Zertarako irakurri (gure garaikideak)

Angel Errok planteatzen zuen lehengoan galdera eterno horietako bat, zergatik edota zertarako idazten dugun, aldizkari honetako orrialde birtualetan bertan (nota bene: ikusten duzuen bezala, ezin hobeto hasten da artikulu hau, Volgako Batelarien markako ohitura batekin: autoaipua). Tentazioa dago erantzuteko liburuen aurkezpenetan eta sarao pseudoliterarioetan gure protagonismo-kuota xumea eskuratzeko egiten dugula egiten duguna, baina horrek gure weblog edo dena delako honen aurkako fribolitate-salaketak biderkatzea baizik ez lukeenez ekarriko, ez dut bide horretatik jarraituko, eta kontu (ustez) serioagoei helduko diet. Zalantza legitimo horri eman zaion erantzun bat edo beste eskaini ondoren, beraz, eta pirueta dialektiko baten bitartez, galdera hori ("Zergatik idatzi?") bestelako galdera paraleloa bihur daitekeela defendatuko dut ("Zergatik irakurri gure idazle garaikideak?" edo, koska bat gehiago estutuz, "Zergatik irakurri gure idazle garaikideak, klasikoak eskura edukita?"), eta horrela nolabaiteko artikulu honen benetako ziora iritsiko naiz, hots, bigarren galdera horri Virginia Woolfek behin batean eman zion erantzunera, edo erantzun horren parte batera behintzat.
Idazteko motiboak

Duela ez hainbeste, egunero idaztea posible ote den galderari erantzun nahian, Harkaitz Canok esan zuen "Orri txuriaren bertigoa... ez dut inoiz bizi. Ez baduzu zer idatzi egun batean, ba irakurri. Irakurtzea eta idaztea ariketa berbera da: Sistole eta diastole, bihotzaren mugimenduak dira. Xurgaketa eta jaurtiketa...". Ezbairik gabe, oso polita geratu zitzaion, eta beste idazle askok ere aipatu dute antzeko zerbait, baina horrek ezer gutxi erantzuten du, esaterako, idaztera eramaten duten motibazioen inguruan: argi dago irakurtzea eta idaztea erlazionatuta daudela, kontu paraleloak izan daitezkeela nolabait, baina batetik besterako aldea dagoela onartu beharra dagoela uste dut, eta alde horretan datzala, hain zuzen ere, koska. Zeren eta, Roberto Bolañok esaten omen zuen bezala, normalena irakurtzea da, inola ere ez idaztea.

Badago liburu bat, Madrileko Ediciones y Talleres de Escritura Creativa Fuentetaja beti interesgarriak argitaratua, galderari erantzuten saiatzen dena eta, jakina (aurrera dezadan une honetatik bertatik), lortzen ez duena, zorionez: ¿Por qué escribe usted? du izenburu, eta galdera horri berrehun eta hogeita hamazazpi idazle nahikoa garaikideek emandako erantzun labur edo luzexeagoez osatuta dator, hurrenkera alfabetikoan ordenatuta, Kobo Abe japoniarrarengandik hasita (honela abiatzen du berea: "Galdera hori ez da logikarekin erlazionatzen, etikari dagokio zalantzarik gabe") Yun Hung-Gil korearrarekin amaitu arte (honela amaitzen duena: "Nobelak idazten ditut nire arimaren kopa betiere hutsa betetzeko. Baina asko idazteagatik ere kopa ez dago inoiz beteta eta, ondorioz, idazten jarraitzen dut").

Liburuaren sarreran Primo Levik 1985ean emandako erantzun baten nolabaiteko laburpena dator, zerrenda bat zeinak, hein handi batean, idaztearen motibazioen inguruko aukerak agortzen baititu. Leviren ustez, idazteko arrazoi nagusiak bederatzi lirateke: 1) Norbaitek desioa edo premia sentitzen duelako; 2) Dibertiarazteko edo norbera dibertitzeko; 3) Norbaiti zerbait irakasteko; 4) Mundua hobetzeko; 5) Norberaren ideiak ezagutzera emateko (ez dena, zehazki, 3. motibazioaren berdina, antzekoa gerta badaiteke ere); 6) Angustiaz libratzeko; 7) Famatua izateko; 8) Aberasteko; 9) Ohituragatik. Jakina, Leviren ustez motibazioa ez da bakarra izaten, eta zerrendatzen dituen bat baino gehiagoren konbinazioa izan daiteke (adibidez, zazpigarren motibazioari ia inork ez dio ihes egiten, maila handiagoan edo txikiagoan), ezta berbera idazlearen bizitza guztian zehar (bederatzigarren motibazioa, esaterako, kreatibitatearen gasolina agortu duten idazleena litzateke, guztien artean "tristeena", Leviren aburuz).

