Bertsolaritzari buruzko solasaldia

Luzianori egotzi izan zaion Ό διάλογος περί δεμοδών αοιδων (Adversus vulgares versificatores latinezko izenburuagatik ezagunagoa) obraren eragin nabarmenean egina, hona hemen Angel Errok atondutako eta gainerako batelarien laguntzaz orraztutako testu bat, gure bertsolaritza eztabaidagai hartzen duena.

Orain hilabete bat, BEC-en inoiz izan den bertso txapelketa handiena burutu zen, Euskal Herria bertso sukarrak hartua zirudien (eta oraindik arrastoak), bertsolariei elkarrizketak nonahi, audientzia inoiz ezagutu gabeak, goraipamenak, finalaren dvd aise merkeak egunkariarekin batera. Gure ustez...

BERTSOLARITZARI BURUZKO SOLASALDIA

Luzio.- Nora zoaz hain presati, lagun? Ez al zara mezara iristen?

Zigor.- Agur, Luzio, zoro moduan nabil Iruñeko bertsozale elkartea non dagoen jakin nahian, bazkidetzeko asmoa baitut, bai eta helduentzako bertso eskola dagoen galdetzekoa ere.

Luzio.- Nik dakidala Marcelo Celayeta karrikan da, 73. edo 75. zenbakian. Baina, Zigor, nondik nora bertsoekiko grina hori?

Zigor.- Ez al zinen ba 13.000-en artean egon? Edo ez al zenuen BEC-en gertatukoa ETB-n ikusi, euskaraz nahiz gaztelaniaz? Bada jakizu egun hartakoa errebelazioa izan dela, euskaltzale oro konturatu baikara euskararen osasun ona bertsolaritzatik etorriko dela, eta ez beste inondik. 13.000 lagun (emakumezkoak eta haurrak zenbatu gabe) negar malkoa begietatik isurtzen zitzaigula, bertsolarien sentiberatasunak eraginda! 13.000 lagun haien arrazoi ezinago gatzdun eta egokiei "oooná" eta "eaaarra" esanez oniritzia ematen. 13.000 lagun "preso" hitza entzuten genuen aldiko zutik, eskuak minberatu arte zartaka.

Nik, dakizun bezala, Euskalerri Irratian astero kolaborazio txiki bat egiten dut, minutu bateko gogoeta, edozein gairi buruzkoa. Nola ausartuko naiz orain ni deus esatera hitzaren maisu horiek entzun ondoren? Halaber ordu aspertuetan olerkitxo bat edo beste, inori erakusten ez diodana, osatu ohi dut; nola jarraitzen ahal dudan tema horretan igandean entzundakoa ez euskaran ez lirismoan gainditu ezin dudanean?

Luzio.- Penaz nago diozun bezain ikuskizun handiaren partaide izan ez naizelako. Edo utzikeriagatik edo ohituragatik, Espainiako Telebista ari nintzen ikusten, zeinak, bestetik, Espainiar estatuko gertaera kultural handiena omen den horren berri eman beharko lukeen, La2 katean adibidez non ez gutxitan kulturarekin harremana duten ekintzak ematen baitituzte, eta hain jendetsua denez bere sharerako mesedegarria ere gerta zekion. Nahiz eta, La2-ek ematera eta ez gure kateak, bikoizturik dokumental etnografikoa legez edo opera bailitzan azpitituluekin, akaso inork gutxik ez lukeen ikusi, batek daki, zeren, aditu dudanez, bertsolaritzaren oinarri eta funtsa erretorika da (Joserra Garziak hortaz egin omen du tesi doktorala). Eta neure artean galdetzen dut nola erretorikak erakar dezakeen hainbeste jende (bejondeiela solasaldi platonikoei). Nik ez nuen uste Euskal Herri osoan holako ehun zaletu baino gehiago egon zitekeenik.

Zigor.- Hain zuzen ere, pasa den egunean Berrian horrelako zerbait aipatzen zuen Jose Luis Gorrotxategi bertsolari zaharrak, BEC-en 150 batek baino ez zutela bertsoa behar bezala ulertuko. Elitista halakoa!

Luzio.- Orain esaten duzula, nik ere irakurri nuen baina ez nintzen jabetu zertaz ari zen ere, esaten dizudan bezala egun horretan ez bainengoen ETB-n jarraitu zutenen ugariren artean. Uste dut (ez dakit ziur) egun horretan La2-en hain zuzen ere patinaje artistiko emanaldi bat ematen zutela, eta Stephane Lambiel suitzarra irristan ikusteak eragiten zidan edertasun sentipen gorengoak itsututa eta adimena lainotuta egon nintzen, nahiz eta hurrengo egunean, sukarraz edo priapismo atake estetikoaz dagoeneko sendaturik, nire onera bueltatu nintzen, eta hotzean Lambiel ez nuke, noski, Nureyev baten mailara jarriko. Horregatik harritzen nau zu ere (eta zu bezala beste anitz) zure onera etorri ez izanak, gauzak bere tokian utziz. Dudarik gabe, Zeusek zaitu bortizki kolpatu eta itsutu bere tximistarekin, eta hilabete pasa ondoren haren amorruaren mende jarraitzen duzu.

