Apurketa literarioaren posibilitatearen inguruko solasaldia

Hasi al gara Volgako Batelariaken beste hainbeste blogari sinpatikoen ohiturak geureganatzen eta lehenago (edo geroago) beste komunikabide batzuetan argitaratzen ditugun testuak hemen errepikatzen, infinitoraino? Bada, bai eta ez. Hemen aurkezten dizuegun solasaldiaren lehenengo bertsioa, jadanik ezagunak egingo zaizkizuen Zigorren eta Luzioren artekoa, Argia aldizkarian azaldu zen duela pare bat aste, "Apurtzaile" izenburupean; orain aurkezten dizuegun hau haren EP bertsioa da, hots, Extended Play delakoa, dezente zabaldua eta mix berri batez hornitua. Bejondeizuela.
Zigor.- Arratsaldeon, Luzio. Berandu heldu zara…

Luzio.- Arratsaldeon, bai, eta, bihotzez, barka nazazula erregutzen dizut. Ez nuen aitzur bat ere topatzen etxe osoan, badakizu, erabili eta botatzeko horietakoak, eta kalera jaitsi behar izan dut berriak erostera: beti irekita egon ohi diren denda txinatar batean kausitu ditut azkenean; nola etorriko nintzen hitzordu honetara bizarra egin gabe…

Zigor.- Garagardo bat hartuko al duzu? Ni beste bat eskatzera joango naiz.

Luzio.- Ez, ez, goizegi da niretzat. Arauzkoa, ordu honetan, tea da, noski, baldin eta zulo honetan halakorik balute. Limoi tanta batzuekin, posible bada. Tea, gainera, literarioagoa da, ez duzu uste? Eta zure telefono-deian aditzera ematen zenidanez, literatura da -zorionez eta tamalez, gehituko nuke- gure enkontruaren arrazoia…

Zigor.- Hala da, bai. Eta, zehazki, hauxe.

Luzio.- Karpeta hau?

Zigor.- Nire nobela amaitu berriaren eskuizkribua da, Lore odoltsuak uherretan. Edo, hobeto esanda, nire eskuizkribuaren kopia bat: bestea editore ezagun batek dauka, eta atzo bertan onartuta zegoela komunikatu zidan.

Luzio.- Zorionak eta zorionak; egiaz, topa egingo nuke zure lore odolustuen alde, nire tea kikara eta zure garagardo edalontzia horren gaizki ezkonduko ez balira. Edonola ere, zer esan zizun argitaratzaile horrek, zeinaren izena ez baitizut, diskrezioaren kariaz, oraingoz eskatuko?

Zigor.- Oso lan apurtzailea dela, eta, ondorioz, merkatu-kuota nabarmena bereganatzea espero eta desio duela.

Luzio.- Apurtzailea, beraz; oh là là.

Zigor.- Beti bezala, ironiaren zantzuak sumatzen ditut zure hitz eta keinuetan, Luzio. Eta ironia horrek epairen bat ezkutatzen badu, ausartegia eta are jendetasun gutxikoa iruditzen zait, batez ere kontuan hartuta liburua ez duzula oraindik irakurri.

Luzio.- Ez da, ordea, zure kontra zuzendutako ironia, zure editorearen hitzek eragindakoa baizik… Izan ere, Zigor maitea, ziur nago zure eleberria gustatuko zaidala, ez eduki zalantzarik! Baina argitaratzailearen hitzez, zer nahi duzu: gaizki irizten diot zu bezalako gazte tolesgabeak nahasten eta tronpatzen ibiltzeari.

Zigor.- Zer esan nahi duzu?

Luzio.- Zure argitaratzaile horrek ondo baino hobeto jakin beharko lukeela adjektibo hori, "apurtzaile" alegia, ezin dela halako errazkeriaz erabili. Eta, ez baleki, editore txarra dela pentsatzen hasi beharko genuke.

Zigor.- Zer dela eta?