Idazle garaikideak irakurtzeko motiboak

Idazten jarraitzeko azalpen asko ezagutzen ditugu, normala dena, idazleek (idazleok) justifikatu egin behar dutelako (dugulako) gure jarduera nahikoa inutill hau; autojustifikazio horietako bat, hemen errepikatuko ez dudana eta idatzi honen sarreran hizpidera ekarri dudan Angel Errorena berarena dena, hain bihurtu da klasiko ezen jendea (gehienetan beste idazle batzuk) hasi baita jadanik akatsekin aipatzen (testu bat klasiko bihurtu denaren frogarik behinena) eta are Nafarroako Parlamentuan erabili izan baitute (ikus 6. orrialdea, dokumentu honetan).

Edonola ere, demagun Harkaitz Canoren hipotesia zuzena dela, eta idaztea eta irakurtzea ariketa bat eta bera direla. Horrek behartuko gintuzke, hala balitz, egungo egileen lanak irakurtzera: norbaitek irakur ditzan idazten dituzte (ditugu) idazleek (idazleok) liburuak, ezta? Baina hori ere ez zait guztiz ebidentea iruditzen. Rafael Reig idazle espainiarrari galdetu zioten behin, aurkezpen batean, ea zergatik irakurri behar ziren bere liburuak, eta berak erantzun zuen ez zitzaiola motibo berezirik bururatzen, eta egia esan behar bazuen askoz hobeto irizten ziola klasikoak irakurtzeari, denbora galtzea zela bere nobelaren bat irakurtzea Benito Pérez Galdósen Fortunata y Jacinta edo Gustave Flauberten Madame Bovary egonda, eta boutade honen azpian egiatik dezente egon zitekeela iruditu zitzaidan niri. Zertarako ausartu liburu berri batekin, kotoiaren froga behin eta berriro pasatu ondoren literaturaren historiak eta garai ezberdinetako kritikak ondutako zerrenda eskura baldin badugu? Liburu klasikoekin soilik bizitza bat baino gehiagorako irakurgaia izango genuke, eta, ziur nago, irakurtzen ditugun liburu garaikide askori baino probetxu gehiago aterako genieke, bai estetikoki, bai eta (zer esanik ez) moralki ere. Edonola ere, arazo ugariz libratuko ginateke garaikideak irakurtzeari uko egingo bagenio, horrekin batera idazteko motiboak desagertuko liratekeelako eta, ondorioz, ez genukeelako matraka ematen ibili beharko idazteko zergatiak justifikatzen aritzeko.

Hala da: gure garaikideak irakurtzeko edo irakurtzen jarraitzeko (eta are gutxiago akademikoki aztertzeko) arrazoiei buruz gutxi hitz egiten da, agian jakintzat jotzen ditugulako, baina, ondo pentsatuz gero, niri ez zaizkit horren argiak iruditzen.

Joan den mendearen hasieran, ordea, ez zen horren galdera arraroa. Izan ere, garai horretan bitxikeria zatekeen lan garaikide baten inguruko unibertsitate-mailako ikerketa bat, adibidez; gaur egun, ordea, munduko gauzarik arruntena da. Literaturari buruzko estudioak idazle eta lan "klasikoenak" izan zitezkeen soilik; literatura "modernoa", gehien jota, denborapasa bat, inola ere ez serio har zitekeen jarduera bat: denboraren destilazioa behar zen hortik zer geratuko zen (zer edo zer geratuko zen) jakin ahal izateko. Baina garai horretan hasi ziren, batzuk, literatura garaikidearen balioa eta "literaturtasuna" aldarrikatzen, inguru unibertsitarioetan batik bat, denok ezagutzen ditugun ondorio deitoragarriekin.

