Euskal idazle erretxinaren tridekalogoa

Euskal literatura eta erretxintasunaren kontu honekin txiste bat etortzen zait burura. Seguru ezagutzen duzuela. Gizon batek Jainkoari eskaini nahi dio bere burua eta komentu batera doa. Komentuko buruak esaten dio komunitate saindu horretan isiltasun botoak agintzen duela, eta urtean bi hitz baino ezin direla esan. Tira, gizona Jainkoaren tresna bihurtzeko erabakita dago eta zina ematen du. Lehen urtearen buruan, bi hitzak esateko txanda iritsi eta “ogi gogorra” dio berak. Bigarren urta pasa eta “ohe gogorra”. Hirugarrenean, berriz, “banoa hemendik”. Eta beste fraideek: “joan dadila pikutara; iritsi denetik kexatu baino ez da egin”.

Txisteaz irri pixka bat berriz egin eta gero (barkatu inozokeria) hiru galdera bururatzen zaizkit. Bat: gizon horrek ez zuen kontutan hartu komentu bat ez dela bost izarreko hotela? Bi: komentu horretan ez zuten otoitz egiten? Eta hiru: nola kexatu ziren beste fraideak gizon horretaz bi hitz baino gehiago erabili gabe?

Galdera gehiago onartzen dira, noski.

Barkatuko dit Prudenek bere erantzunarekin ez banaiz erretxintzen... Izan ere, Karlos Linazasororen erantzunak (eta bere balizko 34. irakurlearen iruzkinak) harrapatuta utzi nau(te)...

Beraz, Karlos, zure erretxinkeria leuntzearren eta irakurle kopurua gehitze aldera, esango dizut nik liburua hiru lagun ez oso irakurleri utzi diedala eta guztiek gustura irakurri dutela (oso gustora jartzera nindoan, baina tira, badakit ez didazula sinestuko...). Gainera, hiru lagunetatik gutxien irakurtzen duenak nire aurrean irakurri zuen liburua, bidaia batean, eta niri bere garaian bezala, aldika irribarrea, incluso algara labur diskreto bat, ateratzen zitzaion... Nik zergatik parre egiten zuen galdetzen nion eta berak liburuko ateraldia komentatzen zidan eta nik erantzun eta bla bla bla. Liburua bukatu zuenean entretenigarria eta barregarria zela esan zidan baina liburuak bukaera irekia duenez, apur bat harrituta gelditu zela aitortu ere bai, "eta orain zer gertatuko zaie pertsonaiei?" niri galdetuz bezala. Egia esan, kontuak horrela kontatuta ez dirudi oso sinesgarria, irla batean 5 egun pasatzera ginderamatzan hegazkinean gertatu zelako pasadizo hau (badakizue, hegazkinak eta bertako pasadizoak oso dira literarioak orain) eta zure nobelako naufragoak ere irla batera iristen direlako eta ni eta nire laguna hor, hegazkinean zure liburuarekin bidaia arintzen eta abar eta abar... Beraz, sinesgarria izan edo ez, gehitu beste hiru irakurle zure errekuento generalean. Jadanik 36, gutxiago falta zaizu 45eko kopurura iristeko.

En fin, baina esan nahi dudana da, gurean Euskal Idazle Erretxinarena oso espezie ezaguna dela argi gelditu den bezala, orain jadanik Euskal Irakurle Erretxinaz ere hitz egin behar genukeela. Ni neu behintzat kategoria horrekin gehiago identifikatzen naiz, idatzi baino askoz gehiago irakurtzen dudan neurrian eta ondorioz, irakurtzen dudanak askotan gehiago erretxintzen nauelako. Eta Linazasorok erakutsi bezala, irakurle erretxinak ziurrenik 13 manamendu baino gehiago izango dituelako erretxintzeko: izan arrazoi ekonomikoak (nire inguruan gertatu bezala jendeak irakurtzeko asmoa duen liburua aurrez erosteko ohitura badu behintzat, liburutegietara joatea zoologikora joatea baino arraroagoa balitz bezala); edo liburuak euskara ulertezin batean idatzita daudelako (ikus 111akademiak antolaturiko mahai-inguru batean liburu erraz eta zailen gainean sortu zen eztabaida: http://www.111akademia.com/aldiztes.php?id_edukia=849), edo oro har nire belaunaldiko jendea bezala irakurlea euskaraz gain-alfabetatua izan arren gazteleraz irakurtzen ohituta dagoelako; edota euskal itzulpenen gainean beti galdetu behar delako "Zer moduz dago itzulpena? Ze behin hasi nintzen bat irakurtzen eta..." (gazteleraz irakurtzen ohituta dagoen irakurle hori gazteleraz irakurtzen duenaren erdia baino gehiago itzulpena dela ez balitz konturatuko bezala); eta horrela Euskal Irakurle Erretxinaren tipologia osatu arte jarrai genezake.