Luzio.- XXI. mendearen hasiera honetan nekez izan daitekeelako ezer zinez apurtzaile, ez literaturan eta ezta, gaingiroki, artearen alor zabalean ere. Yves Michaud filosofoak azaldu bezala, transgresioak arauaren bortxaketa dakar, eta behin eta berriro errepikatu ezkero, arau berriak produzitzera iristen da, azkeneko ehun urtetako arte-berrikuntza ustez apurtzaileekin gertatu den gisara hain zuzen ere. Abangoardiek bide hori agortu zuten, nolabait, eta transgresioa, arteen munduan, normalizatu dela esan daiteke, transgresio izateari utziz ondorioz. Gainera, merkatu ekonomiak izugarri ondo banpirizatu ahal izan du abangoardien etengabeko berritze-xede hura -zer berrizaleago kapitalismoa baino?-. Egungo publizitateari begiratu bat ematea besterik ez dago abangoardien berrikuntza haiek nola bere egin dituen ikusteko.

Zigor.- Eta orain aipu batekin zigortuko nauzu, ezta? Zure kaieratxoa ateratzen duzunean okerrena espero dut beti…

Luzio.- Asmatu duzu: Félix de Azúaren bat irakurriko dizut, gainera, segundorik galdu gabe. Filosofo eta idazle bartzelonarrak dioen bezala, merkatuaren nagusitzearen ondorioz, eta "enkargua konde batek edo duke batek ordaintzen zuenean gertatzen zenaren aurka, gaur egun inori ez zaio tutik ere axola arteak errepresentatzen duena edo aditzera ematen tematzen dena. Barre-algara sortzen du irrati edo telebista esatari batzuei entzutea egungo arteak apurtzaileak, erresistentziazkoak, kritikoak, iraultzaileak edo antzeko zerbait direla. Inoiz ez da ikusi, agian Egipton bakarrik, boterearekin adeitsuagoa izan den arte-produkziorik".

Zigor.- Ez dakit zurekin ados nagoen. Gogoan al dituzu Gunther von Hagens-en erakusketa haiek, gizakien eta animalien gorpuak erabiltzen zituenenak? Eskandalagarriak izan ziren.

Luzio.- Bai, gogoan ditut, baina –"apurtzea" eta "eskandalizatzea" gauza arras desberdinak izan daitezkeela albo batera utzita- "apurketa" kontzeptuaren agortzearen zeinutzat hartzen ditut nik halakoak: arteari gaizkiarekin eta are delituarekin jolasean ibiltzea beste erremediorik geratzen ez zaionean, kale itsu batera iritsi garenaren seinale.

Zigor.- Dena dela, irudipena daukat arte plastikoez ari zarela, literaturaz baino.

Luzio.- Hala da, baina egoera, funtsean, nahikoa antzekoa dela esango nuke: nola izango da literatura apurtzailea, inori ez bazaio literatura inporta? Edonola ere, egia da Hagens horren edo Zhu Yu bezalako artisten performance odoltsuen baliokide literarioak aurkitzea zaila litzatekeela…

Zigor.- Eta zer diozu Sade markesari buruz? Eta Baudelaireren Les Fleurs du Mali buruz? Edo Rimbaudi buruz? Ez al ziren haiek ere ibili gaizkiarekin jolasean? Ez al dira haiek eta haien obrak, halere, ezinbestekoak literaturaren historian?