Taconera lorategi zoragarri honen barna pasea gaitezen pixka batez. Sekulako goiz ederra egiten du. Guk sortu itzal ttipiak lagun ditzagun tartetxo batean (akaso zerbait irakatsi nahi digute maitasunaren izaeraz).

Nik ez ditut bertsolariak miresten, edo oso miresmen txikia diet, haien artearen neurrikoa, esan nahi baitut, teknika nola aplikatzen duten eta zer irtenbide dialektiko hartzen duten horra begiratzen dut nik. Bestetik, nik vulgares versificatores deritzet, eta hori izatea ez dago gaizki, gauzak ez baditugu bere onetik ateratzen, ez badiegu ahal duten baino gehiago eskatzen, baina gurean, gure gabeziengatik apika, asko dira aintzira itsasotzat dutenak. Eta horrek kalte handia ekar diezaioke –horretara jarriak– euskarari edo, Oihenartek uste zuen bezala, euskal literaturari ere.

Zigor.- Ez zaude, beraz, Fito Rodriguezekin ados, afirmatzen duelarik "Egun hitza langaitzat dutenen artean, bertsolaria dela edo idazlea dela, ezin da bereizketa handiegirik egin"?

Luzio.- Nola egon nintekeen oinarririk gabeko esaldi batekin ados, oi Zigor laiño hori?

Zigor.- Orain zu zara elitista jartzen ari. Uste dut, gainera, injustua dela bertsolaritza horrela kritikatzea, munduan hainbeste gauza gaitzesgarri dauden bitartean. Zergatik ez duzu, adibidez, futbola kondenatzen, masei bertsolaritzak baino kalte handiagoa egiten diena bestalde?

Luzio.- Ados nago zurekin, eta futbola zuri bezain deitoragarria iruditzen zait, Zigor, edo gehiago. Baina –espero dut honetan bat etorriko garela– bertsolaritzaren gainean baditu futbolak bertute edo abantaila bi, ez nolanahikoak: lehena, eta salbuespenak salbuespen, ez duela bere burua kultur espresio sublimeenen artean kokatzen, eta bigarrena, izter eta zangosagar gihartsuak begien gozagarri bihurtzeko parada eskaintzen duela behintzat, bertso saioetan oso nekez gerta daitekeen zerbait; agian udan eta bermuda guztiz antiestetiko eta, esan gabe doa, erreibindikatibo batzuen formapean, baina inola ere ez bertso txapelketa nagusian…

Zigor.- Bertsolariei onartuko diezu, behintzat, zorroztasuna eta asmamenerako dohaina?

Luzio.- Irrigarria zait niri bertsolariak nola hartzen diren ingeniositatearen gailur. Zorrotz izateko, ideiak, kontzeptuak, paradoxak maneiatu behar dira adimenerako ezusteak sortze aldera, eta nik ez dut horrelakorik ikusten. Orain Colina izeneko bat dut buruan, prentsan ateratzen dituen zutabe gatzgabeak. Tira, barkatu, ia ahaztu zait izenez deitu behar zaiela bertsolariei, inoiz ere ez abizenez, hain dira ezagun eta hurbileko, hain erdi-lehengusu. Gogoratzen duzu Les Mecaniciens-en kantua? Beraz, esandakoa: Sustrai. Zergatik ez da Sustrai prosan ere distiranta? Bestetik, oso maldatsua izan daiteke ingeniositatearen bidea. Ridicule filma ikusi duzu, Zigor?

Zigor.- Ez, ez dut ikusi.

Luzio.- Bada, ez utzi ikusi gabe, zorroztasun buruzko zein ahozkoaren alderdi irrigarrienaz eta serioenaz asko ikasiko duzu.

Eta gero, balio literariorik ez dute, ene!, ezta Shakespearek berak ere ezingo luke bertso on bat bat-batean sortu. Bat-batekotasuna kalitatearen etsai adiskidetu ezinekoa da. Horaziok esan bezala bertso lerro on bat sortzeko burua maiz hazkatu eta azkazalak maizago hozkatu beharra dago.

Zigor.- Bai, baina euskarari egiten dion ona, zer?

Luzio.- Ba, nik ez dakit bertsolaritzak euskarari onik dakarkion. Erdaren eredua ikusi eta jabetzen naiz beste hizkuntzek ez dutela ez onerako ez txarrerako haien bertsolaritzaren beharrik. Gaztelaniari errepentismoak ez dio ezer ekartzen, ez delako gehiago herri kultura bat, eta ahozkoa haien (gure ere?) kultura guztiaren oinarrian dute, eta ez azalean. Horri osasuntsuagoa deritzot. BEC-en 13.000 eta ETB-en ez dakit zenbat ikusteak gogora ekartzen dit bi gizon sainduk (honakok eta honakok) esandako hura: lo hinchado parece grande pero no está sano. Seinale txartzat hartu behar dugu BEC-ekoa, eta euskarari mesede egin nahi badiozu, aholkatzen dizut nik bezala egin dezazula, honetan snob egin zaitezela ardurarik gabe eta bertsolaritza gaitzetsi.

Zigor.- Bai, bai, zuk nahi duzuna, baina eskuak geldi hor.