Elizabeth Costello eta nobela afrikarraren auzia (hots, euskal nobelarena, agian)

Chinua Achebe nigeriarraren Gainbehera dator dena berrirakurtzen ari nintzela (Alberdania-Elkar 2007; berez, liburuaren jatorrizko edizioa 1958koa da), duela urte batzuk irakurri nuen J.M. Coetzeeren Elizabeth Costello lanarekin gogoratu (2003) eta haren bila hasi naiz. Alde batetik, gogoan neukalako afrikar literaturaren inguruko atal oso bat zeukala, bereziki interesgarria iruditu zitzaidana, eta, bestetik, atal horretan bertan Acheberen erretratu ez oso disimulatu bat egiten zela kontatu zidatelako berriki.

 Elizabeth Costello liburu bitxia da. Ia ez naiz nobela deitzera ausartzen, nobela baten egituraren zantzuak dituen arren; izan ere, liburua ardazten duen pertsonaia nagusia, Elizabeth Costello noski, fikziozkoa da: idazle australiar bat, edadetua, zeinaren egungo bizitzaren pasarte batzuk kontatzen baitzaizkigu (ematen dituen hitzaldiak, animaliekiko gu gizakion portaeraz dituen iritziak, egiten dituen bidaiak, familiarekin dituen harremanak etab.), flashback batzuen bitartez bere iraganeko gertakari zenbaitez ere jabetzen garen arren. Baina liburua, susmatzen dut, gehiago du saiakeratik eta Coetzeeren beraren iritzi batzuen erakusleihotik, nobela-nobelatik baino: ez dakit orrialde guztietan ote den horrela, baina ematen du Coetzeek alter egotzat hartzen duela Costello, eta, izan ere, atal gehienak solte edo hitzaldi gisa leitu zituen Coetzeek foro ezberdinetan, edo artikulu bezala argitaratu, liburua osatzera iritsi baino lehen.

Atal horietako bat da, hain zuzen ere, “Nobela Afrikan” izenburukoa (“The Novel in Africa”). Bertan kontatzen zaigu nola Elizabeth Costellok onartzen duen Hegoaldeko Itsasoetan zeharreko Scandia Lines-en gurutzaldi batean parte hartzea, zeinetan literaturari buruzko hitzaldi-sorta bat eskainiko baitu, bidaiari aberatsak entretenitzeko helburuarekin; ikastaroaren izenburua “Nobelaren etorkizuna” izango da. Itsasontzian bera bezala hitzaldi batzuk ematera igotako Emmanuel Egudu idazle nigeriar anglofonoarekin egiten du topo, “Nobela Afrikan” ikastaroa eskainiko duena hain zuzen ere: argi dago hasieratik gazteago zirela ezagutu zutela elkar Costellok eta Eguduk, eta dezente eztabaidatu zutela garai haietan; Egudu horren atzean mozorrotuta, zalantza askorik gabe, Chinua Achebe bera dago, Costelloren atzean Coetzee dagoen bezala. Bien sarrera hitzaldien pasarte batzuk eskaintzen dizkigu ondoren Coetzeek: publikoak entusiasmo handirik gabe jasotzen du emakumearena, afrikarrarena ez bezala. Ondoren, tabernan, entzule batzuk tarteko, idazle biak elkartu, eta Eguduk Afrikako (beltzen) literatura idatzi garaikideari buruz botatako iritzien gainean hasiko dira eztabaidatzen (esan beharra dago Coetzeek bertako literaturen problematikari buruz eskaintzen duen laburpena, Eguduren diskurtsoa baliatuz, oso interesgarria dela, berez). Une batean Costellok dio, polemikoki, Eguduk defendatutako “exotismoa” dela hain zuzen nobela afrikarrak garatzeko duen oztopo nagusienetako bat (“Zergatik daude hainbeste nobelista afrikar eta ez aipatzerik merezi duen nobela afrikarrik?”). Eguduk erantzuna ematera animatzen duenean, hauxe da Costellok erantzuten duena:

