Nola euskararatu soneto bat

Esan bezala, hitz lauari itzulpengintza modernoak emandako laguntzarik ez dago olerkigintzan. Ikustekoa da zer poesia gutxi itzultzen den euskarara. Niri min kasik fisikoa eragiten dit Katulo, Baudelaire eta Whitman, besteak beste, euskaraz ez izateak. (Proposamen xume bat: editoreek egile gazte bati lehen olerki bilduma argitaratu aurretik olerkari handi bat itzularazi beharko liokete; honek, beroketa gisa balio izateaz gain, poeten saturazioa nolabait txikiagotu zezakeen, bide batez).

Beraz, itzultzaile gazteen saldo zorionez gero eta zabalagoari zuzentzen natzaio orain, lehenbailehen arazo hau konpontzen lagun gaitzaten, poetok poeta hobeak izaten lagun gaitzaten. Eta inork ez dezan esan neure harri koskorra ere ez dudala ekartzen, eta inork ez dezan esan lanaren gogorra leuntzen ari naizela, bidean aurkituko dituzuen behaztopen adibidea eta aldapen zerrenda ere emanen dizuet.

Hau guztia adibidetzeko tenorean, gainera, sonetoaren alor gaitzera eta gurean oso bakan eta baldan jorratura joko dut, zailtasunaren neurria hobekien emateko eta euskararen beraren mugez zehazkien jabetzeko ere, hauek nola gainditu ikasiko badugu.

AURREKARIAK ETA LAN METODOA

Hiru dira euskaraz sonetoen itzulpengintzaren mugarriak: Larramendiren Nor, goi Lenén, izàn da, garr-ori hasten den hura, Lizardiren Yaun errukiorra eta Juan Garziak egin Shakespeare-ren soneto hautatuena. Hasierako biak autoitzulpenak dira eta irakurri orduko ahantzi beharrekoak; hirugarrena, berriz, itzulpen izugarri polita da, begietan edukitzekoa, nahiz eta, nire ustez, bi traba dituen: gaur egungo irakurlearen ulergarritasuna aise gainditzen duela, eta, bigarrenik, errimak osatzeko orduan eredu bertsolaristikoari jarraiki izana ("be-ste" eta "a-ste" ez dira hoskideak, Oihenartek L'Art Poetique Basque-n adierazi bezala, eta Jon Juaristik De Metrica Vasconica artikuluan frogatu bezala). Bi traba horiek saihetsi beharko dira ahal bezala. Itzulpena, esan gabe zihoan baina badaezpada esanen dut, hendekasilaboetan izanen da (ik. Nola bereiz hendekasilabo bat, coming soon).

Esan dezadan aipatu hiru horietaz aparte, egon badagoela besterik: berriagoen artean, X. Irujok berriki apailaturiko Bingen Ametzagaren saioa, Perez Reverteren Alatriste kapitaina liburuko gibelsolasean Xabier Iabenek itzulitakoa, eta oraindik orain Xabier Olarrak Queneauren Estilo Ariketetako sonetoa (tamalez, Olarrak ez zion ekin egile beraren Ehun Mila Bilioi sonetoak itzultzeari; kasu horretan 100.000.000.000.000 horien ondarearekin, akabo euskararen aje guztiak, eta nik papertxo hau idaztearen beharra).

Guk, beraz, soneto bat hartu, itzuli eta, ondoren, izandako arazoak aztertu eta irtenbide posibleak ikusiko ditugu.

OSAGAIA

Esperimentu honetarako hautatu dugun poema Góngoraren bat da, Burlatako egonaldi batean idatzitakoa 1609an poeta kordobarra Agurainera igorri zuten gizon baten odol garbitasuna egiaztatzera; itzul bidaian Iruñean egun batzuk pasatzera deliberatu zen, Kordobakoa ere bazen Antonio Venegas Iruñeko apezpikuari bisita egitera, honek Burlatan egindako landetxe inbidiagarrian.

Gainera, hiru urte barru Euskal Herriaren une estelar honen mendeurrena beteko da eta kultur erakundeak, eta gu ere, Góngora Eguna prestatzen hasi dira: Vicente Luis Mora edo Pablo García Casado bezalako poeta kordobar finen eta hemengoen arteko anaitasunezko udalekuak, hip-hop emanaldiak, hirian barnako gymkhanak eta abar egonen dira.

