Bilbao-New York-Bilbao

Tabernetan Bisbalen Ave María jartzean izugarriki hunkitzen naiz, adibidez Yes ez zait gustatzen, oso elitista da, disonantziak ditu, kanta luzeegiak, testuetan hitz arraroak erabiltzen dira, hiztegian bilatu beharrekoak, adibidez esaten dute "albatros" esan lezakete "usoa" eta denok ulertuko genuke. Bisbalek egiten ditu abestiak berba xaloekin, sentimendu autentikoei buruz. Operak oso pisutsuak zaizkit eta literatur abangoardiak elitistak iruditzen zaizkit, bakarrik pedante sasijakintsuetzat, metafora zitala da are arrazista, eta literatur irudia erabat xenofoboa. Bizitzaz gozatzen ez dakitenentzat eginak. Ave Maríak oso mezu polita eta baikorra du, maitasunari buruz ari da, dena emateari buruz inori minik eman gabe, irribarraren alde egiten du, eguneroko gauza txikiak apreziatzearen alde. Zurruntasun lirikoaren aurka, Brecht bereizle hutsa zen eta gainera proletarientzat idazten zuen, ez "guztiontzat", eta Bisbalek "guztiontzat" idazten du, baina klaro Bisbal maite ez duten horiek erretsinduak dira, enbidioso hutsak eta beraien erretsumina gizarteratzen dute haien liburu eta blogetan, dena pozoinduz. Ave Maríak mundua aldatuko du, alkandora irekiz, benetakotasunez, bera da Hego Espainiako adierazgarri hoberena, eta ez Camarón eta beste ijito horiek, indigena ezmarketindunak, Ave María freskoa da eta bideoklipa du eta fusioa egiten du popa eta flamenkoaren artean, berritzailea da eta irrifarrez. Gainera Iban Zaldua hironikoa da eta errealitatea bortsatzen du, lastima berak ez jakitea, eta Iban Zalduarekin inor emozionatuko balitz sikopata eskizoidea behar luke, are masoka. Eta Anjelek ezin ditu hirugarren lerrokoak hunkitu gauza arraroetaz aritzen delako, greziarrak (jogurtak) eta latindarrak (salsa bereziki), eta hori oso baztertzailea da azkenean; inork bere lerroekin barre egingo balu (barrea deabrua da, hunkidura besarkada) espazio-denboraren pertzepzioan akats bat luke eta hobe luke liburutegietatik urrundu eta futbol zelaietara gehiago joan (urtean 2 liburu irakurtzeko eskubidez, bat hondartzan, bestea eguberritan, betiere Alfaguara argitaletxean argitaratua bada). Amaia mamua, hori bai dela eleberri integratzailea, lerro guztientzat ulergarri, edo Aita tutua, plazerra da hori irakurtzea. Halere, goxotasuna eta hunkidura eskerrak subjektiboak direla. Asko hunkitu dira baikorki Gaza bonbardatzean, asko ezkorki, asko ezin izan dira hunkitu ere. Hunkitu dira sozialiberalak Obamaren hautaketako abestiekin. Asko hunkitu ziren Zapateroren berraukerapenerkin, bereziki sozialiberalak. Nire borrokak asko hunkitu ninduen, eta Bibliak zer esan. Manifestu Komunista ordea ez da hunkigarria, azpiko lerroentzako dago idatzia, bereizlea da eta oso ezkorra gainera. Baina ni, hunkiduraren eta "moñoñotasunaren" ibai honetan Ave Maríak hunkitu nau, enegarrenez errepikatuko dut. Eta ez Schuberten Ave Maríak (sasi-unibertsitario-kabroi-friki-amargatu horrek begira nola idazten zuen bere izena: Sch...). [ emoziovague hau euskal literaturan gailenduko ez delakoan: Joanes Apaolaza ]

Ez dut teknizismoetan sartzeko sobera gogorik, baina tira, agintzen dut hau dela kontu hutsal samar honi buruzko nire azken komentarioa. Zuek proposatzen duzuen metafikzioaren eta metaliteraturaren arteko (dudazko) bereizketa onartuta ere ez dut ikusten gauzak aldatzen direnik, Borges argi eta garbi metafikzionala izaten jarraitzen du nire begietan. Borgesena fikzio/errealitatea, istorio/errelato, idazle/autore bereizketei buruzko (edo kontrako) literatura ez bada... Bidenabar, material gehigarri gisa, Borges eta Cortazar-en autofikzio eta metafikzioaren inguruan badago sarean eskuragarri artikulu bat (masoka samarrak direnentzat): http://ffyl.uncu.edu.ar/IMG/pdf/dig2.pdf.

