Antzararen hizpideak (lumaje azpia)

DEMETRIO ERE C´EST MOI

"Antzararen gainean jarria dago Demetrio. Lerde hari bat ahoaren alde batetik erortzen ari zaio, ufadekin batera. Espartin bat galdu du azken lasterraldian, eta lokatzak ia erabat estaltzen du oinaren zuria. Umeek mutu segitzen dute. Oiloen karakak belarrietara iristen zaizkie, eta untxien ezinegona kaiolen barruan. Mutiko ilehoriak aire falta nabaritu du. Itolarria. Aizto tzarra ikusten du Demetrioren eskuan, antzararen lepoa estutuz, moztu ez moztu. Odol marra bat egin dio aiztoaren aho zorrotzarekin lepoko lumaje zurian. Mutiko serioa eta mutiko irribera dagoeneko negarrez ari dira".

Horixe hasiera, ezta? Buf! Mutiko ilehoria, mutiko serioa, mutiko irribera Demetrioren etxaldean... Valeryk esaten zuen lehenengo poema Jainkoek ematen dutela opari, eta gero poetak ahal duena egiten duela. Nik topo egin nuen mutiko horiekin lehorreko hondartza batean, eta lehenengo eszena eskaini zidaten. “Tori, Jokin. Segiguzu hondartzan barrena, itsasorantz”. Bere horretan utzi nezakeen hasiera hura, narrazio labur bilakatuta. Indarra du berez. Autonomoa da. Gainera, narrazio laburra poesiagintzan kokatzen dute askok. Poema halako bat omen da beti narrazio labur oro. Lirika deitzen diote narratzaile batzuek narrazio laburrari. Baina nik, narrazio laburretan zaildua, lirika suerte horretan ohitua eta saritua, hil nahi izan nuen barruan neraman narratzaile-poeta hura. Bazterrean utzi nahi nituen elipsiak, sonoritatea, erritmoa... Ez nuen lepoa jokatu nahi esaldi bakoitzean, hitz bakoitzean... Narratzaile izateari utzi eta nobelagile bilakatu nahi nuen. Istorio bat kontatu nahi nuen. Istorio luze bat, herri triste honetatik, Aitaren Etxe usteltzen hasi honetatik egin nahi nuen erretiro luzean zer egina edukitzeko. Baina aurrerago hitz egingo dizuet idazleak sortetxetik urrutiratzeko duen beharraz. Philip Roth ekarriko dugu hizpidera. Baina orain goazen harira. Ez dakit ongi entzun duzuen pasartea. Errepika dezagun, badaezpadere:

“Demetrioren pistolak azkar bilatu du Justinoren burua, apaizari hurbiltzen utzi gabe. Ez du luze iraun Justinok emaztearen gorpuari egin dion begiratuak. Izu-laborria amorruari gailendu zaio, eta hauspoa egokitzen ari da, luze gora, luze behera, azkenerako. Begiak zimurtu ditu, eta sorbaldak estutu, tiroa hartu aurretixe”. 

Ez, lagunok. Ez naiz pasarteaz okertu. Pasarte berbera da, sinetsidazue. Hor daude mutiko serioa eta mutiko irribera. Hor dago Demetrio. Hor dago mutiko ilehoria, begira, beti begira... Idazleak nahi duen eran lotzen ditu istorioaren hari ezberdinak. Eta baita Historiarenak ere, zer arraio: orain 36tik 2003ra, orain 2003tik 36ra, ttipi-ttapa, ttipi-ttapa... Horrela egin nahi izan dut. Problemarik? Politikoek ere egiten dute. Nire kasuan, idazlea izatearen pribilegioak dira, aizue. Imajinazioaren lizentziak. Horretan datza, bai, literaturaren jolasa. Jolas infinitoa. Bihurria. Hitzaldi honetan ere batera eta bestera ibiliko gara: orain Donostian, orain Trilluelosen, orain itsasoan, orain lehorrean... Baina Errepika dezagun pasartea, ikaragarria da-eta:

“Kartetan ikusten zuen agurea, txapela erantzi gabe, taberna hartako bazter batean, adin bereko beste lagun batzuen konpainian. Halako batean, gazte bat sartu da. Aurpegirik gabeko pertsona bat da. Atzetik hurreratu zaio agureari, eta ez bat ez bi tiro egin dio buruan”.

Beste tiro bat buruan... Enfin... Eta horrela segi genezake, orain ezkerrera, orain eskuinera, orain aurrera, orain atzera, ttipi-ttapa, ttipi-ttapa... Noraino eta... Arrasateraino.

Nire antzara, beste harena ez bezala, ez baitabil hegaka inoren biografia intimoan barrena. Geroago esango dizuet: ez zaizkit idazleen biografiak interesatzen. Ez zaizkit idazleak berak ere interesatzen, beren liburuak baizik. Beren fikzioak, hobeto esanda. Hartara, esaten nizuen, nire antzara ez dabil hegaka, lur zikinari atxikia baizik, tarteka itsasoarekin amets egiten duen arren. Nobelako Demetriok, munduko Demetrio guztiek preso daukate korralean, hegaka irten ezinean. Lehen entzun duzue: lirikotasun gutxi dario bere ibilerari. Poetikotasun eskasa, ez bada biolentziak, ankerkeriak sortzaile batzuengan eragiten duen faszinazio halako hori: Tarantinoren Reservoir Dogs filmaren Ilehori jauna, Adeitsu jauna, Laranja jauna, Urdin jauna... Gogoratzen dituzue? Edo Sergio Leoneren Zintzoa, Itsusia eta Gaiztoa... Mutiko ilehoria, mutiko irribera, mutiko serioa... Ez kezkatu ezagutzen ez badituzue. Segiezue itsasora bidean. Gerra bezperak jarriko dizkie izena eta izana. Eta gerrak akabera gaiztoa beren ibilerari. Enfin, izugarrikeriak. Memoriatik edaten duen beste lirika sasi-heroiko hura, epikari horren lotua dagoena, ez zait batere interesatzen. Arriskutsua iruditzen zait, gainera, gure trauma esklusibo honetarako. Banago poesiak, zenbaitetan, min ikaragarria egin digula:

“Zuen izerdiarekin eta odolarekin euskal lurretako askatasunaren hazia landatu zenuten (...). Hazi horiek lurperatuta egon ziren diktaduraren urte luze beltzetan, baina bizirik iraun zuten, eta gaur, ia 70 urte geroago, horien fruituak ikustean gozatzeko aukera daukazue”.

Izerdia, odola, hazia, fruituak, euskal lurra... buf!... Poesia suerte horrek gizarte baten kontzientzia pizteko balio dezake, dudarik gabe, baina min egiten dio literaturari. Batez ere literaturari. Oso literatura txarra egin da sentimentu ustez noble horiekin.

Gaizkia hor dugu. Hilketarik absurdoenak gertatzen dira gure inguruan, eta jada ez sikologiak, ez soziologiak ezin dezake esplikatu zerk bultzatzen duen pertsona bat urkoari pim-pum garunean tiro egitera. Politika ez aipatu, mesedez. Eta Historia utzi bakean. Bakar-bakarrik fikzioak emango dizkigu hiltzaile horien jokaera ulertzeko klabeak. Lehen hitz egin dizuet idazleen pribilegioez, eta bat, agian nagusia, ez dut aipatu: enpatiarena. Bestea izateko ahalmena, alegia. Zeren, Flauberti lapurreta eginez: Lisa c’est moi. Dioni c’est moi. Justino c’est moi, Gigi c’est moi, Igor c’est moi... Demetrio... Demetrio ere c’est moi...