Poema ondokoa da (Góngora, Luis de; Sonetos Completos, Clásicos Castalia arg., Biruté Ciplijauskaité-ren edizioa, Madril, 1985, 77. orrialdea)

DE UNA QUINTA QUE HIZO DON ANTONIO VENEGAS EN BURLADA, LUGAR DE SU DIGNIDAD

Este a Pomona, cuando ya no sea
edificio al silencio dedicado
(que si el cristal le rompe desatado,
süave el ruiseñor le lisonjea),

dulce es refugio, donde se pasea
la quïetud, y donde otro cuidado
despedido, si no digo burlado,
de los términos huye de esta aldea.

Aquí la Primavera ofrece flores
al gran pastor de pueblos, que enriquece
de luz a España, y gloria a los Venegas.

¡Oh, peregrino, tú, cualquier que llegas,
paga en admiración las que te ofrece
el huerto frutas, y el jardín, olores!

LEHEN ITZULPEN PROPOSAMENA

Eraikin hau, Pomonari ez bada,
eskaini diozuna Isilari
(beirak hautsia, sor balitz arrada,
erresiñola baitu lausengari),

aterpe goxo duzu, non bakea
badabilen, non edozein kezkatik
–burlatua ez bada, bai botea–
ihes dagien herriko mugatik.

Venegastarrak ondratzen, Espainia
argiztatzen duenari loreak
lotzen ari zaio Udaberria.

Oh, pelegrin, zu, iritsi berria,
miran ordain ezazu baratzeak
eman fruitua, liliek usaina!

ARAZOAK

Arazoak bereiz daitezke teknikoen eta bestelakoen artean. Arazo teknikoak euskararen sintaxiari eta aditzaren modu perifrastikoaren luzeerari dagozkio gehien bat. Zenbait kasutan konponbide zaila du, edo ez du. Nola eman "gran pastor de pueblos"? "Hertzain handia"? Trinkotasun honek ulergarritasunaren kontra jotzen du, eta gaur egungo euskaldunaren ulergarritasuna bazterrezineko hastapentzat hartu dugu.

Ulergarritasun kontu honek bagaramatza "bestelako arazoak" izendatu ditudan arazo multzora, eta, besteek konponbide konplikatua bazuten, hauek konponezinak irudi dakizkieke itzultzaile trebatugabeari, zeren arazo hauek jatorrizkotik beretik baitakarte kausa:

a) Metafora lexikalizatuen eta mitologiaren erabilera (guretzat) gehiegizkoa: (ik. Nola ez iruditu eruditu, inprimatzen) inork gutxik ez du ulertzen "beirak puskatua" espresioarekin "ur iturriek puskatutako isilaldia" adierazten dela. Inork gutxik ez daki Pomona baratzeen jainkosa dela (Flora, loreen jainkosa, jarri izan balu sikiera).

 

b) Euskaldunaren (eta ez soilik euskaldunaren) eufoniarako soinu txarrekoa den terminoren bat edo besteren erabilera gordina (honen aurka "EITB-ko konponbide" delakoa da gure errezeta).

Itzultzaileak jatorrizko sonetoa goitik behera berrikusi eta zuzendu beste erremediorik ez du (egilearen mesederako ere), bigarrenez eta behin betiko euskararatu aurretik. Hona hemen gure berrikuspen eta zuzenketa:

Esta, al Silencio, cuando no a Interflora,
quinta (con ser primera) dedicada
(cuya paz si algún surtidor horada,
un avecilla restaura canora),

apacible es, y casa acogedora,
donde cualquier ánima atribulada
–despedida, por no decir burlada–
partirse de sus lindes no demora.

Loor de los Venegas, luz del Estado
español, por ti fecunda las flores,
abre y enguirnalda la Primavera.

¡Oh, peregrino, tú, recién llegado,
paga en asombro las frutas y olores
que el huerto cría y el jardín libera!

Eta orain, behin bidea ab ovo laututa, poematxoa euskaratzea baino ez zaigu gelditzen.