Aupa batelariok, oso ona iruditu zait saiakera, baina eztabaidagarria ere bai. Beraz, tentaldiari ez diot ihes egingo eta botako ditut atrebentzia pare bat. Hasteko, ados nago euskal literaturan autofikzioaren aitzindariak badaudela. Gaztelaniaz egindakoari dagokionez, ez dut ezagutzen Sánchez-Ostizen autofikzioa, baina B-NY-B-ren pasarte batzuek J. M. Isasi Urdangarin "Y ahora qué" (Bassarai, 2003) gogora ekarri didate biziki. (Hala ere, Uribek fikzioarekin josten ditu benetako memoriak, eta Isasiren idazteko era oso bestelakoa da, egilea eta benetako pertsonaiak egoera guztiz kontrafaktiko batean sartuz).

Ba al dago sineskortasun edo naturaltasun eza dialogo batzuetan? Mmmm... ba, aipatzen duzuen pasarte horretan, narratzaileak "urte askotarako" Renatari esaten dionean, arraroa egiten zait, bai, baina uste dut badagoela arrazoi eskutu bat. Izan ere, "urte askotarako" hori Isasiren nobelarekiko erreferentzia edo keinu eskutua izan liteke (cf. "Y ahora qué", 94. orr.). Eta, bestaldean, gogora dezagun liburuaren ardatz nagusia gertatzen dela hegazkin batean. Nire ustez, hegazkinetan pertsona ezezagun batekin egiten ditugun berriketak ("airport conversations" deituriko horiek, hain zuzen ere) arraro samarrak izaten ohi dira, ezta?

Baina hauek dira idazleen kontuak. Atzo El País-en, Bernardo Atxagak azpimarratzen zuen irakurlegoaren garrantzitasuna literatura on bat lortzeko bidean. Guztiz nator bat berarekin behingoz. Uribek idatzi du nobela irakurlea gogoan duela, eta nabaritzen da. Eta eskertu ere bai, zeren eta literatura kontuetan idazleen (edo beraien liburuen) arteko harremana baino, idazlearen eta irakurlearen artekoa funtsezkoa iruditzen zait. Eta azken harreman horretan datza, nire uste apalez, Uriberen nobelaren lorpen nagusia. Egia esan, aspaldian ez nuen hain gustura euskal nobela bat irakurri. Aipatzen duzuen onberatasun hori (samurtasuna, goxotasuna, Ruper Ordorikak aldarrikatzen duen "Vicks Vaporub" eragin balsamiko hori) ez baitugu soberan euskal literaturan eta.