Historiak eta sikologiak ez bezala, fikzioak protagonisten barrenak xehe-xehe erakutsi ahal dizkigu: beren pasioak, beren gorrotoak agerian geratzen zaizkigu sortzailearen lana dela medium. Eta lan hori periodikuek ere ezin dute egin. Inkluso, esango nuke, periodikuek, aktualitate gordinak, alegia, trabak jarri, besterik ez duela egiten gertaerak ulertzeko ahalegin horretan. Kalamarraren estrategia ezaguna: to tinta mordo bat, ezer ikus ez dezazun:

“Auto barruan zegoela egin zioten tiro zinegotzi-ohiari, 13:30etan, etxetik atera eta bebarruaren aurrean aparkatutako autoan sartu zenean. Autoa martxan jartzeko astirik eman gabe, metro eta erdi inguruko distantziara bost tiro bota zizkion pertsona batek, autoaren kanpotik. Autoaren aurreko kristala zeharkatu zuten bost baletako batek buruan jo zuen, beste batek lepoan, bik sabelaldean, eta batek besoan”.

Entzun duzue, ezta? Ea: “A B-ren kotxera hurbildu da. A-k pistola atera du. B-ri tiro egin dio. B hil da. A-k ihes egin du”. Gero zenbakiak eta neurriak: “13:30ak, metro eta erdi, bost bala ( 1 + 1 + 2 + 1..), bide-erdia... Hara, gertaera larria, batzuek esan zioten moduan, osatua. Eta ñabardurak? Non dira ñabardurak?, galde lezake Lisak, periodikuak dakarren argazkia aurrean duela. Zeren, merezi du matematikatik harago joatea, ezta? (PSOEk %38,09; EAJk %27,14; abstentzio aktiboak ehuneko...)

Nire literatura horixe jartzera dator: ñabardurak. Ñabardurak jartzera bizi gaituen errealitate honi, hain latza, hain gordina, hain... —utziko didazue horrela esaten— apasionantea. Zoritxarrekoa euskal gizartea, paranoia hau sufritzeagatik; suerte onekoak euskal idazleok, giza-arimaren esplorazioa egiteko tresnak horren eskura izateagatik. Presente intensoan bizi baikara. Presente nazkatzeraino errepikakorrean.

Literaturak ukitu behar gaitu. Ez hunkitu, bakarrik. Ukitu. Jo. Ez indiferente utzi. Harritu. Borgesek esaten zuen liburu bat irakurtzean zerbait gertatu behar dela. Eta ez zen tramaz ari, irakurlearen sentsibilitateaz baizik. Eta orainak, inguratzen gaituen paranoia honek, ukitu, hunkitu, jo, harritu, haserretu egiten gaituen era berean, idazten dugunak ukitu, hunkitu, jo, harritu eta, zergatik ez, haserretu behar du irakurlea. Orain eta hemen, ezin dut jarduera literarioa ulertu helburu hori gabe.

Arriskuak hartu behar ditugu euskal idazleok. Literatura korrektoa egiten dugu, dudarik gabe. Kalitatekoa. Jada ez dira argitaratzen garai bateko aberrazioak, idazle batek dioen moduan. Baina zuzentasun formal horretatik harago joan behar dugula uste dut, euskal munduko barne-kodeak hausteko arrisku eta guzti. Nork bere ahotsa bilatu behar du euskal letren errepublika nahasi honetan. Horixe esan zidan lagun on batek Joan zaretenean publikatu nuenean. Kontua ez dela, alegia, ongi edo gaizki idatzi, baizik eta ahots bat eduki, irakurleek irakurtzen hasitakoan di-da ezagutuko luketen ahots berezi bat. Propioa. Ez da nahikoa, hortaz, literaturaren, fikzioaren legeak ongi ezagutzea. Ausarta izan beharra dago. Publikatzen denetik, publikatu duzunetik harago joan behar duzu beti, eta zerbait berria eskaini. Antzina, beti antzina, lur berriak zapaltzen. Lur zaharrak zapaltzen:

“Hiru mila inguru hil zituzten zure agurearen kuadrillakoek Nafarroan, altxamendua gertatu eta ondoko hilabeteetan, bazenekien? Hiru mila. Erraz esaten da, ezta? Alkateak, zinegotziak, sindikalistak, maisu-maistrak… Ezkerreko jendea. Gernikan hil zirenak hamar halako. Baina inork ez zuen koadrorik egin beren oroimenez. Ez zituzten Intxortan hil, esan nahi dut. Ez dute epikarik merezi izan gure euskal imajinarioan. Nik zer dakit. Poesia pixka bat sikiera, adibidez: “Hazi horiek lurperatuta egon ziren diktaduraren urte luze beltzetan...”

Kieto-kieto, Gigi. Ez jarraitu. Erretolika merke hori entzun dugu jadanik. Ez dit balio nire literatur-lanetarako. Ez dut batere gustuko hizkuntzaren botere liluragarri hori, hitzen sorginkeria hori. Izerdia, odola, hazia, fruituak... Tresna hutsa da niretzat hizkuntza. Lehen esan dut narrazio laburra abandonatu nahi nuela bere legeak —bere lirikak— trabak baino jartzen ez zizkidalako nire nobela-proiekturako. Eta nik nobelagile izan nahi nuen, aizue. Ez nuen geratu nahi tonto-tonto hitzei begira. Orgasmo lexikal-gramatikalak arbuiatzen ditut, bestelakoak nahiago ditut. Eta barkatu Gigikeria. Ez ahaztu: Gigi ere c’est moi. Niri bost axola tximeleta esateko hamaika hitz ezberdin badaude, edo kausa adierazteko hamalau egitura ezberdin... Esaldi biribil bat baino gehiago ezabatua naiz, istorioari distira kentzen ziotelakoan. Nobeletan hitz batzuek, esaldi batzuek letrerotxo bat eduki beharko lukete lotuta, honako hau esanez: “ez geratu niri begira, irakurle, istorioak norabide horretan segitzen du...”. Prosa gardena, alegia, istorioaren zerbitzuan beti.

NIK (ERE) KAZETARI TXARRA IZAN NAHI DUT

         Baina ez dezagun haria eten. Zaila da, halere, hemen, gurean, haririk etetea, ezta? Izan ginelako gara gu, gu garelako izango dira besteak, esaten dute poeta batzuek. Soka ez da eten, alegia. Etengabeko ritornelloa... Presente etengabea. Izan ere, beti itzultzen gara gai berera. Kritikoen baimenarekin, eta gabe. Ez baitira gaiak errepikatzen direnak, aizue, errealitatea bera baizik. Modu temosoan errepikatu, gainera. Arrasaten geunden, ezta?, gertaera larrian, eta Lisak, gajoak, ñabardurak eskatu dizkigu. Hara:

“Esku izerditsu-zikin bat ikusten zuen pistola bati dardaraka helduta, eta buru baten garondoa. Burua gizon batena da. Gizon gazte batena. Ile beltz-luzea dauka. Bustia. Jiratu denean, pistolaren muturra baztertu du buruarekin. Argazkiko mutil irribera da. Bide-bazterrean belauniko dago, eta, tiroak burua lehertu baino lehen, amari azken begiratua egin nahi diola ematen du”.

