Poor as folk

Nagoen tokitik altxa, zoroan barreiatu paperen artean jauzi eta apalategira abiatu naiz, nire ideia burutu gabea argi diezadakeen adibidearen bila. Erdarazko zerbait nahi dut. João Cabral de Meloren Harri bidezko hezkuntza hartu dut, gaztelaniazko poeta asko baztertu ondoren (ez dut nahi pentsa dezaten ez naizela irakurle hautu eta maneratsua). Ausaz ireki dut liburua eta lehenik agertu zaidan poema nire helburuetarako aproposegia ez iritzita, beste poema bat bilatu dut, liburuari titulua ematen dioen hau topatu dudan arte:

Uma educação pela pedra: por lições;
para aprender da pedra, freqüentá-la;
captar sua voz inenfática, impessoal
(pela de dicção ela começa as aulas).

Harri bidezko hezkuntza: lezio bidez;
harriaz ikasteko, haren tratua maiztu;
boz hanpatu gabea, inpertsonala atzeman
(dikzioarekin berak hasten ditu eskolak).

Euskal irakurleari zaila zaio harriaz entzun eta Gabriel Aresti ez gogoratzea. Bilbotarraren liburuak ez dauzkat ordenagailu gelan, saloian baizik, eta bila noa, abiatu aurretik ez dakidalarik baliatu ahalko dudan, hobe ez ote nuen Castillo Suarezen edo Xabi Bordaren zerbait hartzea.

Hemen naiz. Egongela pizturiko telebistak gogorarazi dit zer galdu dudan etxean geratuta (Babylon). Orain bai ausaz aukeratutako lau bertso lerro, zeinen bitartez irakurleak agian ondorioztatuko baitu euskaldunok ez dugula zertaz bekaiztu kanpoko poetarik.

Bihotzean sarturik daukat mendekantza:
Picasso, Proust eta Bartok damutuko dira.
Haserre haundiz noa orain haiengana,
besapean zuzia, eskuan haizkora.

Agian –berriz esanen dut– Aresti ez da nire asmoetarako, nik frogatu nahi dudan tesirako, adibiderik hoberena, baina aurrera egin dezagun, ahal bezala.

Balizko irakurle batek gure poetaren testua bestea bezain ederra, edo ederragoa dela pentsa badezake ere, eta nik ere hori uste badezaket ere (ez dut uste), Arestirenak beti edukiko du gabezia bat, segituan, beste adibide pare bat eman ondoren, azaltzera noana.

Antonio Portelak, ni jaio nintzen urtean jaio zenak, poema batean dio: Que dure este punteo eternamente (hendekasilabo ohargarria) edo La especie/ a la que pertenezco baila esta noche. Nire adinekoa ere Leire Bilbaok: Igerian aritu nintzen behin (hendekasilabo ohargarria) edo Lo egin duenaren usaina daukazu.

Hemen ere esan behar dut gabezia bat sumatzen dudala euskarazko poetarengan. Gabezia ez da hautematen bi lerroak modu sinkronikoan aztertuz gero. Bi poetek, egokitasun handiz, kolokialak izatea aukeratu dute. (Parentesi bat: Azkenaldian pentsatzen ari naiz hizkuntza poetikoak desintoxikazioa behar duela, butchinger bat, XX. mendean gorriak pasarazi dute, eta akaso kolokialismoak ematen ahal diola atseden hori. Musikan ere lirismoa hainbeste degeneratu duenean, nik nahiago ditudan letra hanpatu gabeak hortaz doaz: Los Planetas-en Un buen día, kasu, edo Solynieve taldeak abesten duelarik: "Si eso ya me paso por allí, que es que estoy en casa de un colega. No obstante, yo qué sé, si eso luego ya veré, ¡venga!". Guztiz erreparatzekoa ere Katuloren tonua, Malest, Cornifici, tuo Catullo poeman zera idazten duelarik: "Kornifizio, zure Katulo lur jota dago, oso-oso gaizki pasatzen ari da..." Ixten dut parentesia). Gure bi poetek, Antoniok eta Leirek, esaten nuen, kolokialak izatea aukeratu dute, sintaxi laua, "neutroa" erabiltzea. Bueno, hobeki esan, poeta andaluziarrak sintaxi neutroa erabiltzea hautatu du. Euskal poetaren kasuan ez dago "erabili" hitza erabiltzerik. Ez du beste aukerarik izan. Emaitza berbera izan daiteke, eta neurri batean plazer estetiko bera ere eman dezakete. Baina euskal adanismo betierekoak beste plazer mota bat ukatzen digu: kondentsazio historikoarena.