Beste ezertan hasi baino lehen, Iban Zaldua eta Antonio Casado agurtu nahi ditut hemendik, aspalditik ezagunak ditudalako biak. Azken urte hauetan, zine-klub batean parte hartu dut astero astero,eta eskarmentu horretatik ondorio hauxe atera dut: zenbat eta film apartagoa izan, ezohikoagoa, orduan eta eztabaida handiagoa piztuko du. Badirudi lan batzuek ezbaian aritzera bultzatzen gaituztela, gu konturatu gabe tartean sartzen gaituzte, gure jakituria eta gustu artistikoak kontrastatzeko ispiluak balira bezala. Nire ustez, horixe bera ari da gertatzen B-NY-B nobelarekin, eta orain arte agertutako iritziak ikusita, nik neuk ere neureak bota nahi ditut. Lehenik eta behin, aitortu behar dut nobela ikaragarri gustatu zaidala. Irakurle gisa hasieratik bukaerara gozatu dut berarekin. Pruden eta Antonio bezala, neu ere gatibatu egin nau nobelaren estilo atseginak, eta gustura bidaiatu dut Kirmenen idazkerak eraman nauen tokietara. Tokietako batzuk gogoeta sorrarazi didate, beste batzuk oroimena piztu didate, beste batzuetan neure burua ikusi dut islatuta eta, halaber, beste batzuetan hunkitu egin naiz. B-NY-B liburua benetan berezi egiten duena horixe baita nire ustez, ez dakidala nola lortu duen hori guztia egileak, liburua den bezalakoa izanda. Eta horretan bat nator Ana Arregik sinatutako kritikarekin,esaten duenean, "Adi-adi irakurtzen duzu eta, hala ere, batzuetan sentitzen duzu galduta zaudela". Nobelak ez du argumenturik, itxura batean loturarik ez duten istorioez osatuta dago, gogoeta metaliterarioz zipriztindua eta pertsonaiak ez dira intriga klasiko bateko ez heroi ez billau. Eta, hala ere, nobelak funtzionatu egiten du nobela gisa! Uste dut Ana Arregik bete-betean asmatzen duela esaten duenean nobelara behar bezala hurbiltzeko hasierako hiru oharrak klabeak direla. Gogoratu bestela Canettiren aurreneko zita: "Esan zeure-zeurenak diren kontuak, esan,/ horrek du benetan garrantzia./ Ez lotsatu. Gainontzeko guztia arrunta da,/ egunkarietan ageri dena." Nire aburuz, Canettik aipatzen duen jomuga bera du Kirmenek nobela honetan, eta xede horrek liburuaren konposizioa goitik behera baldintzatzen du. Ondorioz, benetakotasun nahi horretan berebiziko ez diren alde formal eta teknikoak soberan daude berarentzat. Helburua ez da nobela sinesgarri bat idaztea, benetakotasuna baizik. Argi geratzen da hori fikzioari buruz liburuan zehar agertzen diren zalantza guztietan. Eta horregatik, hobe da norberak hobekien ezagutzen duen hori kontatzea, gertukoa duena, kezkatzen duena, maite duena. Uste dut Kirmenen meritu handinetako bat horixe dela, erronka hori onartu izana, zintzotasunez eta gogo biziz. Bere burua babesgabe uzbeko arriskua hartuz. Amarrurik gabe, maskararik gabe. Beharbada maila horretan pausu bat haratago joan da, autofikzioan aritu diren aitzinekoak gaindituz. Eta ez diot hori soilik bere aitona frankista izan zela itzulingururik aitortzen duelako liburuan, edo Nerearenganako maitasuna argi eta garbi azaltzen duelako. Meritu alangintza horretarako tonu egokia lortzean datza, irakurle askok horren ondo hartu dugun tonu atsegin hori, ez dena ez sentimentala, ez txepela, ez erromantikoa, ezta melodramatikoa ere. Tonu hori lortzea ez da bat ere erraza, kritikan diozuen bezala, oso idazle ona izan behar da horretarako; oso ondo hautatu behar dira hitzak, erritmoa, pausak, isiluneak. Baina, batez ere, Sebalden bigarren oharrari jarraituz, gure bizitzako atalak lotzen dituzten hari ikustezin horiek ikusteko gai izan behar da idazlea, zer garen, nongoak garen. Horrexegatik ez dut ulertzen, eta ez nator bat, pertsonaien ustezko ontasunaren inguruan egiten den kritikarekin. Esan nahi dut nobela honetan pertsonaiak diren modukoak direla, eta batez ere, ezin dutela beste era batekoak izan. Tentsioa, dilema moralak, ez dira oinarritzen pertsonaien balizko ontasunean ala gaiztakerian, pertsonaien artean dauden harremanetan oinarritzen da benetako tentsioa. Are gehiago,nire iritziz, lotura afektibo horiek dira B-NY-B nobelako ardatz nagusia. Lotura afektibo askotarikoak: norbera eta inguruaren artekoak, lagunen artekoak, maitaleen artekoak, familia artekoak eta,oroz gain, aita-semeen artekoak. Aitona-Aita-Kirmen-Unai lerroa. Hori dela eta, ez nator bat B-NY-B nobelak "Bisita" poemaren ildoa ez duela jarraitzen diozuenean eta "Kukua" olerkiaren bidea jarraitzen duela. Gogoan hartu bestela liburuaren hondarrean agertzen den "Jaiotza" olerki indartsua, edo Antiguaren egunerokoa, edo aita besarkada batekin agurtzen den pasartea. Ez al da besarkada hori "Bisita" olerkiko arrebak eskatzen duen keinua? Nik baietz esango nuke. Nobelak pertsonaien arteko harremanen alde ilunean sakontzen du eta gogorarazten digu, nahiz eta lotura horiek sendoak izan, maite ditugun pertsonak desagertu egingo direla noizbait. "Arrainetan negua dena, gizakietan galera da" esaten da liburuaren hasieran, eta galeraren ideiak markatzen du nobela osoa. Pertsonen galerak eta, baita ere, mundu oso batenak, aitak sinbolizatzen duen itsasoari lotutako bizimoduarenak. Eta horrela hartzen du zentzua hirugarren eta azken oharrak, V. Woollfenak, hain zuzen. Besarkada bat eta eskerrik asko.