Barkatu gaizkitu bazaituzte pasarteak. Ñabardurak... Ñabardurak oso inportanteak dira literaturan. Fikzioak ñabardurak gehitzen dizkio kronika historiko eta periodistikoari, esan dizuet. Ñabardurek egiten dute nobelagintza. Historialariak debekatuta dauka imajinatzea. Nobelagileak, aldiz, datu historikoetatik edaten du, eta gero imajinazioa erabiltzen du Historiak utzitako hutsuneak betetzeko. Historiaren ibai handiak, datuak ematen tematuta —PSOEk % hainbeste; EAJk % hainbeste... —, arrastaka eramaten ditu harri-ttiki koxkorrak, eta literaturaren funtzioa da, hain zuzen, harri horiek errekuperatzea. Guretzat eta, batez ere, nobela honen kasuan, Lisarentzat.

"—Nola hil zuten Justino? —ausartu zen galdetzera.

—Esan dizut, ba. Buruan tiro eginda —erantzun zion agureak.

—Kontaidazu gehiago —esan zion Lisak.

—Zer jakin nahi duzu? —galdetu zion agureak.

—Ñabardurak."

Ñabardurak, bai... Ñabardurak gertaerak hobeto ulertzeko... Baina eman diezaiogun buelta argudio honi. Erabili dezagun hitzaldi hau, baita ere, jolaserako, eta izan gaitezen bihurriak, Gigi bezainbat: Eta alderantziz balitz? Eta fikzioaren zeregina, orain eta hemen, batez ere ORAIN eta HEMEN, gauzak ulertzen laguntzea baino, gauzak are gehiago korapilatzea balitz? Hau da: eta fikzioaren bidez lortuko bagenu batzuen egia handietan zirrikituak irekitzea? Lasai egon. Ez dut littérature engagé delakoan sinesten. Ni idazlea naiz. Euskaraz idazten duen idazle gizarajo bat. Akaso nobela ustez politikoa egin dudalako baten batek pentsa dezake mezu politiko garbia dudala. Klaribidentea naizela eta abar… Keba. Asko galtzen dut tete-à-tete-etan. Hori ederki dakite nire lagunek. Antzararen bidea-k irakurketa politikoa eduki dezake, baina nobela honen egileak, sinetsidazue, ebitatu ezineko gauza bat bezala ikusten du politika hemen, gurean, orain. Batez ere orain, Barajaskoaz geroztik.

Aurreratuko dizuet geroago esango dizuedan eta beldur pixka bat ematen didan kontu bat: Aspaldi honetan hasia naiz euskal arazoa delakoan pentsatzen ikuspegi literario hutsez. Nola hitz egin horretaz, zein trataera literario eman, horra ORAIN, HEMEN, euskal arazoak sortzen dizkidan buruhauste bakarrak. Lurralde bat behar nuen nire sorkuntza literariorako, eta topatu dut. Gainerakoan, hiritarra naizen aldetik, zalantzak gobernatzen nau. Eta amorruak, eta penak, eta nekeak, eta nazkak... Baina batez ere zalantzak. Eta nahi nuke hala balitz beste askoren kasuan. Horrexegatik, akaso, interesatzen zait askoren subkonszientean dauden aparato ideologikoak dardarean jartzea. Uste orokor-zabalduetatik harago hasten baita benetan interesgarriena. Hor ere hasten da —hasi beharko luke— literatura.

 "—Nora iritsi nahi duzu, Lisa? Berraragitzean sinesten duzu? Arimen lekualdatzean? Kanuto gehiegi erretzen duzu, joder! —esan zion Gigik.

—Nik ere jakin nahi dudala, Gigi. Ja-kin! —kargu hartu zion Lisak.

Elkarren ondoan etzan ziren, argazkia begi aurrean zutela. Hor ikusten zituzten, fotokopian baino argiago, erdiko hiru lagunak, eta metro batzuetara, uzkur, agurea gaztetan, zigarroa biltzen. Neska mozkortia justu Igorren antza zuen mutil lerdenaren atzean ari zen saltoka eta builaka, arreta bereganatu nahian. Ibaiaz bestaldean, eta argazkiaren alde banatan, arbola batzuk ageri ziren, argazkiaren zuri-beltza gorabehera, berdetasun zeharokoan. Lehenengo aldean, ibai bazterreko harri-bilduekin muga eginez, belazea, lagun haiek guztiak itzalen abarotik argazkirako propio atereak ziren seinale. Atzeko muino lehorrak zein ibai gaineko malkarra ere argiago ikusten ziren jatorrizkoan.

—Nik fatxa-kuadrilla bat segitzen dut ikusten, Lisa. —Argazkiaren erdi-erditik gazte harroxkoak irribarreka begiratzen zien—. Garaiko irudietan horrelako asko ikusia naiz. Almortzulari astakiloak. Gerran erreketeak, ziurrena."

Ziurrena... Ziurrena... Ze ostia ziurrena... Gigi, ez dakizu ezer! Eta eskerrak egileak narratzailea bezain ignorante egin zaituen! Bukatu dira-eta narratzaile orojakileak politiko orojakileen lurralde honetan.

Nik uste dut narratzaileak istorioa kontatu behar duela berak ere ezagutuko ez balu bezala, zalantzan balego bezala, alegia, handik ispiluak eta inork, ez egileak ere, espero ez dituen loturak. “Iragana bizi-bizi dago, eta ispiluek ez dute obeditzen”, dio liburu hasierako aipuak. “Eta nork obeditu behar zian hiri, idazle ziztrin halakoa!”. Lehen jardun dut kazetaritzaren gabeziaz errealitate jakin baten barreneraino iristeko, eta fizkzioaren apologia egin dut horren haritik, gogoratzen? Orain harago joango naiz:  narratzaileak, irakurlea harrapatuko badu, kazetari txarra izan behar du. Kontatu nahi duena lauso baten atzean ikusi behar du beti. Hari muturrak aske utzi behar dizkio irakurleari, haren imaginazioak lotu ditzan.

"—Behin, despentsan jo genuen —esan zuen Candik doinu bihurri batez. Barre-zotinak egin zituen—. Txoperatik agertzen zen, sasitik sasira, eta kax-kax egiten zuen leiho horretan. Burugabe halakoa! Ikusi izan balute larrutuko zuten…

Dioniren argazkiak bustitzen zuen bilera.

—Beste ametsik ez zuen: itsasoa! —gehitu zuen Candik.

Lisak apenas eusten zion bihotzaren taupa zoroari. Hauspo ezin menderatuak eztarria estutzen zion, eta itoak mintzoa galarazi. Goragaleak ere eztarrian topatu zuen traba. Kanutoa hautsontzian zapaldurik, alferrik eraman zuen eskua edalontzi hustura. Mintzoak, ordea, egin zuen bere bidea:

—Eta kamioi hartan zihoazen guztiak hil zituzten, noski. Ezta, andrea?"