Luzio.- Pozkarioz ikusten dut ez duzula denbora galdu, eta igorri nizun zerrendari kasu egin diozula, atal frantsesari dagokionean behintzat. Eta ez probetxurik gabe alajaina. Baina egile horien bizitzaz dakiguna alde batera utzita, fikziozko obrei buruz ari gara nagusiki, hots, berez krimenik gauzatzen ez duten gaiez, garai guztietako zentsoreek uste izan dutenaren kontra bestalde. Kontua, edonola ere, ez da berria: gogoratu Gideren adagio famatua, "sentimendu onekin literatura txarra egiten dela". Bai, doilorkeria aspaldiko lehengaia da literaturarentzat, baina horrek ez du berez doilor bihurtzen literatura. Haratago joan beharko luke, lehen aipatu ditugun artista plastikoen kasuetan bezalaxe; ez dakit, irakurtzearekin batera hiltzen duen liburu edo poema bat idaztera heldu beharko litzateke inor horrelako zerbaitez hitz egiteko, adibidez, Enrique Vila-Matas edo Juan Bonillaren fikzio batzuetan iradokitzen den bezala hain zuzen ere. Irakurlea fisikoki hil edo, gutxienez, zaurituko lukeen literatur lan batez ari naiz, noski, asperdurak eragindako hilotz metaforikoak ez baitira eskas irakurketaren historia malkartsuan zehar, eta are gehiago euskal literaturaz ari bagara.

Zigor.- Arabeskoak egiten hasi zarela uste dut, Luzio, zure egile kutun bezain espainol horien aipamen sasieruditoak zure diskurtsoan txertatzeko aitzakiak eduki aldera agian. Baina aipatu duzunez gero, hel diezaiogun euskal literaturaren gaiari: ziur al zaude lan-kopuruan -inguruko hizkuntza zabalduagoen literaturekin konparatuta, esan gabe doa- oraindik horren laburra den gure literaturan dena dagoela esanda? Ezin dela ezer berririk gauzatu, literarioki, gure hizkuntza milurtekotsu eta aurreneolitiko honetan? Zeren eta, gauza berriak egitea posible balitz, zerbait benetan apurtzailea lortzea posible izan beharko bailuke, ezta?

Luzio.- Ez dut ukatuko lelo hori oraindik entzun daitekeela idazle zenbaiten ahotan, eta are gehiagotan leitu kazetari ez gutxiren idatzietan, euskal kazetarien ekoizkinei "idatzi" dei diezaiekegun heinean noski. Baina ez zait oso baliotsua iruditzen, Zigor. Euskal literatura, onerako eta txarrerako, literatura unibertsalaren isuri nagusian ondo baino hobeto sartuta dabil dagoeneko, eta horrek ustezko abantaila batzuk dituen arren (gure idazle eta kritikoek lotsagorritze bizirik gabe errepika dezaketela, adibidez, inguruko-guztien-maila-berean dagoela gure literatura, ez daukagula zertan ahalketu beharrik konparazioa egitean, gure produkzioek ez dietela inbidiaz begiratu behar ezein erdaratan argitaratutakoei...), badu desabantaila nabarmenik: esaterako, berritasuna ere maila unibertsalean frogatu eta gauzatu behar dela, eta ez soilik euskal hizkuntzaren esparru estuan. Marxen eta Engelsen 1848ko iragarpen hura, hots, "hertsitasuna eta esklusibismoa gero eta ezinagoak bihurtzen zaizkio edozein naziori, eta tokiko eta nazio mailako literatura ugarietatik literatura unibertsal bat sortzen ari da", ez zen agian bat-batean gauzatu, are gutxiago nazionalismoen mendea izan zen XIX. hartan, baina gaur egun egia biribila da: euskal literatura ez da jada, ondorioz, ehiza barruti pribatu, eta are gutxiago, esan gabe doa, erreserba natural paradisiakoa.
Izan ere, adanismoaren posibilitateak, nik uste, 1960-70eko hamarkadetara arte iraun zuen, edo, zuhurrago-optimistago jokatuz gero, 1980koaren amaierara arte; edonola ere, Obabakoaken argitarapenarekin eta kanonizazioarekin batera, zeinari literatura unibertsaleko lanen itzulpenen ugaritze eta homologazio orokorra gehitu behar baitzaio, bide hori guztiz moztuta luke euskal idazle gaixoak: euskara besteak bezain literatur hizkuntza unibertsala zen jada, eta, ondorioz, "Trajano enperadorearen garaian kokatutako euskarazko aurreneko detektibeen eleberria" argitaratzeak, adibidez, ez dio honezkero inolako berritasunik ekartzen euskal literaturari, engendro horren egile hipotetikoak eta lanaren aurkezpenaren berri emango zuketen kazetariek –horixe bailitzateke haien obligazioa– hala aldarrikatu arren.