Oops, lapsus. Eskerrik asko, Ion, oraintxe bertan zuzenduko dugu.

Eskerrik asko zure ekarpenengatik, Beñat, estimatuta daude. Baina ez gatoz guztiekin bat. Zalantza asko egiten dugu ea Borgesek, nobela bat idaztera ipini izan balitz ere, nobelaren eraikuntza bera nola gauzatzen ari zen kontatu izango zukeenik. Gure ustez, borgestartasunaren ezaugarri nagusia irakurketetatik idaztea da, asmakuntzatik edo bizipenetatik egin beharrean. Metaliterarioa da liburuak, asmatuak edo arras erudituak, ezinbesteko oinarri hartzen dituen neurrian, eta ez, Sterne edo Diderot bezala, obrak barruko mekanismoa salatzen duelako. Agian terminoak nahasten ari gara (ez da harritzekoa, muga labainkorra baita) eta bigarren hauentzat “metafikzioa” hitza gorde beharko genuke, bestetik ere, autofikzioarekin (ni errealaren gaineko konstrukto fikzionalarekin, alegia) bereiztu beharrekoa, halaber.

Eta Vila-Matas metaliterarioa dela esango genuke, Borges den modura (eta ez metafikzionala, eta bai autofikzionala, fitxa osatzearren). Interesgarria da errekurrentziarenaz esaten duzuna, baina guk VM hizpidera ekarri badugu, nobela honen kasuan, da bere motiboak (errekurrenteak edo ez) lotzeko erabiltzen dituen harien fineziagatik, nahiko nabarmena, gure ustez, hala aipatu ditugun liburuetan nola beste batzueta ("El mal de Montano"-n, adibidez): aitzakia hutsak dira bere obsesioak (literarioak) lotzen joateko. Guretzat, edonola ere, Vila-Matas ere bere obra guztian literaturatik kanpo bizi eta sentitu ezin denaren kasu tipikoa, kasik klinikoa, baino ez da. Errekurrentea, benetan eta funtsean, Thomas Bernhard bat da, edo Joyceren ondoren kontzientzia-isuriaz modu batera ala bestera baliatu den edozein.

Lasai egon. Ez dut berriro errepikatuko!

Oso ona iruditu zait zuen iruzkina: lan fina eta neurtua (nobela, ordea, ez dut oraindik irakurri). Gogoeta lasaiago bat egin bitartean, ohartxo bat besterik ez dut egin nahi: Vila-Matasen liburua "París no se acaba nunca" deitzen da, eta ez "París nunca se acaba". Segi bogatzen, batelariok!

Emozioa eta arrazoia bereiztea, bihotza eta burua, erabat konbentzionala da, denok dakigun bezala, baina nahikoa praktikoa muga batzuen barruan.

Gaur Berrian Ibani egin dioten elkarrizketa luzea irakurri ondoren oraindik garbiago geratu zait Kirmenen literatura, Ibanena edo Anjelena ez bezala, bideratua dagoela emoziotan zuzen-zuzenean jotzera, bitarteko ahalik eta arinenak erabiliz. Eta, nire ustez, helburu hori arrakastaz burutzeak ekarri(ko) dio irakurle multzo zabal baten miresmena, neu barne. Arazoa da, jakina, lehenago edo geroago geure emozio intimoenak ere arrazionalizatzera jo behar izaten dugula, nahitaez, eta hortik aurrera ez dakit oso ondo Kirmenen liburua nola irakurriko dugun. Ez dakit, benetan, emozioak arrazionalizatzea nahiko lan lehorra izaten delako eta neu ez naizelako izaten biziki zalea.

Apunte bat, dena den, atzo lagun bati lapurtua: oso mundu goxoa da Kirmenek irudikatzen diguna, ia sufrimendurik gabea. Hortik ote dator (neuk, adibidez) liburua irakurtzean sentitzen dugun atsegina?

Bat nator, funtsean, Obabakoak dela-eta egiten dituzuen kontsiderazioekin. Baina, aldi berean, bat nator Antoniorekin planteatzen duenean nobela honen gakoa ez dagoela horretan, irakurleengan (dirudienez) lortzen ari den efektuan baino. Hots, uste dut arriskua dagoela kontsiderazio teknikoegietan aritzeko perspektiba orokorra galdu arte, jakina baita Atxaga omnipresentea dela gaurko autore gazteen artean, baina ez dakit hari horretatik tiratuz gauza interesgarri askorik agertuko zaigun. Aldiz, "literatura emozioa da", edo horrelako zerbait dio Uribek momenturen batean. Nirekin, behintzat, asmatu du: irakurri ahala sarri etorri zait burura Obaba-itxastar moduko bat (eta abar), baina, hori baino askoz ere gehiago, atal batzuetan lortzen duen tentsioa eta efektu emozionala. Hortxe legoke koxka, koxkarik balego. Zeren hori gabe, baliabide tekniko horiek guztiak alperrik leudeke.