–Nobela ingelesa –dio Elizabethek– jende ingelesak idazten du, basikoki, beste jende ingeles batentzako. Horregatik da nobela ingelesa. Nobela errusiarra errusiarrek idazten dute beste errusiar batzuentzako. Baina nobela afrikarra ez dute afrikar batzuek idazten beste afrikar batzuentzako. Nobelagile afrikarrek, akaso, Afrikari buruz eta esperientzia afrikarrei buruz idazten dute, baina niri iruditzen zait idazten ari diren denbora guztian sorbalda gainetik begiratzen dietela irakurriko dituzten atzerritarrei. Gustuko izan ala ez, interpreteen rola onartu dute eta beren irakurleentzako interpretatzen dute Afrika. Baina, nola esploratu daiteke mundu bat sakontasun osoaz, aldi berean arrotz batzuei azaldu behar badiezu? Zientzialari batek bere ikerketa gaiei arreta osoa eta sortzailea eskainiko balio bezala da, eta aldi berean ikasle ezjakinen gela bati egiten ari dena azaldu beharko balio. Gehiegi da pertsona batentzat, ezin da egin, ez behintzat sakontasunez. Hor dago, nire ustez, zuen arazoaren muina. Zuen afrikartasuna irudikatu behar izatea, idaztearekin batera.

–Primeran, Elizabeth! –dio Eguduk–. Guztiz ulertu duzu. Esploratzailea esplikatzaile gisa –beso bat luzatu eta zapladatxo batzuk ematen dizkio sorbaldan.

“Gu biok bakarrik egongo bagina –pentsatu du emakumeak– zaplastako bat emango nioke”.

–Benetan ulertu badut –oraingoan Elizabethek ez dio kasurik egin Eguduri, eta Manchesterreko bikoteari mintzatzen zaio–, soilik da Australian antzeko arazoak izan eta atzean utzi ditugulako. Azkenik atzerritarrentzako idazteko ohitura alboratu genuen publiko australiar egoki batek heldutasuna iritsi zuenean, hirurogeiko hamarkadan gertatu zen zerbait. Irakurleen erkidego bat, ez idazleena… existitzen zena jada. Atzerritarrentzako idazteko ohitura alde batera utzi genuen gure merkatuak, gure merkatu australiarrak erabaki zuenean tokiko literatura bati eutsi ziezaiokeela. Hori da eskaini dezakegun lezioa. Hori da Afrikak gugandik ikasi dezakeena.

Costelloren (edo Coetzeeren) iritzi guztiekin bat natorren ez dakidan arren (izan ere, agian Coetzee bera ere ez dago Costellorekin guztiz ados, batzuetan), iruditzen zait, lehenengo paragraforako behintzat, eta aldeak alde, “afrikar” jartzen duen lekuan erraz ipini genezakeela “euskal”, behintzat azkeneko urteotako gure literaturaren internazionalizazioaren ezaugarri batzuei (eta idazle jakin batzuei) buruz arituz gero. Jakina, gure literatura idatziaren azpigarapenaren ezaugarri batzuek ez daukate zer ikusi handirik Egudu-Achebek bere hitzaldian zehar Sahara hegoaldeko Afrikarentzako aletutakoekin (besteak beste, pobrezia, alfabetatze-tasak, literatura idatziaren sarrera oso berantiarra…), eta, aldiz, idazle australiarrek eta afrikar anglofonoek duten aukera (merkatu anglosaxoniarrentzat ingelesez idaztearena, zuzen-zuzenean) ez zaio berez aplikatzen idazle euskaradunari (bai, ordea, beste maila batean baina, gazteleraren edo frantsesaren aukera egiten duen idazle euskotarrari). Argi dago, gutxienez 1989ra arte, eta oro har, euskal idazle euskaradunak (horretaz ariko bainaiz hemendik aurrera) “beste jende euskaldun batentzako” idatzi ohi zuela kasik esklusiboki, inoiz bere obra itzultzea lortzen zuen arren, eta jende euskaldun horren multzoa oso-oso irakurle gutxik osatzen zuten arren.