Zigor.- Nire nobela, ordea, ez da Trajano enperadorearen denboran gertatzen, baizik eta…

Luzio.- Ez, Zigor, mesedez, ez iezadazu ezertxo ere esan zure eleberriari buruz! Lan berrien balizko efektua hondatu ohi duten kontrazalik edo aurkezpen publikorik oraindik ez dagoela profitatu nahiko nuke, zure lore odoltsuei birjinki heltzeko orobat. Edonola ere, badago bigarren kontu bat arduratu nauena, zure argitaratzaile ausart horren hitzetan…

Zigor.- Zein da?

Luzio.- Zure lanaren balizko "apurtzailetasuna" eta balizko arrakasta lotu izanak alegia; bere hitzek hori ematen zuten aditzera, ezta?

Zigor.- Berriro errepikatuko dizut, zehazki, haren iruzkina, ezin baitut burutik kendu: "Oso lan apurtzailea duk, eta, ondorioz, merkatu-kuota nabarmena bereganatzea espero -eta desio- diat". Hala ere, Luzio, esan behar dizut niretzat arrakastak, benetako arrakastak, inporta zaidan arrakastak ez duela harremanik asko saltzearekin edo komunikabideetan asko agertzearekin, baizik eta…

Luzio.- Zigor, Zigor: gorde zure indarrak kazetarientzat eta irakurleen txokoentzat, haien aurrean ederto geratzen dira eta maila moral goreneko adierazpen mota horiek. Baina ez dezagun ahaztu, Jose Maria Sors Elkarreko buruak berriki gogorarazi digun bezala (eta nork jakingo du hori berak baino hobeto) egungo kulturgintzan merkatuak ezartzen duela gauza guztien balioa, baita literatur lanena ere, eta merkatuak berak zedarritzen duela, ondorioz, arrakastaren eremu estua; tira, merkatuak, eta komunikabideek, noski, baina komunikabideak, oro har, merkatuaren gorabeheren arabera aritzen direnez, kontua merkatura mugatuta utz dezakegu eta asmatuko dugu huts egiterako arrisku handirik gabe.
Eta nik uste nuen, Zigor xeratsu hori, "apurtzea" eta "merkatu-arrakasta" terminoek oximorona osatzen zutela berez, edo hala zen, behintzat, "apurtzea" posible zen aroetan. Gutxitan eskuratu dituzte artista eta literato benetan apurtzaileek publikoaren eta salmenta ugarien faboreak. Bere lan poetiko iraultzailea buruturik, ez al zuen Rimbaudek Etiopiarako bidea hartu, fortuna egiteko asmoz? Kafka ez al zen bere bizitza heldu guztian zehar bulegari pobre eta soil bat izan? Ez al zen izan Virginia Woolf bera, Hogarth Press argitaletxearen arduradun gisa -eta idazle ez bereziki "tradizionala" bestalde-, James Joyceren Ulyssesen eskuizkribua atzera bota zuena -beste hamaika argitaletxek egin zuten bezala alegia-? Ez al genuke konkluditu behar, akaso, apurtzea eta arrakasta termino agian ez sinonimo, baina edonola bai paralelo bihurtu ziren unetik bertatik utzi ziola apurtzeak benetan apurtzaile izateari?
Baina tira, Zigor adiskidea, hurrengo baterako lagako dugu, gaizki ez baderitzozu, nik neuk ere guztiz argi ez ditudan kontu hauetan sakontzea. Orain, utziko al didazu orriztatzen zure lan apurtzaile hori, bigarren tea eskatzen didazun bitartean? Imajinatuko duzunez, irrikitan nago.