Emozioa eta benetakotasuna. Horra hor liburu honen alde aritu direnen ekarpen beti interesgarrien ardatz nagusiak. Eta horien inguruan arituko gara ondoren.

Horrekin hasi aurretik, garbi gera bedi Bilbao-New York-Bilbao ez zaigula nobela txarra iruditzen. Baina ezta argitaletxearen eta komunikabide batzuen propagandak edo egilearen hitzek aldarrikatzen dutena bezain berritzailea eta bikaina ere, gure kritikan (beti ere gure ikuspuntutik) erakusten saiatu garen bezala.

Emozioa. Zaila da definitzea zer den emozioa. Elhuyar hiztegi entziklopedikoaren arabera emozioa da "une batez eta bat-batean, gizabanakoaren egitura psikofisikoaren oreka aldatzen duen egoera afektiboa". Sobera definizio orokorra, zeren argi baitago emozio motak, produktu kulturalen kontsumoaz ari garelarik, oso ezberdinak izan daitezkeela: ez da gauza bera Borgesen ipuin batek, Umberto Ecoren liburu batek, Stephen Kingen batek edo The Policeren kanta batek eskainiko digun emozioa. Piero della Francesca, esaterako, dodekaedroak hunkitzeraino emozionatzen zuen. Eta lortuko dugun (edo ez dugun) emozionatze hori produktu kultural jakin horren inguruan daukagun espektatibekin egongo da lotuta (besteak beste). Hala ere, emozioaz gain, literatura gai da, edo gai izan beharko luke, gure ustez, irakurlearengan beste gauza batzuk sortzeko.

Baina zentra gaitezen emozioan. Kontua da Bilbao-New York-Bilbaok ez duela lortu gugan, ezta une batez eta bat-batean, gure "egitura psikofisikoaren oreka aldatzea". Zergatik? Agian espektatibengatik. Ikuspuntu horretatik (guk esplizitu egin dugu hori gure kritikan, eta egileak ere aipatu du elkarrizketaren batean), hor zegoen Bitartean heldu eskutiken aurrekaria. Eta, gainera, liburuaren inguruan prentsarako egindako exegesi guztiak alde batera utzita, hortxe zeuden liburuaren hasierako hiru aipuak, Elias Canetti, Winfried Georg Sebald eta Virginia Woolfenak, J.M. Isasik bere erantzunean eta A. Arregik bere kritikan aipatzen zituztenak alajaina. Maila jakin bateko emozioak, ez dodekaedroarenak bezain sublimeak baina bai gora eta garatu xamarrak, esperarazten zizkiguten halako elementuek. Eta, antza denez, guk ez ditugu bertan topatu. Beste era batean esanda: antzeko istorio batzuk, antzera kontatuta, beste testuinguru batean irakurri izan bagenitu, agian gehiago hunkituko gintuzten (beste era batean, noski). Baina hemen, liburu honetan, liburu honen arkitekturaren baitan, guk genituen espektatiba jakin horiekin –agian erratuta zeudenak, zer esanik ez–, ez zaigu halakorik gertatu. Are gehiago, esango genuke bertako pasarte askorekin ez garela hunkitu iruditu zaigulako argiegi zeudela bideratuta emozioaren xerka. Horietako bat da, hain zuzen ere eta adibide bat jartzearren, amaierako poema, nekez lotzen duguna "Bisita"rekin, egia esan.