Eta irakurleak ere, Lisak bezala, apenas eusten dio bihotzaren taupa zoroari. Hauspo ezin menderatuak eztarria estutzen dio, eta itoak mintzoa galarazi: “Baina, baina... —harritu da irakurlea, liburua eskuan— Zer da hau? Dioni kamioian preso? Dioni gorria? Baina... baina... Zein narratzaile tranposo da hau? Dioni ez al da ba matarifea? Ez al da pistolero koadrillakoa? Ez al da kuneteroa? Ez al da... Igorren berdina?”. Begiak igurtzi ditu. Kanutoa hautsontzian zapaldurik, alferrik eraman du eskua edalontzi hustura. Mintzoak, ordea, egin du bere bidea: “Baina… baina… —jarraitu du irakurleak—: non arraio dago Jokin Muñoz idazle euskaldun español  Euskal Herriaren etsai? Nora joan da?”.

“Hor zeuden ibaiaren ur uher-bareak, inoiz odolak tindatuak, bazterretako harri koskorrak kariziatzen. Urrutian, Bardearen muino biluzi-malkartsuei antzematen zitzaien, muga berrien atari.

—Ederra paisaia! Atlantida… -esan zuen Gigik-. Bazter hauetan idazle-kolgau bat ibili zen alderrai. Ez zuen beste biderik aurkitu bere burua nabarmentzeko, eta liburu inpreszindible bat idatzi zuen: Atlantidara biajia. Noizbait pasatuko dizut…”

Idatzi duzun testu horrek zeu ere, idazle zaren hori, harritzen ez bazaitu, testua oso ona ez den seinale. Literatura horixe baita: perplegidadea, paradoja, anbiguitatea, esplorazioa... Neure buruarekin erabat ados nagoenean, armonia onean, artikulu bat idazten dut, edo blogen batean di-da sententziaren bat bota, gordin-gordin. Zalantzak, jakinminak gobernatzen nauenean, ordea, literatura egiten dut. Fikzioak uzten dit anbiguoa izaten, egiara zeharka hurbiltzen, orain gerturatu, orain urrundu, orain ezkerrera, orain eskuinera, ttipi-ttapa, ttipi-ttapa, bururik gabe... Gogoratu literaturaren funtzio ludikoa. Literatur-jolas dibertigarri-plazenteroa. Bolañok oso ongi esan zuen: “Literatura jardun aspergarri eta antinaturala da, eta jolas baten modura hartu ezean, jasanezina izan daiteke”.

“Lisak zigarro bat atera zuen. Kanuto bat biltzen hasi behar zuen, baina ez zuen ausardiarik izan han txina txikitzen hasteko.

—Ireki —esan zion Gigiri, buruaz gutun-azala seinalatuz. Zigarroa piztu gabe jarri zuen ezpainetan.

Gigiren esku potoloak argazki bat atera zuen azal barrutik.

—Baina, baina… Zer da hau? —esan zuen Gigik, argazkiari aurreneko begiratu azkarra botatakoan. Ez zen jatorrizkoa, kopia bat baizik, kalitate handikoa—. Montxo Armendarizen hurrengo filmeko fotograma bat dirudi. Nor arraio dira?”

Hori! hori! Zer da hau? Nor arraio dira?, errepikatzen du irakurleak bere kabutan. Irakurlea dudatan jarri behar du narratzaileak. Gauzak ez dira diruditen bezalakoak, aizu. Nola izango dira, ba, horrelakoak fizkzioan, errealitatean, hau da, ORAIN, HEMEN ere ez badira?

Baina bego zalantza fikziorako, ezta, irakurleok? Orduantxe bakarrik baita gozagarri, akuilagarri. Zalantzak laguntzen digu istorioan barrena aurrera egiten. Baina kanpoan, errealitatean, gozamena baino, akuilua baino, sufrimendua dakarkigu zalantzak. Begira Lisa, bestela. Gajoa. Laster harengana joko dugu. Donostian dago Amaiarekin, Parte Zaharreko denda baten atarian eserita, negarrez, zergatik eta zergatik etengabean.

Guk ere zenbat zergatik errepikatu diogu elkarri azken berrogei urtean? “Zergatik horri?” “Zergatik orain?” “Zergatik horrela?”. Lisak ez daki. Gigik ez daki. Jesusek ez daki. Nor da Dioni? Nor dira kamioikoak? Nor da agurea?, Nor da Igor? errepikatzen dute pertsonai horiek irakurleekin batera. Zalantza akuilu duzu antzararen bidean, irakurle. Baina, hiritar orojakile bilakatzean, zalantzak, noraezak sufrimendua dakarkizu periodikuak zabaldu orduko. Horixe gertatu zaio Lisari: periodikua zabaldu du. Semearen argazkiak ikusi ditu. Orduantxe hasi da bere naufragioa.

Bakardadeak baino, zalantzak egiten dio Lisari min gehien. Nor da Igor? Nor da nire semea? —oihukatu dio Amaiari. Han segitzen dute biek, Donostiako Parte Zaharrean. Trinitate Enparantzara joko dugu laster, haien berri izateko. Lehenago, ordea, entzun diezaiogun Lisari. Agurearekin dago. Galderarik latzena ekarri berri du ezpainetara: Nor naiz ni?

"—Sekula ez duzu jakin nor zen zure aita? —galdetu zion Lisak agureari.

—Ez —erantzun zion agureak—. Amak inoiz ez zidan esan. Hilobira eraman zuen sekretua. Bizitza honetan gauza batzuk jakin behar dira, ez zaizu hala iruditzen?

Zigarroaren errautsa astindu zuen. Gero galdetu zion Lisari:

—Igorrek bazekien nor zen bere aita?

—Neronek ere ez dakit—erantzun zion Lisak."

GURE KUADRILATEROAZ (MAITE GAITUGU)

Ignorantzia. Noraeza. Etsipena. Horra idazleen artean nagusitu diren sentsazioak. Eta, lekuko, hor dituzue tarteka gure artean pizten diren polemika merkeak. A ze maila! Pena ematen dugu. Gutxi behar dugu elkarri mokoka egiteko, konturatu zarete? Osterantzean, isilean bilduta gaude idazleok, ekaitza noiz pasako, periodikuak noiz isilduko, gure gauzatxoak idazten segitzeko.

Blog literatura da gure espresio bide nagusi orain, eta ez naiz bakar-bakarrik eztabaida edo sesio-txokoez. Kuadrilatero horiek ere, neurrian erabilita, osasungarriak izan daitezke-eta, sikiera noiz-noiz autismotik atera gaitezen, ezta Volgalariak? ezta Bazkalariak? Literaturaz ari naiz orain, ordea. Literatur produkzioaz. Susmoa daukat, errealitatea horren etsigarria izanik, gure letrek ez ote duten hartuko onanismoaren bidea hemendik aurrera. Hainbeste pentsamendu-errekopilazio, hainbeste artikulu-bilduma, hainbeste obra, alegia, norberaren zilborrari begira, kanpoan bizitzak bor-bor egiten duen bitartean. Lasai. Badakit dena ez dela politika. Lisak ere badaki. Jakingo ez du ba!:

"—Zertan ari zara? Ikasten? Lanean? —galdetu zion Amaiari, kea aho-sudurretatik kolpe batez jaurti eta gero.