Baina ni berriro ere aurrez esandakora nator, hau da, besterik gabeko zalapartari ez zaiola hainbeste garrantzia eman behar. Hasier Etxeberriak dio: "zaratak estaltzen duela funtsa, alegia, baina gaur zaratarik gabe ez da deus letren munduan, beste mundu askotan bezala" baina nik erantzuten diot zalapartaren atzean gutxien-gutxienik zerbait egon behar dela, deitu funtsa, edo deitu funtsaren oihartzun bat, edo deitu funtsaren gauerdiko eztula, baina zerbait, ez zarata hutsa soilik. Eta Linazasororen garai bateko 33. irakurlearen adierazpenei ere kutsu hori hartu diet, Euskal Irakurle Erretxin baten azaleko erretxinkeriarena: liburuan ez dela ezer "gertatzen", dena elkarrizketa dela, oso azkar amaitzen da, ez du barrerik egin, eta bukatzeko, liburua ez erosteko aholkua... (Ez da ezergaitik, baina lagun batek antzeko hitzak erabili zituen behin Godoten esperoan liburuari buruz hitz egiteko, nahiz eta liburuaren prezioaz ez zidan ezer esan).

Honekin esan nahi nuena zen bakoitzak bere arrazoiak dituela literaturarekin, are munduarekin, erretxinduta egoteko, baina jokaera guztiak ere ez direla parekatzeko modukoak, nahiz eta erretxinkeriaren mende egoteak sarritan guztiok itsutzen gaituen.

Tridekalogo gazi-gozo xamarra geratu zaizu. Paisai ilun xamarra marraztu duzu, eta gainera idazle guztiak zaku berean sartu. Agian karikatura gisa... Gure buruaz etsitzen eta errukitzen egotea ez deritzot oso jarrera positiboa, hala ere. Bestelako ifrentzua erakustearren, nik esango nuke ave fenix hura bezela gure literatura ezerezetik altxatu dugula, beste behin ere altxatu garela, eta nahiko luketela gaelikoak, suizako dialekto alemanak, afrikako hizkuntza ugarik edota amerikako hizkuntza indigenek guk daukagunaren antzeko literatur aberats, osasuntsu, zabal, sakon eta poliedrikoa.

Karlosen mezuak gainezka egin dit, ez dakit zer esan besterik... eta, besterik ezean, elkartasunez-edo, liburu gomendio bat egingo dizuet, irakurleria zabala izango ez duen horietakoa baita ere, ziur aski: CHARLES DE COSTER, Ulenspiegelen elezaharra, Alberdania-Elkar, 2007. Luzea. Poliedrikoa. Historikoa. Folklorikoa. Hemeretzigarrentiarra. Hunkigarria (tarteka). Interesgarria (gehienetan). Azkena baina ez azkenik, Koldo Izagirreren bertsio miresgarria. Liburu hau irakurrita benetan sinets dezakezu euskara edonorako hizkuntza dela, edo gutxienez, badaudela edonorako itzultzaileak. Ez dakit zein inpresio egingo zidakeen liburu honek gaztelaniaz irakurrita (frantsesez, hau da, jatorrizkoan, ez naiz gai halako prosa konplexua dastatzeko), euskaraz irakurrita miresgarria da.

Espero dut mezu honengatik inor ez erretxintzea.

Mila esker.

Bai, hau da marka! Mundu guztiak arrazoi. Baita, itxura batean, kontrako gauzak esaten direnean ere: Zalduak arrazoi, Jimenezek arrazoi, Strubellek, Amatiñok, Ayerbek, Gartziak... denek arrazoi. Neronek ere arrazoi... Txikiak gara, eta txarrak, baldin eta handi-onekin alderatzen bagara. Handi eta on gara, txiki-kaxkarrekin alderatuta. Konformitatea deitzen zaio horri, edo ikuspegi "egokitua" ukaitea. Egia, halaber, Ayerbek dioena ere, zaratak estaltzen duela funtsa, alegia, baina gaur zaratarik gabe ez da deus letren munduan, beste mundu askotan bezala. Beraz denok pozik: ondo dator urtean pare bat aldiz euskal letrek sukarraldi publiko-promoziozko bat ukaitea (gehiegi zehazten eta zorrozten ibili beharrik gabe, inor ez bada larriki zauriturik irteten, behintzat). Bikainak Volgako batelarien tatian-potianeko purrustada mirandetar-light hauen antzekoak... Hortik aurrera, zergatik ez gara geure artean hasten gauza praktikoago bat egiten? Irakurle garen guztiontzat gerta daiteke lagungarri —eskoletan irakurketak agintzen dituzten irakasleak barne—, esate baterako, azken 5 urteetan gehien gustatu zaizkigun bost liburuak zerrenda batean aitatzen hastea, eta kapaz bagara, zergatik ditugun maite aitortzea ere bai. Ederra litzateke. (Nik, azkenputz eskatzen dut neuretzat, baimena ematen badidazue).