Benetakotasunaz ere bi hitz esatearren, idazlea inguratzen duen errealitatearekiko harremanaz ari bagara, adimenezko link baten bitartez, fikzioa legitimatzearen inguruko eztabaida handietara jotzen dugu, benetan gertatu ez den jazoera batekin eta idazlearenak halabeharrez ez diren pertsonaien sentimenduekin eraiki daitekeen "egia"-ren benetakotasuna defendatzeko. Liburu hau nobela gisa aurkeztu da, autofikzioaren etiketaren gehikuntzarekin, eta alde horretatik esan behar da autofikzioaren azken balioa ez dela benetakotasuna, inondik inora, errealitatezko datuekin tranpa (edo artea) jartzeko abildadea baizik. Hots, berriro ere asko sinplifikatuz, sinesgarritasuna da azken helburua, literatura guztian bezala: are konturik errealista eta autobiografikoenetan lortu beharra dago Coleridgeren "suspension of disbelief" hura. Hori, ahaztu gabe batzuetan fikzioa dela, huts hutsean, idazleak egiatien izateko erabili dezakeen biderik behinena. Alde horretatik, Canettiren esaldiari buelta emanez, idazleak idazten duen oro bere-berea dela esan daiteke. Baina horrek beste eztabaida batera eramango gintuzke, noski.

Gaude benetakotasuna aldarrikatzen denean, testuinguru honetan, beste adiera batean dela; egileak literatur obran adierazten dituen sentimenduen bizipenari buruz ari dela. Beste alorretan, testimonioa deitzen dutena. Eta guk horretaz ez dugu zer esanik, ez alde ez kontra, epaitzeko elementuen peitu.

Zorionak zuen analisiarengatik; zuek esango zenuketen bezala, hein batean ados nago azaltzen dituzuen iritzi eta arrazonamenduekin.

Pare bat kontu nire iruzkineko zati horren zuen bi objekzioen inguruan.

Baiki, hor borgestar erabili nuen metafikzio edo metaliterario terminuen sinonimo gisara. Borgesen literatura hori baino askoz gehiago dela ezin ukatu, baina halaber, nabaria iruditzen zait batetik hori dela Borgesen mundu literarioaren ezaugarri garrantzitsuenetako bat (alegia, literaturaz eta idazten ari den horretaz idaztea) eta, bestetik, metafikzioaren erreferente nagusietako bat (zuhurra izan eta "nagusiena" ez esatearren) dela. Ez da literaturaren historiako lehenengoa izango, baina lawrencesternendar edo diderotar jarri izan banu kontua erridikulu samar geratuko litzateke. Haatik, ulertzen dut Borgesen zale sutsuei (bide batez, ni ez naizena) idazlea horretara mugatzea kirrinka eragitea.

Bestetik, uste dut Bilbao-New York-Bilbao liburuak gutxi duela ikusteko Vila-Matasekin, ez bada autofikzio eta metafikzioaren kontu horretan (nik autofikzioaren ordezkari gisa sartu nuen iruzkinean). Vila-Matasen mundu literarioaren ezaugarrietako bat bere motiboen errekurrentzia iruditzen zait, eta ez, hain justu, fragmentazioa. Bere liburuek fragmentazioaren arriskua baino, errekurrentzia obsesiboaren arriskua dutela iruditzen zait, eta horregatik uste dut jende askori bere liburuak aspergarriak eta errepikakorrak iruditzen zaizkiola. Zentzu horretan, Bartleby y compañia askoz ere obra osatu eta unitarioagoa iruditzen zait (nahiz eta agian azalean fragmentazioa itxura eduki dezakeen) Uriberena baino: ikusten ez dugun testuak batzen ditu oin-ohar guztiak, eta obra guztia, funtsean, idazteari utzi zioten idazleen (bartlebyen) motiboak biltzen du. Zer esanik ez Paris no se acaba nuncaren inguruan, zeina diario gisa irakurri baidaiteke kasik eta egiten dituen balizko disgresioak (adibidez, Hemingway-en antza dutenen lehiaketa) liburuaren habe funtsezkoenekin (kasu honetan, idazle garrantzitsu bihurtzeko formazioa-edo) joku ironiko nabaria gordetzen dute.

Aitor dut, bidenabar, gaur egungo sasipostmoderno batzuen fragmentazioaren gorazarreak barregura eragiten didala gehienetan, eta halako kontuek literaura onarekin baino, publizitatearekin, marketingarekin eta nabarmenkerairekin (leuna izateko) erlazionatzen ditudala. Baina nire mania pertsonal horretaz aparte, ez dut ikusten Vila-Matas fragmentarioaren ordezkari gisa (agian aipatzen duzuen Nocilla dream hori egokiagoa izan daiteke), nago hasieratik oso-oso argi izaten duela bere obren norabidea zein izango den.

Memoriaren kontuarengatik-eta nobela hau gehiago lotu daiteke, uste dut, Sebald-ekin, eta konparazio horretan ezin argiagoa iruditzen zait geratzen dela bien arteko kontrastea errelatoaren fragmentazio eta batasunari dagokionean.