Baina irudipena daukat, are euskaraz idatzita ere, geroz eta gehiago “irakurriko gaituzten atzerritarrei sorbalda gainetik begiratzen diegula” idazten dugula euskaldunok, edo, behintzat, kanpoan arrakasta izan duen idazle euskaldunen minoriak, eta horren jatorria, hein batean behintzat, Obabakoakek jasotako Sari Nazionalean dagoela: nik uste dut hori nahiko nabarmena dela Bernardo Atxagaren orduz geroztiko obran, Markak arte behintzat, eta gure “errealitatearen interpretearen rola” hartu zuela alegia, nahita edo nahi gabe. Eta hala gertatzen dela baita Bitartean heldu eskutik osteko Kirmen Uriberen ibilbidean ere (bere lehenengo nobelaren “helburua geure ikuspegia kanpoan erakustea” zela esatera iritsi zen, argitaratu berritan). Bestalde, itzulpenak, gaztelerarakoak batik bat, gero eta ugariagoak dira, eta (inportanteagoa dena) gero eta gehiago hurbiltzen zaizkie euskarazko “jatorrizkoen” edizio-datei, batzuetan kasik aldi berekoak bihurtu arte; hor kontuan hartu behar dugu euskal argitaletxe batzuek (Alberdaniak, batez ere; hein txikiagoan Ereinek eta Elkarrek, Ttarttaloren bitartez) abian jarri duten gaztelaniazko bertsioen argitaratze-politika, nahiz eta kasu horretan eztabaida daitekeen ea ahalegin hori ez ote dagoen nagusiki zuzendua “barne-merkatu” gaztelaniaduna asetzera edo erakartzera. Baina are Madrileko edo Bartzelonako argitaletxeei begira, gero eta ohikoagoa da euskal orijinalen bidalketa, liburua oraindik Euskal Herrian argitaratuta ez dagoenean (eta, ondorioz, Euskal Herrian bertan zer harrera izan duen ezagutzerik ez dagoenean).

Emango luke, beraz, Costelloren Australiaren kontrako bidea hartzen ari dela euskal literatura, edo euskal literaturaren parte batek behintzat, gure idazle esportatuenek osatutakoak… beti ere irudikatzen badugu aurretik bagenuela “publiko euskaldun egoki eta heldu bat”, horren argi ez dagoena. Baina agian (auskalo) kontua da euskal irakurleen multzoak jo duela sabaia, dela irakurlego militantearen murrizketagatik, dela belaunaldi berriek (oro har) ez dutelako lehen bezainbeste irakurtzen (euskaraz behintzat), dela euskal idazleok ez diogulako irakurlego horri produktu nahikoa “errazak” eskaintzen (batzuek –arriskutsuki– aldarrikatzen duten bezala). Eta, ondorioz, ez litzateke harritzekoa, Elizabeth Costelloren garai bateko australiarrek bezala, kanpotarrentzako idazteko geroz eta ohitura handiagoa bagenu, eta, Eguduren afrikarrek bezala, exotismo mota ezberdinetara jotzeko gero eta jaidura handiagoa erakutsiko bagenu, maiz (exotismo bukoliko-tradizionalistara, exotismo gerrazibilerora, edo exotismo euskalgatazkerora, Jokin Muñozek inoiz aldarrikatu bezala atzerrirako balizko esportagai gisa…).

Salbu eta euskaldunok ez bagara bihurtzen ari, noski, gure buruekiko geroz eta arrotzago. Zeinaren kasuan, atzerritarrentzako idatziz, gure buruentzako idazten jarraituko baikenuke, nolabait… Azken batean, egia da Achebek metropoliko publikoarentzako idatzi zuela, hein handi batean, Gainbehera dator dena, baina egia da, halaber, bere bigarren mailako helburuen artean bazegoela Nigeria bertako (eta, hedaduraz,  Afrikako) elite indigena anglofonoari “erakustea” bazegoela han, zuriak iritsi baino lehenago, zibilizazio bat, kolonialismoak suntsitu zuena hain zuzen ere. Beste kontu bat da ea posible den benetan sakona eta literarioki jasoa den zerbait gauzatzea idazlea aldi berean “euskalduntasuna irudikatzen” saiatzen den bitartean. Elizabeth Costellok argi dauka ezetz; nik, aitor dut, ez ditut gauzak horren klaru. Baina hausnarketa interesgarria iruditu zait, edonola ere.

(Bide batez esanda, gutxienez bitxia da Atxagak, bere ikur bihurtu zuen “exotismo” obabatarretik “ihes” egiteko Afrika aukeratu izana, Achebek Gainbehera dator dena eleberrian nobelizatu zuen koloniakuntzaren garai bertsuko Afrika hain zuzen ere… agian badago hortik ondorioren bat ateratzerik, nahiz eta niri ez zaidan okurritzen zein…)