Txit pozarren ikusi dut nire artikulua zuen erretxinketa horretan zintzilikatua. Nire umorea eta autoironia goraipatzen duzue, eta ez da gutxi. Ya lo creo. Bi puntu zehazteko idazten dizuet orain, batelari maiteok, idazki ilaun hau: bat: nik ere idazle erretxinaren hamairu manamenduak bete-betean konplitzen ditudala adierazteko; eta bi: nire irakurle-kopurua zehazteko: alegia, ez dira 34, 33 baizik. Hau guztia argitze aldera, derrigorezkoa dut introito bat hemen ipintzea, zeinak sortu baitu nigan idazki hau argitaratzeko behar ezin saihestuzkoa. Eta hauxe da, bada, kontua; 111 akademian iritzi bat azaltzen da nire Urperatze handia narrazioari buruz. Irakurle anonimo batek igorri du, eta honelaxe dio, hitzez hitz:

“Oso liburu txarra Linazasorok ekarri diguna. Ez du batere merezi salneurria ordaintzea. Ia ez du kontakizunik, dena da elkarrizketa eta oso txarra, gainera. Ez dut barrerik egin irakurketa osoan. Oso azkar amaitzen da eta, hori gertatzean, geratzen den bakarra erosi izanaren damua izan da. Beraz, ez erosteko liburua.”

Irakurlea bilbotarra dela besterik ez dakit. Kritika irakurri nuenean, kordea galdu nuen ia. Min egin zidan, negar egin nuen hiruzpalau egunez. Sekula ez nuen jaso halako pasada literariorik. Iritzia, bere laburrean, demoledorea da. Akaso ez da izango guztiz akademikoa edo jasoa, baina sintzeroa denik ezin uka. Eta nik asko estimatzen dut sintzeridadea. Liburuak izan ditu erreseina jantzi, eder, onberagoak han-hemenka. Gure kritiko ofizialek (irakur bedi Juaristi, Rojo, Ayerbe, Aizu aldizkaria) liburuaren umorea, ironia, hausnarketarako grina eta abar azpimarratzen dituzte. Horietako batek esaten du Linazasorok badakiela zer egiten duen, eta nola gainera. Baina seguru ote dakit nik zer egiten dudan? Irakurle anonimoaren iritzia irakurri eta gero, ez dakit ba. Parte batean arrazoi du nire berdugoak, aitor dezadan. Nik ez nuke esango oso liburu txarra denik, baina ez da beste munduko narrazioa ere. Gauzak beti egin litezke hobeto. Baina alderdi ekonomikoa argudio nagusi gisa erabiltzen duenean, hor ja eskema guztiak apurtzen dizkit. Ez du batere merezi salneurria ordaintzea, dio. Liburuak 9 euro balio du, eta ni ez naiz lapur bat. Izan naiteke idazle txarra, baina lapurra, ez!. Irakurlearen izen-deiturak jakingo banitu, niri dagozkidan 0,9 euroak bidaliko nizkioke kontrarreenboltsoz. Edo, behin hasiz gero, 9 euroak igoal. Edozer gauza eragin diodan kaltea konpontzearren. Gero, destripatze literarioa izango litzatekeena dator: ia ez du kontakizunik, dena da elkarrizketa eta oso txarra, gainera. Egia berriro ere. Kontakizunean, tristea da esatea, ez baita ezertxo ere gertatzen. Pertsonaiek hitz egin eta hitz egin besterik ez dute egiten, kalaka burugabe etengabean, Godot edo Jainko baten zain baleude bezala, hondamendi animiko baten erdian. Tira, elkarrizketak ez nuke esango nik oso txarrak direnik, baina txukunago egin zitezkeela ezin ukatuko dut. Beste grazia edo gracejo batekin, alegia. Ez nau harritzen bada nire irakurle ohiak esatea ez duela barrerik egin irakurketa osoan. Tarteño batean egin izan balu sikiera, edo esalditxoren batekin, baina ezta apurrik ere! Kritiko ofizialek bai, horiek egin dute barre, eta algara ere bai bateren batek (zein barre-errazekoak diren gure literatur-jakintsuak!), baina horrek, egia esan behar baldin badut, ez nau askorik betetzen. Zeren nik nire irakurleen irria eta barrea eta maitasuna eta estimua eta koipea eta eupadak behar baititut bizitzeko! Eta badakit, ziur nago, errua ezin egotz diezaiokedala irakurlearen umore-sen faltari (nire irakurle guztiek berezkoa dute atributo hori), neure trakeskeria izugarriari baino. Liburua oso azkar bukatzen dela dio, baina juzku hau ez dut alderdi positibotik hartu behar (lo bueno, si breve… edo horrelakoak), demolizio pollitaren haritik baizik: txoro osti honek ederki timatu nau! Mingarria, benetan, epai hori ere. Ez nuke esango merezi gabea denik, baina modua ez zait bereziki sotila iruditu. Azken esaldia ausardia handikoa da, ez da batere kriptikoa edo ironikoa edo anbiguoa: beraz, ez erosteko liburua. Ikasi egin behar nuke hain zorrotz eta lapidarioki idazten. Gauzak ez daude hobeto esaterik, eta zein hitz guttirekin, gainera! Besterik da mezuaren kontenidoa. Horretaz luze diskuti genezake. Nik uste dut, propaganda txar honen ondoren, jendeak liburua erosi behar lukeela, erostea merezi duen epai dezan. Horixe nire kontseilua, bihotz-bihotzez ematen dudana. Bukatzeko, bada, hasieran esaten nuena: 33ra jaitsi dela nire irakurle-kopurua, eta nire literaturarekiko erretxindura edo nahigabea gero eta handiagoa dela, eta, hala ere, ezin humanoagoa.