—Ikasten. Kazetaritza. Leioan. Zergatik?

—Ederki. —Beste xurgada luze bat hartu zion zigarroari—. Nik zoletan fregona pasatu eta atso-agureen kakak garbitzen ditut. Zer iruditzen?

—Zer lezio-klase eman nahi didazu? —haserretu zitzaion Amaia.

—Primeran bizi zaretela zu eta zure lagunak, besterik ez —erantzun zion Lisak.

—Barkatu, baina alde egin beharra daukat —moztu zion Amaiak."

 Eta hik zer lezio-klase eman nahi diguk, Jokin? —aurpegiratu ahal didazue zuek, hemen zaudeten idazle apurrok. Ez moskeatu. Ez gara berriro mokoka hasiko, ezta? Esan nahi dudana da batzuk bai, ibiltzen zaretela manifestu hau eta beste hori sinatzen, bilkura batzuetara joaten eta abar… Baina, gero, nola esango nizueke… Gogoratzen hunkitu aditzaz? Hunkitu, ukitu, jo, harritu, haserretu… Borgesena errepikatuko dizuet: “liburu bat irakurtzean zerbait gertatu behar da”. Eta hemen gehienetan hunkitu, ukitu, jo, harritu, haserretzen gaituzten gauzak, batez ere, gure literaturatik kanpo gertatzen dira… ezta? Eta hala ez bada, ez dago ez konfliktorik, ez ostiarik ere. —konflikto? zein konflikto?, galdetzen hasi gara asko eta asko— . Baina uztagun hori geroko, gaiari helduko diogu-eta, Pagozelaira ailegatu eta Basque warriors-ekin topo egiten dugunean.

 Beharbada oker nago, baina irudipena daukat literaturak —eta irakurleek orohar— ORAIN, HEMEN, errealitateari begira jarri nahi gaituztela idazleok, baina ez gaizki ulertu: errealitateari begira, bai, baina ez kontatzeko zer iritzi dugun, zer-nolako gogoetak eragin dizkigun azkeneko —nola zen?— gertaera larriak…, baizik eta fikzio betea egiteko, istorio erakargarriak kontatzeko, alegia. Errealitate gordina erabili, irakurleek errealitate gordin hartatik ihes egin dezaten... Ulertzen didazue?

Osterantzean, beldur naiz ez ote den gure artean Pessoaren imitatzaile kaxkar gehiegi sortzen ari. Sarrionaindiaren epigono sobera, alegia. Niri ez baitzait interesatzen zer pentsatzen duen idazle batek. Zer esaten zion bere amamak. Nola ikusten duen itsasoa bere etxeko leiho koxkorretik... Lehen esan dizuet: Idazlea bera ere ez zait interesatzen, bere obra baizik. Bere fikzioak. Nik, ORAIN eta HEMEN, irakurlea naizen aldetik, istorio bat kontatzea nahi nuke, eta haren bidez, orduan bai, egilearen berri jakin. Korrelato objetiboa esaten zaio horri. Alegia, ez hitz egin zuzen-zuzenean zutaz. Sortu itzazu pertsonaia interesgarriak, sortu itzazu eszenario eta egoera erakargarriak, asma ezazu trama bat, horiek denak zure emozioen berri emango digute-eta, inongo erretolikarik, inongo homiliarik eman beharrik gabe. Hau da: eraman gaitzazu istorio luze batean barrena, orain eskuinera, orain ezkerrera, ttipi-ttapa, ttipi-ttapa, zure baitaraino.

"Lisa ondoan eseri zitzaion Gigiri, eta burua haren sorbalda gainean bermatu zuen. Tabako-kiratsa zerion. Errauts-kutxa deskuidu batean askatu eta metro batzuk joan zen aldapan behera. Lisa ez zen mugitu. Begiak itxi zituen.

—Kontaidazu, Gigi."

Horixe! Kontatu! Kontaiozu zerbait Lisari, Gigi!... Pelikula bat, adibidez. Liburu baten istorioa-edo... nahi duzuna, ze arraio! Baina kontatu! Kontatu luze!

Bai zera, luze... Horrek, amigo, lan izugarria eskatzen du. Orduak. Egunak. Urteak. Kandelerotik luze desagertu beharra. Zertarako, eta, soil-soilik, inork gutxik erabiltzen duen hizkuntza baten bibliografia potoltzeko, gainera. Zeren —utzidazue niri ere, Lisari bezala, galderak egiten—: non daude gure irakurleak? Norentzat ari gara? Nori axola zaio literatura? Nori axola zaio euskarazko euskal literatura?

Gure liburu gehienek apalategietako hautsa dute bazka. Hori desperdizioa! Hori alfer lana! 300 orrialdeko nobela bat! Euskaraz! Jokin, mesedez... Utzi ttipi-ttapa bukaezin horiek. Alperrik joan zara Trillueloseraino. Itzuli Atlantidara, joder! Lasterketa llaburren garaian sartzen ari omen gara: ipuinak, gutunak, aforismoak, poemak, gogoetak... Fragmentazioa.... mmm... intertestualitatea... Pertsonaiak sortu eta katramilatu? Trama baten nondik nora modu koherentean garatu? Istorioaren tempusa ongi neurtu? Sorpresak kokatu istorioan barrena? Eszenatokiak erabaki eta jantzi? Mesedez! Oso gutxik daukate gurean horretarako ipurdirik. Bai, ipurdia. Hori baita nobelagile batek gehien behar duena: ipurdi zabal-gogor bat, aulkitik mugitu gabe orduak eta orduak idazten pasa ahal izateko. Agur, hortaz, kanape-dastaketak! Agur, prentsa-kolaborazioak! Agur argazkiak! Agur... agur... Klandestinitatea dakar asmo handiko proiektu literario bati heltzeak, eta hori, klandestinitatea, beste batzuentzat utzi dugu, zoritxarrez.

Badakizue zer? Ez dut uste, ez, kanpoan gertatzen ari denaren aurrean erantzun literario neurrikoak, potenteak bilatzen ari garenik. Eta ez aipatu orain, mesedez, euskal arazoa ukitu duten liburu guztien zerrenda. Beude sagarrak maldetan. Denbora gutxi da 100 metro haietatik haratago —barkatu, honatago— egiten ausartu ginela, eta tarte honetan oso sagar gutxik mikaztu digu ahosapaia, edo tripa-barrenak nahastu.

Salbuespenak salbuespen, ausardia, harrotasuna falta zaigu euskal idazleoi. 400 miloi hiztuneko hizkuntza batean idatziko bagenu bezala ekin beharko genieke gure erronka narratiboei. Anbiziosoak izan behar dugu gure orainarekin. Gure eskuetan dago geroko belaunaldikoek esatea HEMEN, ORAIN, konflikto bat izan zela, eta ez soil-soilik, nola zen? gertaera larri xorta bat... Ez daitezela izan historialariak eta kazetariak akta altxatzen bakarrak. Gertatzen ari denari, gertatzen ari zaigunari, ezin diogu erantzun narratibo ahulik eman. Ez gaitezela berandu iritsi. Ez dezatela urte batzuk barru oraindik jaio ez diren idazle horiek oraingo gertaera larriez idatzi, sermoi ergel ezagunarekin: “gure iraganaz gogoeta egin nahi genuke, gure izaeraren parte ere den iragan hura errekuperatu nahi genuke, memoriak gorde dezan, eta tar...tar...tar...” gaur egun batzuk Espainia aldean dabiltzan moduan. “Ez, gazteok” —esango diegu—. “Berandu zabiltzate. Ez da ezer errekuperatu behar. Lan hori guztia guk gure garaian egin genuen!”.