Irakurketaren plazera, kapa asko dituena, konparaziotik ere badator, eta konparaketak dakartzan ezagupenetik eta ustekabetik. Irakurtzen duguna ez da mahai zuri batean pausatzen. Irakurritakoak poesiaz, hizkuntzaz, gauzez dauzkagun aurreiritziak haustera edo sendotzera datoz. Eta erlazio katea horretan euskarak gehien bat kanpokoarekiko harremanean mugitu behar izan du. Horizontalki, eta ez bertikalki.

Errepara diezaiogun hiperbatoi baliabideari. Hiperbatoia garai bateko moda izan zela esan dezakegu –zorroztasun teorikoari menia eskatuz gero–, orain hitz laura jotzen duten esaldiak erabiltzea izan daitekeen modu berean. Europa guztiko literaturak kutsatu ziren hiperbatoizismoaz. Hizkuntza batzuek errazago zuten egitura sintaktikoaren malgutasunagatik. Besteen zurruntasuna, hala ere, ez zen izan eragozpen gainditu ezina baliabidea bereganatzeko orduan. Moda zela esan dut, zehatz dezadan pitin bat gehiago: garaiko estilo bihurriari ongi zegokion bihurritasun sintaktikoa zekarren, eta prestigio literarioa zeukan latinaren oihartzuna ematen zuen.

Buruan daukadan adibidea paratu nahi badut egongelara itzuli behar dut liburuaren bila.

Ez naiz egongelan entretenitu, Queer as folk amaitu da.

Pontus de Tyard (1521-1605) poeta frantsesaren Andere batekin maiteminduriko andere batentzako elegia-ko lau bertso lerro:

Et que d'un seul exemple, en la française histoire
notre amour servirait d'éternelle mémoire,
pour prouver que l'amour de femme à femme épris
sur les mâles amours emporterait le prix.

Ez naiz euskaraz ematera ausartzen, muturreko adibidea (Pasos de un peregrino son errante/ cuantos me dictó versos dulce Musa bezalako probokazioa) ez den arren.

Frantsesaren oroimen historiko-poetikoan holako egituraren aukera dago, lo baina badago. Gurean berriz ez, nahiz eta euskaraz ere hiperbatoiaren "moda" eduki genuen: Etxeberri Ziburukoaren lau bertso lerro nahi ditut hona ekarri. Irakurri eta gero mintzatuko gara.

Berzela du kristauaren gezurtatzen deitzea,
eta Elizari bere goratzen ohorea.
(...)
Hurren parteak bi gauza tik kondatzen,
bakhun eta orazione bikhunak irakasten.

Guk ez ditugu bertso lerro horiek, edo horiek bezalakoak, prozesatzeko gailurik biltegian gorderik. Memoria historio-poetikoa hondaturik bai. Honatx hauei buruz Altuna aitak zer dioen:

 du...gezurtatzen: adizki konposatuaren eta izen sintagmaren lau hitzak elkarrekin nahasturik daude, gurutzaturik, elkar puskatzen dutelarik. Eta hori beharrezko ez zelarik, gainera, honela ere bertso zuzena ateratzen zitzaion: "Bercela du gueçurtatcen Christauaren deitcea". Zergatik? Maiz ezin asma daiteke; Etxeparerengan, ostera, horrelako fenomenoak gutxi izateaz gain, ia beti eman daiteke arrazoia.

 

 bere... ohorea: izen sintagma hau zesurak erdibitzen duela dago, alde banatan hitz bakoitza, alegia, eta bien artean partizipioa sarturik. Etxeparerengan ez da erakusleekin inoiz horrelakorik gertatzen; ezta posesivoekin ere.

 bakhun eta orazione bikhun: zaila da hemen ere, goragoko hartan bezalaxe, asmatzen zergatik ez duen bertso hori honela paratu "orazione bakhun eta bikhunak irakasten". Bertsoa ez zen galtzen aterako.

Bai, nik ere begiak igurtzi ditut, Altunaren hau irakurrita. Edo Altuna ergel nabarmen bat da (ez baitu sumatu ere egin Etxeberri Ziburukoa garaikidea izaten saiatzen ari zela, eta idazle barrokoari ez baitio baimenik ematen barroko idazteko) edo Altuna gaur egungo euskal irakurlearen isla da eta itsu zaizkio euskara literarioaren aurreko faseak. Beste literaturek subkontzientean dute bere historia: zabalean (kanpoari begira) eta sakonean (barnekoari begira) haz daitezke. Guk, txiro halakook, piszina olinpikorik gabe, txipli-txapla gabiltza, noiznahi jaioberri grazioso, ura belaunetaraino. Guk, txiro halakook, ez dugu Etxeberri ahaztu edo baztertu; larriagoa da: ez dugu Etxeberri eduki.

Haec dixi. Eta haek dixitzeko geratu naiz etxean?