Joder, euskal literaturarekin! Duela astebete edo, beste katalogo bat agertu zen hemen: http://www.blogari.net/klig/2010/01/20/euskalliteratura_urregorri_bilakatzeko

Tridekalogoa irakurrita, neuri etorri jat burura "euskal" ez dan idazle ezaguna, txit ezaguna, guztiz erretxina. Bere liburuaz aurkezleak ez dait zenbat minuturen ostean oraindino ezer aipatu ez ebalako espainiar telebista saio famatu batean erretxindu zana. Hilda dago "euskal" ez dan idazle erretxina hura, baina behintzat hizkuntza zail hau ulertuko baeban poztuko zan "haratagotik" hil ostean nonor berataz oraindino gogoratzen dalako.

Uste dut horrela zela, ezta? Ala ez? Ea, hizkuntza zaharregia, nazio txikiegia... baina, hobe esatea hizkuntz-komunitatea gazteegia eta txikiegia.

Gutxi gara euskaldunok, gaizki konpontzen gara gure artean eta, zer esanik ez, okerrago gure auzotar hurbilenekoekin (espainolak eta frantsesak). Normala da erretxinduta ibiltzea, jode. Areago, hemen alaia izateak ahalegin luze, sendo eta jarraikor (etengabe?) bat eskatzen du, dudarik ez egizu izan.

Eskerrik asko barre batzuk eragiteagatik, Iban. Gure egoeran ez da gutxi.

Egokia iruditU zait larunbateko Diario Vascon argitaratu zen Karlos Linazasororen zutabe bat hemen kopiatzea, gure gaiarekin zer ikusia duen heinean. Beharrik geratzen den, oraindik, umorea eta autoironia kontserbatzen duen euskal idazlerik!