Gazta-kaxa bat dugu frigorifikoaren gainean. Aspalditik dago hor gazta zaharra usteltzen. Ez diogu tapakia altxatu nahi, kiratsaren beldurrez.

“Salouko hilerriko gorputegian zeukaten. Areto handi hotz bat zen, non alde batean, errenkada zuzenetan, horma-hilobi batzuk zeuden, tiraka ateratzen diren horietakoak. Iritsi eta, hitzik esan gabe, horma-hilobi haietako bat kanpora atera zuten, aretoaren isiltasuna bat-batean urratuz. Gorpua, edo eztandak txikitutako gorpu-zatiak, aurrean jarri zizkioten, estalki beltz baten azpian. Tiradera bat ekarri zioten estalkia altxatu eta aurpegia, bakarrik aurpegia, erakutsi baino lehen. Bertan semeak leherketa gertatu zenean soinean zeramatzan hainbat gauza zeuden; hala nola zapatilla belztu bat, belarria falta zuen gerriko bat, alkandora-zarpa urratu batzuk eta, mordoilo haren guztiaren azpian, eskumuturreko arrosa”.

GIGI, BEHARRIK, C’EST MOI (Utzi Amaiari alde egiten, faborez) 

Ez gaitezen sobera tragikoak jarri, ordea. Bestela, entzulegorik gabe geratuko gara.

Gauza tristeak kontatu ditut Antzararen bidean, egia da. Izugarrikeriak. Baina baita dibertigarriak ere. Umorea, aizue. Ez zait axola neure buruari ere barre pixka bat egitea. Literatura, umorerik gabe ezin dut ulertu. Bizitza ere ez. Umorerik gabe sermoia da literatura. Homilia. Eta sermoiez ederki zerbitzatuak gaude hemen, ez zaizue hala iruditzen? Gigiren presentzia horrela ulertu behar da. Giro kargatu, itogarrietatik ihes egin nahi nuen. Joan zaretenean han geratu zen. Jada ez da nirea. Joan zen. Ondotik umorean sartu-irten bat egin nuen Atlantidakoan. A ze lasaitua! Badago ausardiaz, kemenez konfliktoari heldu, eta haren ondorioz gaixotu egin den idazlerik, karga emozional hura ezin eramanez. Ez nau harritzen. Nik, hori ez gertatzeko, Gigi pertsonaia asmatu dut oraingo honetan. Bufoi bat behar nuen. Hitzontzia, Lisaren uzkurkeriari kontraste egiteko.

"Tabernan gaupasa egindako gazte kuadrillak mahai inguruetan eserita zeuden, plater, edalontzi eta ahozapi zikinen gainean abailduak. Airean Bisbalen azken CDa entzuten zen. Gazteetako batek —kuadrillako graziosoak— oraindik algarari heltzen zion, eta barre ozenak botatzen zituen logurak eta nekeak hartutako lagunak alferrik suspertze aldera. Neskek gau luzeak ostutako pinpirin arrastoak agerian zituzten makillaje koloregalduan eta galtza-mutur bustietan. Takoietako zikinak eta, batez ere, mutilen mazela gorrituek mendiko airea salatzen zieten.

—Basque Warriors… —zezeldu zuen Gigik."

Horixe... Basque Warriors autentikoenak, eusko-labelekoak, non eta Pagozelain, pastillaz kokoteraino eta gaupasa eginda. Horra Gigiren eszeptizismoa umorez zipriztindua. Euskal Arazoa? Zein arazo?, galdetzen digute gure inguruko gazte askok eta askok. Realaren egoeraz ari zara? La Oreja de Van Gogh-ren kantari faltaz? Gure artean omen dagoen ligatzeko ezintasunaz?

Ez didazue sinetsiko, baina aspaldi honetan sentsazio batek harrapatu nau goitik behera. Matxinatzen ari naiz horren kontra, baina amore ematera noa. Esango dizuet: Hasia naiz neu ere Euskal Arazoa indiferentziaz begiratzen. Hartaraino eraman naute azken gertaera… nola zen?  larriek. Eta beldur naiz, lehen esan dizuet-eta, ditxosozko gatazka hau ez ote zaidan bilakatuko, denborarekin, literatur-arazo hutsa. Alegia: nola hitz egin honetaz? Zein enfoke eman? Zein pertsonaia erabili sinesgarri izan dadin? Zeren, arazoak arazo, eta konfliktoak konflikto, segitzen dut nire lagunekin zerbezak hartzen, eta tarteka Sadarrera Osasuna ikustera joaten. Hortik dator, agian, azken obra honetan konfliktoari solemnitatea kendu nahi hori. Horrela esplikatu daiteke, noski, Bizia lo-tik eman dudan jauzia. Pisua kendu dramari, eta, tarteka, kontrako norabidean jo, irribarre baten bila.

Bai. Disparateak tentatu nau. Absurdoaren bideak. Esperpentoak. Ez naiz bakarra. Hain baita absurdoa errealitatea bera, aizue. Hain esperpentikoa The Organization delakoa. Irakurri duzue Itxaroren Jalgi hadi plazara? Premonitorioa. Eta postindependentzia manifestua? Ene Jesus... Jadanik hitz egin dut literaturaren zentzu ludikoaz, baina harago noa. Gerta liteke, hemendik guk uste baino gutxiagora, gure arazoa, gure gatazka, esperpentorako, astrakanadarako bide izatea, literaturan eta, horixe mingarriena, zineman. Ez. Ez aipatu Vaya semanita, faborez, hori Pernando Amezketarraren hurrengo da-eta etor dakigukeenaren aldean. Komedia = tragedia + denbora, esaten du Woody Allenek, matematika, matematika krudela erabiliz. Eta gure denboraren atzerako kontua amaitu da aspaldi: 5 bala, 4, 3, 2, 1... zero!

Mundu baten akaberaren aurrean gaude, aizue, eta ez gara enteratzen ari. Halako batean, inork ezer egiten ez badu, geure buruak ikusiko ditugu Aitaren Etxeko teilatuaren gainean jarrita, gure 700 presoekin, gure manifa, bake-prozesu, tregua-garai eta ostiakeria guztiekin, etxe hori amiltzen ari dela onartu ezinik. Eta inbisibleak izango gara. Bai, inbisibleak. The Others. Eta hori besterik ez bada, gaitz erdi.

Indiferentzia, fribolitatea, arintasuna... Hain posmodernoak hirurak... Konfliktoa? Arazoa? Zein konflikto? Zein arazo? Entzun. Entzun sirena hotsak, arratsaldeko zortzietan. Bulean...