Testuinguru horretan kokatu behar dugu Virginia Woolfen (1882-1941) hurrengo pasartea, "Orduak biblioteka batean" izenburuko artikulutik atera dudana, eta The Times Literary Supplementen argitara eman zena 1916ko azaroaren 30ean, duela ia laurogeita hamar urte beraz, idazleak hogeita hamalau urte zituenean. Uste dut soberan dagoela Virginia Woolfi buruz esan dezakedan ezer (gehiago hemen eta hemen), aski ezaguna baita bere ekarpena, bai literarioa (nobelaren arloan batik bat), bai pentsamendu mailan (feminismoaren mugarrietako bat da); bakarrik gehitu, mundu guztiak dakienari, eleberrigile ez ezik saiogile eta kritikari biziki interesgarria izan zela ere bai, duela gutxi gaztelaniaz argitaratu den liburu batek aditzera ematen duen bezala: Horas en una biblioteca du izenburua hain zuzen ere, eta Miguel Martínez-Lagek bildu ditu bertan agertzen diren kritika, iruzkin eta saiakera laburrak (Bartzelona, El Aleph Editores, 2005); hortik atera dut, jakina, ondoren datorren testua. Martínez-Lagek berak sarreran aipatzen duen bezala, Woolfen artikulu asko ez dira nahikoa berandu arte bildu eta, ondorioz, beste hizkuntzetara itzuli, alde batetik, egunkari eta aldizkarietan barreiatuta zeudelako, eta, bestalde, Times Literary Supplementek, esaterako, sinadurarik gabe argitaratzen zituelako kritikak, kritikoaren anonimotasuna gordetzeko asmoz: horregatik oso ohikoa zen, mota honetako izkribuetan, pluralaren lehenengo pertsonaren erabilpena (gehigarriak 1960ko hamarkadara arte mantendu zuen arau hori). Woolf zen, jakina, kritikari horietako bat, eta batez ere XIX. mendeko eta XX.aren hasierako idazleen azalpen biografiko txikiez eta haien lanen kritikez osatuta dago bilduma; idazle anglosaxoniarrenak, batik bat, baina baita errusiarrenak ere, etab. Woolfen iruzkinak sotilak eta sakonak dira, eta ironia fin batez hornituta datoz askotan, baliabide literario hori gizonezkoen ondare esklusiboa dela sinesten dutenei bitxia irudituko zaiena ziurrenik. Liburua, edonola ere, zinez gomendagarria da kritika eta literatura zer demontre izan daitezkeen asmatu ezinean jarraitzen dutenentzat (dugunontzat).

Abiapuntua, jakina, klasikoak dira: horiek dira gaztetan irakurri behar diren (eta, Woolfen garaian, irakurtzen ziren) egileak, gazte baten hezkuntza literarioan ezinbestekoak. Baina gaztetasuna badoa, eta "gaztetasunaren igarobidearen" sintometako bat da, Woolfentzat, hasten garela "gehiago interesatzen gure garaikideen izkribuekin, eta barkatzen diegula haien inspirazio falta gugandik hurbilago egiten dituen zerbaiten trukean". Eta hala jarraitzen du, pixka bat aurrerago, idazle ingelesak:

Hilezkorrek zer pentsatzen zuten ezagutzeko antzinako gose horrek, beraz, jakin min toleranteago bati ireki dio bidea, gure belaunaldi propioak zer pentsatzen duen jakiteko. Zer sentitzen dute bizirik dauden gizonek eta emakumeek? Nolakoak dira haien etxeak? Nola janzten dute? Zenbat diru dute, nola elikatzen dira, zer maite dute, zer gorroto, zer ikusten dute inguratzen dituen munduan, zeintzuk dira haien bizitzen espazioak eta jarduerak betetzen dituzten ametsak? Hori guztia kontatzen digute haien liburuetan. Haietan ikusten dugu asko gure garaiko hala gogoaz nola gorputzaz, ikusteko begirik dugun heinean behintzat.

