizean behin (oso noizean behin) baliagarria suerta liteke liburu ez oso on (edo are txar) bat proposatzea irakurtzeko, taldeko partaideek, konparazioz, zenbat aurreratu duten jabetze aldera alegia. Ariketa gisa, diot.
15.- Maiz hala gertatzen den arren, irakurle taldearen balizko gidariak edo koordinatzaileak ez du zertan idazle bat izan: irakurle ona izatearekin nahikoa litzateke. Eta kontuan hartu, uste hedatuaren aurka, kontu biak ez datozela beti bat.
16.- Edonola ere, badago gauza bat idazlea ere baden gidari edo koordinatzaile batek inoiz egin beharko ez lukeena: bere liburu bat eztabaidagai ipintzea. Ez da batere ramegantea, eta, are gehiago, itsusi samar geratzen da.
guaykeriekin jarraitzeko, eta autobonboa egiteko, eta eztabaida are gayago (ahoskatu bedi, geihago) des-bideratezko, datorren ikasturteko irakurle txoko, klub, solasaldi, bilgune edo gela ilun guztietan datorren helbide horretan aurreratzen den liburuaren irakurketa egitea proposatzen dut (tamalez, nik ezin dut adibidearekin predikatu, ze Zalduraren 16. araua urratuko nuke, neurri batean behintzat):
Desira desordenatuak
Irakurketa on!