"Berriro sirena-hotsak Bulebarretik. Eta pilotakadak. Kontxako pasealekuan hara-hona zebiltzan gazte kuadrillek noiz-noiz lepoa luzatzen zuten iskanbila zegoen aldera. Baina jakin-minak apenas irauten zien. “Mobiduki zegok Bulean”, entzun zioten mutil musugorri bati, “ostia, goazen ikustera!”, entzun zioten kuadrilla bereko beste bati, eta lagunak halako batean zarta eta zarta hasi zitzaizkion, algaraka, “har ezak, har ezak ostia-dosia orain nahi baduk, gudari horrek, eta goazen azkar bolerara!”. Izozki bana zupa eta zupa ari ziren neskato batzuen ondotik pasatzean ziplo isildu ziren, ordea, eta ia-ia aldi berean jaso zituzten eguzki-betaurrekoak kasko gainera, urdinak batzuk, gorriak bestetzuk: “Emadan, emadan zupadatxo bat!”, aditu zioten taldeko ausartena zirudienari."

Paisajea eta paisanajea. Oso garrantzitsua da non kokatzen dituzun pertsonaiak... Eszenatokia. Atrezzoa. Figuranteak. Markoa, inkonparablea izan edo ez izan. Dena dago diseño jakin baten pean.

Portzierto, gauza bitxia gertatu zait nobela honekin: Donostiara joaten naizenean eszenatokiek bizia hartzen dute nire begietan, eta bertan, ez nire baitako Donostian, ez 2003ko Donostian, baizik eta oraingo Donostian, nire nobelako pertsonaiak eta figuranteak ikusten ditut, batera eta bestera, noraezean. Lehen esan dut nire literaturak inguruko, gertuko errealitatetik edaten duela. Baina anekdota honek kontrakoa pentsatzera ere eramaten nau; hau da: errealitatea dela, zenbaitetan, fikzio lanetatik koloreak, usaiak, zaratak harrapatu behar dituena, zertarako eta, —utzi pixka bat profundo eta interesantea jartzen—, kanpoko kaosak zentzua izan dezan. Errealitatea fikzioaren beharrean… hori marka! Esan berri dizuet ditxosozko euskal gatazka hori ikuspuntu literario hutsez hasi naizela begiratzen, ezaxola, eta hau guztia, Lisa, Jesus, Gigi, Igor, etab. hara eta hona dabiltzala ikustea, alegia, literaturak nire baitan errealitateari egin berri dion garaipenaren froga garbiena duzue.

Enfin. Agian urrutiegi joan naiz. Gauza sinpleagoa izango da, seguru. Adibidez: Lisa, Jesus, Gigi, Igor, etab. han eta hemen ikustea, seinale izan daiteke, besterik gabe, liburua argitaratu eta 6-7 hilabetera, oraindik norbait irakurtzen ari dela liburu hori, eta pertsonaiek zabalik dagoen liburu horretatik salto egiten dutela, por ahí ibiltzera, aske. Orain, kasu: entzun duzue? Ixo... Bai? Entzun duzue? Lisa da. Hemen balego bezala entzun dakioke. Ziurrena zuetako batek ekarritako liburu batetik eskapo egin du, mutur luze halakoak. Den-dena jakin nahi du-eta. 65. orrialdea da, oker ez banago. Donostiako Parte Zaharrean dago Lisa, Ikatz kaleko eskaparate baten oinetan eserita. Negarrez ari da. Amorratua dago. Baina garrasi egiteko adorea dauka oraindik. Entzun diezaiogun, merezi du-eta:

"—Nor zen nire semea, Amaia? Nor zen Igor?

Amaia orduan ziplo gelditu da. Jiratu, eta Lisarengana egin du. Haren aurrean makurtu da.

—Ikaragarri maite zintuen, bazenekien? —esan dio. Lisa lurrean eserita dago. Ez du begirada Amaiarengana jaso. Burua belaunen artean sartu du, arnasestuka—. Zoaz etxera, Eli —gehitu du Amaiak, zutitu eta alde egin baino lehen."

Utzi, bai, utzi Amaiari alde egiten, faborez. Beste nobelistaren batek segituko dio, hala espero dut nik, behinik behin. Niri jada ez zait hainbeste interesatzen. Oso prebisibleak dira bere ibilerak. Hari baino, nahiago dut atzean uzten duen lur-mortuari erreparatu. Hor doa Lisa. Ez diezaiogun begirik kendu. Segi diezaiogun Donostiako Parte Zaharrean barrena, Triniraino:

“Triniko petril batean eseri da Lisa. Lasaiago dago. Aurrean gazte batzuk ikusi ditu. Cacique rona eta Coca-Cola nahasten ari dira edalontzi handietan. Igor hil zenean zaintzen ari zen emakumearen etxeko balkoitxoa ere ikusi du plazako bazter batean, usoen eremu”.

 ON THE ROAD

Trinitate Enparantzara joan gara. Baina berdin-berdin joan gintezke Groseko Txofrera, Amarako Txamartara, Marko inkonparableko tamarindoen itzalpera edo... itsasora... Bai, itsasora. Ohartu zarete? Luzetxo daramat Donostiaz hizketan eta ez dut itsasoa aipatu ere egin tarte honetan. Itsasoa ez zait ahaztu, aizue. Itsasoan hartzen du abioa nobela honek, eta itsasoan bukatzen da. Mutiko serioa, mutiko irribera, mutiko ilehoria hondartzan. Dioni, Justino, Jesus... Horiekin hasi dut hitzaldi hau, gogoratzen? Gero Demetriok ekarri gaitu orainaldi gordinera. Baina goazemazue orain itsasora, bai, goazemazue autobian barrena, zer arraio! Kieto. Zer jartzen du hor? Noain. Ez, mesedez, ez gelditu! Segi hegoaldera! Tafalla atzean utzi dugu eta mmmm… jada kresala usaia antzematen duzue… Ireki begiak, joder, han, urrutian, Moncayoren oinetan, Ebroren bazterretan, Faulknerren Yoknapatawpha ageri baita....

Nafarroako hegoaldean dago nire literatur ibilbidearen hasiera. Hausturak. Premonitorioa. Izenburu kuriosoa. Eta pretentziosoa. Hautsi? Zein hari, zein soka, zein kate hautsi? Koittadua. Gauza batzuk ezin dira atzean utzi, amigo. Philip Rothek oso ongi esan zuen: “Aitaren etxetik alde egin nuen aitaren etxeko kontuak ahazteko, eta bizitza osoa eman dut aitaren etxeko kontuez idazten”. 

Niretzat hegoaldera joatea da denboran atzera egitea. Beno. Ez hain atzera. Nire memoria familiarra ez da XX. mendetik atzerago joaten.  Ez gara Noaindik ziztu bizian alperrik pasa, aizue. Batzuek iragan urruneko derrota haietan ikusi nahi dute oraingo... nola zen? gertaera larri guztien esplikazio —edo justifikazio— oro. Baina Noainen, eta Noaindik behera, lurra zulatuko bagenu, ez genuke ez gezirik, ez ezpatarik, ez estandarterik aurkituko. Ziurrena zinegotzi, edo zinegotzi-ohi, edo ezkerreko militante huts baten kaskezurra aurkituko genuke, bala batek alderik alde zulatuta. A ze gertaera larria, ezta?