Jakin min horren izpiritua gutaz guztiz jabetzean, laster estaliko ditu klasikoak hauts geruza lodi batek, premiaren bat berrirakurtzera eramaten ez bagaitu behintzat. Bizien ahotsak baitira, azken batean, hobekien ulertzen ditugunak. Maila berean tratatu ditzakegu: erantzuna ematen diete gure asmakizunei eta, agian garrantzitsuagoa dena, haien txantxak ulertzen ditugu. Eta horrela gustu berri bat garatzen dugu, handiek asetzen ez digutena; agian ez da gustu baliotsua izango, baina edonola ere plazer handia eskaintzen digun ondasuna da: oso kalitate zalantzagarriko liburuekiko gustua. Gure bizitza isilean garrantzitsutzat jotzera heltzen gara horien egileak eta heroiak. (…)

Hori egia eztabaidaezina iruditzen zaigu, liburu berrien kasuan harrigarriro zaila bada ere jakitea zeintzuk diren benetako liburuak eta zer den esaten digutena, eta zeintzuk diren betelaneko liburuak, berez desegiten direnak apalategi batean urtebete edo bi egon ondoren. Argi dago liburu asko dagoela, eta maiz gogorarazten zaigu gaur egun edonork idatzi dezakeela. Egia da apika; halere, ez dugu zalantzan jartzen aldakortasun izugarri horren muinean, hizkuntzaren uholde eta bitsa horren hondoan, erreparo falta oso horren altzoan, hutsalkeria eta arrunkeria horren bihotzean pasio handi baten beroa dagoenik, zeinak besteak baino burmuin doiago baten ustekabe zoriontsua baino ez baitu behar iraungo duen forma bat eratzeko. Dudarik gabe atsegina izango litzateke anabasa hori aztertzea, gure garaiko ideia eta ikuspegiekin borroka egitea, erabilgarria dena harrapatzea, baliorik ez duena baztertzea, eta batik bat ulertzea eskuzabalak izan beharko dugula beren barnean borborka ari diren ideiei forma ahal bezain ondo ematen saiatzen diren pertsonekin. Autoritatearekiko otzantasun txikieneko garai literarioa da gurea, handiek inposatzen duten menderakuntzatik askeena; antzinagoko batek ere ez du ematen horren apetatsu, horren lotsagabe, horren aldakor bere esperimentuengatik. Irudi dezake, baita adienentzat ere, ez dagoela eskola baten arrastorik, ezta helburu zehatz batena ere gure poeta eta eleberrigileen obran. Saihestezina da ezkorra, baina ez gaitu gure literaturaren heriotzaz konbentzituko, eta ez digu eragotziko sentitzea zein benetakoa den eta zein biziki egiten duen distira edertasunak idazle gazteak beren ikuspegi berriei forma ematera prestatzen direlarik, hizkuntza bizien arteko ederrenaren antzinako hitzak erabiliz. Klasikoen irakurketan ikasi duguna albo batera utzita ere, orain beharrezkoa zaigu gure garaikideen lana epaitzeko, bizirik jarraitzen duten heinean ez baitiote utziko sakontasun ezezagunen batean sareak botatzeari forma berriak limurtzeko helburuarekin, eta gure irudimenarekin haien atzetik bota beharko ditugu gure buruak, onartuko baditugu, behar bezalako ulermenaz, egiten dizkiguten opari bitxiak.

Edonola ere, idazle berriek plasmatu nahi dutenaren pista jarraitu ahal izateko antzinako idazleei buruzko gure ezagutza guztia behar badugu, egia da ere bai liburu berrietan zehar menturatzetik itzultzean zorroztu egin zaigula zaharrei aurre egiteko gure begirada. Ematen du orain gai ginatekeela haien sekretuak sorpresaz argitzeko, sakonenera heltzeko, haien zati anitzak nola elkartzen diren ulertzeko, liburu berriak nola egiten diren ikusi dugulako, eta aurreiritzi guztietatik libre erabaki dezakegu modu egiatiago batean zer den egiten dutena, zer den benetan ona, zer den txarra.

Ezbairik gabe, gauza batzuk ez dira aldatu Woolfek hau idatzi zuen garaitik (baina beste batzuk bai). Garaikideen irakurketaren (eta, beraz, idazten jarraitzearen) aldeko lehenengo argudioa (bizi dugun mundua ezagutzea, "gure garaiko hala gogoaz nola gorputzaz" gehiago jakitea) ezaguna da, eta baliagarria izaten jarraitzen du egun, hein handi batean; idazle garaikideak klasikoen argitara irakurri behar direla esatea, bestalde, topiko bat da, ez horregatik faltsua. Azkeneko argudioa da bereziki interesgarria iruditu zaidana, azkeneko buklea: garaikideak irakurri behar direla klasikoak berrirakurri ahal izateko.

Ez zait argudio txarra iruditzen.