Literaturaren negarrak

Karlos Linazasoro

Hitz apokaliptikoak en-tzuten dira aspaldion gure literaturari buruz. Behera omen dator gure tingladutxoa (zerkausia, Tolosan). Arrazoiak askotarikoak dira, baina nagusiena, betikoa: ez dagoela irakurlerik. Ez dela libururik saltzen. Eta orduan negarra dator ergitaletxeen begietara, eta lanturu mingotsa idazleen aho-zulora. Hau guztia badator behera. Bestalde, ordea, inoiz baino hobeto omen dago gure literatura kalitatez zein kantitatez, eta hementxe arazo humanistiko-existentzial bat planteatzen zaigu: zertarako idazleon ahalegin nekagarri eta eskergabe izugarri hau, lubakiaren beste aldean inork ezer irakurtzen ez badu? Zerk egiten du huts? Edo, dena da idazleon erretxinkeria eta ezin konformatze gaiztoa? Noiz dago idazle bat konforme? Zenbat sari, aipu eta lore, elkarrizketa, zenbat irakurle behar ditu zorioneko izan dadin? Nik, adibidez, hogeita hamalau irakurle dauzkat, batez beste, eta ez naiz erabat zorioneko, berrogeita bost nahi bainituzke. Arazoa eta errua, jakina, nirea besterik ez da, ez dakidalako jendearengana helduko den produkturik manufakturatzen, euskal best-seller pottolo bat, adibidez. Horren ordez, temaz eta setaz, poemak, ipuintxo burugabeak, aforismo tuntunak eta gaztetxoentzako pittokeriak idazten jarduten dut, errazkeria guztiz errazera jota. Nola lortuko ditut horrela zoriontsu bizitzeko behar ditudan berrogeita bost irakurle horiek?

Diario Vasco, 2010-I-30

Arrazoi du segurutik Xabi Strubellek dioenean "nahiko luketela gaelikoak, suizako dialekto alemanak, afrikako hizkuntza ugarik edota amerikako hizkuntza indigenek guk daukagunaren antzeko literatur aberats, osasuntsu, zabal, sakon eta poliedrikoa".

Eta, gure literaturaren parekorik ezezik, nahi ere nahi izango lituzkete, bai, gure irrati-telebista, hezkuntza eta administrazio publikoak.

onenak bagara eta Ave Fenixa berpiztu bada... GORA GU!

"Euskal literaturari kiratsa dario"-n arren... GORA GU!

Helduak (eta ez hain helduok) Haur eta Gazte Literatura ulertzeko gai ez izanik ere... GORA GU!

Behin eta berriz kritikagintzak ezertarako balio ote duen galdetzen den arren... GORA GU!

Itzulpenen kalitatea ikaragarria izanik liburuek jarraipen gutxi badute ere... GORA GU!

... GORA GU!

Agian izango da, per se, Erretxin bat naizelako (eta ondorioz, euskal literatura biziki gustatzen zaidalako) baina inpresioa dut (eta bestela esango didazue) azkenaldian (azkenaldi indeterminatu luzeee batean) “Zalapartaren Aroan” mugitzen dela euskal literatura. Aurrekoan Iratxe Retolazak Berrian idatzitako zutabearen bidetik, “Esaterako, literaturaren inguruko eztabaidarik gehientsuenak idazleen elkarrizketen, idazleek idatziriko iritzi-zutabeen eta idazleen jarreren ingurukoak dira, eta ez literatur testuen ingurukoak. Hedabideetan (izan paperezkoetan, izan digitaletan) presentzia literario horiek hedatzen dira (idazleen irudiak, idazleen adierazpenak, idazleen posizioak...), eta ez literatur testuen inguruko irakurketak edo gogoetak”.

Eta ni, puntu askotan, ados nago. Inpresio hori dut behintzat Edorta Jimenezen azken aitorpenen inguruan literaturaz inoiz ezer galdetu ez didan jendeak bere kezka eta jakinmina adierazi didanean, bere garaian lagunek Utikan-eko kontua mesedez argitzeko erregutzen zidaten bezala, edota gurean egon diren bestelako eztabaidatxo sasiliterarioak egon direnean (hemen esan dezaket, baina Post-independentziaren parida zela eta, aldeak alde, nahiz eta eztabaida ez zen zinez literarioa edo literarioa soilik, niri lagun bat baino gehiago benetan haserretu zitzaidan, gero adiskidetu garen arren).

Kontua da zenbat hitz egiten den benetan literaturaz, eta liburuez bereziki. Nire inguruan ikusi dudanagatik, Irakurle Klubetan eztabadaitzen da gehien liburuen gainean eta ez da gutxi, baina egia da sarritan sekta kutsua dutela. Baina nago, literaturaz oro har hitz egiten denean ere, eta adibide gisa, nola ez, Kirmen Uriberen Bilbao-New York-Bilbao jarriko dut, askotan badirudiela gutxienekoa liburua bera dela eta Zalapartaren enboltorioak (saria bai, saria ez, ondorengo erreakzio eta gertakari guztiak...) ezkutatzen duela hori ere. Eta horren ondorioz, berez erretxina banaiz, are erretxinago jartzen naiz.

Baina gero Ibanena bezalako artikuluak irakurtzen ditut eta niri behintzat grazia egiten dit, erretxina izanik barre egitea gauza handia delako.