Ez da ariketa atsegina izan, sinetsidazue, izugarrikeria haiek gogora ekartzea. Baina argia eman diezaguke noizbait Olitetik behera autobiatik ateratzeak, belarria pertsona egoki bati arrimatzekotan. Entzun, entzun, bestela, Caraquemada txakurraren jabeari. Hilobi baten bazterrean dago, Gigi eta Lisarekin hizketan. Ondoan beste agure batzuk daude, Arantzadikoek ateratako gorpu-hondarrei begira. Caraquemada batera eta bestera dabil, usna hemen, usna han:

"Harritzen ninduen kazetari euskaldun haien jakin-minak, ez baituzue honaino etorri beharrik kaskezurra tiro batez lehertu dieten gizajo batzuena kontatzeko, ezta? —ondoko bi agureak jiratu ziren—. Duela hilabete batzuk hemengo bat hil zuten, gerra garaiko errepublikazale anarkista baten biloba. Sukaldari arriskutsu bat, nonbait. Militarrek hango kuartel batean kontratupean zeukaten. —Beste bi agureek hildakoaren izena ahoskatu zuten batera—. Apustu egingo nuke garai hartako erreketeen biloba bat baino gehiago dabilela gaur egun Euskadi gora eta Euskadi behera. Odolean daramate…"

Lehen kaxa batean gordetako gazta zahar batez hitz egin dizuet. Gure aiton-amonek luze eduki zuten kaxa hori etxeko zokoren batean, ederki itxita, badaezpadere, tapa kentzea erabaki zuten arte. Akaso gu, berrogei urteen jiran gabiltzanok, izango gara gerra zibilaren garaiko izugarrikeriak protagonista zuzenen ahotik entzundako azkenak, den-denak hiltzen ari dira-eta. Gure seme-alabentzat kontu hau jadanik beste batailatxo bat besterik ez da. Eta hala izan bedi.

Nire etxean, ordea, beti egon da iragan mingarri hartara jotzen zuen leiho txiki halako bat. Fotograma edo argazki sorta bat, txuri-beltzean. Lehen pertsonaren indarra, aizue: esan zidan... eraman ninduten... ailegatu ginen... Historia liburuetatik ere ikas daiteke, noski, baina Historia, lehenago esan dizuet, ez da txuri-beltzezko argazkiak bezain sakonera iristen. Kazetaritza ere ez, noski. Baina Literatura bai. Izan ere, denek ez duzue Candiren ondoan eseritzeko suerterik izan, eta jolas-literarioak, noski, hori posible egiten digu. Egin dezagun kontu: Faulknerren Yoknapatawphara heldu gara. Kanposantuan izan gara, Arantzadikoek hilobitik ateratako hezur-metak ikusten. Gero tabernara joan gara. Mahai batean eserita gaude. Alde batean gu, irakurleok. Ondoan, Gigi eta Lisa. Gure aurrean, ardo gorritik tira eta tira etengabe, Candi tar, tar eta tar ari da…:

 "—Hilobian izan zarete, ezta? Hezur horiek behinik behin ongi gordeta egon dira, kanposantuaren abaroan, lurpean. Bardeakoak ordea… —begia kearen atzean ezkutatu zuen—. Bardeako artzainek kontatzen zuten batzuetan txakurrak ikusten zituztela, giza hezurrak ahoan zeramatzatela."

Ze arriskutsua den nobela historikoa! Ongi dago dokumentazio-lana, baina emozioari, istorioari ematen bazaio lehentasuna, ez didaktismoari, nahiz eta gero, akaso, zure nobela zoritxarrez —zoritxarrez? — eskola liburu gisa erabiliko duten. Baina utzi negarrak alde batera. Didaktismoaz ari nintzen, dokumentazio-lanaz: ez ditut historiako... nola zen?... gertaera larriak xehe-xehe esplikatu nahi. Hori historialarien eta kazetarien lana da. Badakizue: hauteskundeen emaitzak, hildakoen kopurua, gerren hasiera eta bukaera datak, balen zenbatekoa (gogoratu: 1 + 1 + 2 + 1 = 5). Datuen diktadurak arnas narratiboa itotzen du. Nik Historiaren zurrunbiloak irentsi, eta betiko desagertzen diren pertsonen ustezko bizitza afektiboan sartu nahi ditut muturrak, imajinazioa erabiliz. Bai, imajinazioa. Gezurra esan nahi dut. Gezur betea. Errealitatea nire erara interpretatu nahi dut, aizue. Errealitatearekin jolastu nahi dut.

Vila-Matas-ek esaten du zenbait idazlek errealitatea erreproduzitu, bikoiztu baino ez dutela egiten, eta, horrela, pobretu egiten dutela errealitate hori. Eta, literaturaren lana, besteak beste, errealitatea aberastea da, errealitateari, gogoratu Lisaren erregua, ñabardurak jartzea.

Candiren ondoan segitzen dugu. Oraindik txakurren irudi lazgarri hori burutik uxatu ezinean gaude. Horixe ñabardura: Giza-hezurrak ahoan…Buf! Memoria bizia, Candi. Orain hitzetik hortzera darabilte memoria kolektiboaren kontu hori, baina azkenean konturatzen zara pertsona bakoitzak bere memoria propioa eraikitzen duela historian zehar izandako gertaera —berriro hitza— larrietatik abiatuta.

"—Pilarika egun batean, Zaragozara zihoan erromes tren bat harrika ibili zuten berak eta beste lagun batzuek —jarraitu zuen agureak—. “To, ostia-jaleak!”, oihukatu zieten, “goraintziak eman Zaragozako putatxoari!”.

—Ez zaitut halakoetan ikusten —esan zion Lisak, harriduraz.

—Ez. Ni ez nintzen saltsa haietan nahasten. Ni kuadrillako oilobustia nintzen. Bestelako pasioak nituen."

Ardaila, zalaparta, kuadrillakeria tren barruan. Ardaila, zalaparta, kuadrillakeria trenetik kanpo. Giza saldo aztoratua. Bakardadetik gauzak bestela ikusten dira; ezta, Jesus? ezta, Gigi? ezta, Lisa? Idazle batek duela gutxi esan zidan erabateko askatasun kreatiboa bakardadetik bakarrik datorrela. Horrela, jainko eta dogma guztien gaineko erretolikak hiru modutan hartzen dira:

BAT: umorez —Gigi c’est moi.

BI:  asperduraz —Lisa c’est moi.

eta, HIRU: errezeloz —Jesus c’est moi.

Ai, ene, posmodernitatea… Askatasun kreatiboa esaten zuen nire lagun idazleak. Nik adjetiboa kenduko nuke —kreatiboa—, eta askatasunaren aldeko apostua egingo nuke, besterik gabe. 

         Baina isil gaitezen, nobelako agurea bezala, eta urrutiratu gaitezen. Dijoala trena. Egin dezatela harrika besteek. Lehen esan dut: Nobela bizirik dagoen bitartean, hark hitz egin behar du, ez egileak.

Pertsonaiak hara-hona dabiltza, Trilluelosetik Donostiara, Donostiatik Pagozelaira, Pagozelaitik Bardeara… Naufrago kuadrilla ederra osatzen dute. Entzuten diezue?

Beraiek isiltzen direnean, liburua apalategietako hautsaren bazka bilakatzen denean, alegia, segituko dugu literaturaz hizketan.

Mila esker.