Karlos Linazasorori elkarrizketa
Karlos Linazasorok (Tolosa 1962) osatua du honezkero hamabost urteko ibilbidea literaturaren esparruan, Eldarnioak ipuin bilduma 1991ean argitaratu zuenetik, orain arteko azkena duen Denbora aleak plazaratu arte, Durangoko Azokaren atarikoetan argitaratutako poema-bilduma azken hau. Bien artean, distantzia eta diziplina anitzetan aritzen den triatleta honek publikatua du hainbat generotako liburu sorta, besteak beste: Zer gerta ere (1994) nobelaz mozorrotutako ipuin-bilduma, Ez balego beste mundurik (2000), Ipuin errotikoak (2001), Glosolaliak eta beste (2004) ipuin-liburuak eta Itoko dira berriak (2003) nobela laburra narratibaren esparruan; Udazkeneko karabana erratua (1991), Euriaren eskuak (1995) eta Inoiz izan ez garenotan (2002) poema bildumak, eta baita Isiltasunaren adabakiak (2003) apunte-liburua, Burdindenda (1998) teatro-lana eta haur eta gazte literaturako hainbat poesiazko eta narratibazko lan ere. Azken urtean, gaztelaniaz ere ikusi dute argia liburuzain tolosarraren lan bik.
Ibilbide askotariko eta emankorraren egile, atzera begira jartzeko eta balantzerik egiteko asmorik gabe erantzun dio VB-ren elkarrizketari iraganera begiratuta bertigoa sentitzen duen idazleak. Literatur generoen izaera eta harremanez, literaturaren eta bizitzaren arteko loturaz, umoreaz, edo irrazionaltasunaz dihardu Linazasorok lerrootan. Kezka bat, aspaldidanik dabilkiona, berritu du hemen ere irakurlego mugatu bezain inkondizionala duen tolosarrak: euskal literaturaren irakurle gabezia.
VOLGAKO BATELARIAK. Nola azalduko zenuke zure literatur ibilbidea? Hots, zer geratzen da, egungo Karlos Linazasororen lanean, 1991n Eldarnioak argitaratu zuen Karlos Linazasoro horrengandik, eta zer aldatu da 2004ean Glosolaliak eta beste argitaratu duen Karlos Linazasororengan?
KARLOS LINAZASORO. Egia esan behar badut, eta egia diot, atzera begiratzeak halako bertigo edo ondoez bat sortzen dit, osasungarria ezin izan litekeena inondik ere. Horregatik ez dut askotan atzera begiratzen. Ez dut egin, beraz, nire literatura ibilbidearen hausnarketa sakon-sakonik. Irudipena dut, dena dela, denbora-tarte nahikoa ttikian askotxo idatzi dudala, eta elkarren artean oso desberdin diren lanak, gauza jakin batera soilik mugatu gabe. Ez naiz espezialista bat, beraz, triatleta moduko bat baizik, denetara saiatu eta denetan gaizki moldatzen dena. Dibertsifikazio honek, jakina, izugarri zailtzen du nire jardunari buruzko oldozketa tajuzko bat, suposatzen baita jenero bakoitzari buruz poetika bat behar nukeela izan, idazle serioek duten bezala. Nik ez dut, baina, horrelakorik. Nik ez dut jeneroetan sinesten, eta, sinesten jarrita, nahiago dut, askoz ere nahiago, jenero femeninoa, bestea baino. Euskaraz ez daukagu jenerorik baina, eta nik denak nahasten ditut. Idaztea baita nire grina eta nire sendagaia, nire begirada eta bizitzeko dudan arrazoirik ahaltsuena (aipa ditzadan hemen semeak eta emaztea, zer gerta ere). Zer gertatu den hamalau urte hauen buruan? Joan egin dela denbora, galdu egin dudala gaztetasuna, umezurtu egin naizela, aita egin nautela, gaixotasun beldurgarri bat pasatu dudala... Hori dena gertatu da, eta hori dena aldatu da. Eta iruditzen zait, uste dut bueltan natorrela atzera, guztiz heldurik, inora iritsi gabeko itzuleran. Horixe da agian misterioa, behar dugula sinetsi badela misterio bat, halakorik ez dagoenean. Etsipenez hartzen dut nik denboraren joana, ezin saihestuzko dardarizo batez, eta zer egingo diogu ba... Dena dela, nire literatura lanak nora eraman (edo ekarri) nauen begiratuta, errukia besterik ezin dut sentitu neure buruaz. Nork esan behar zidan niri eldarnio haiek hondamen erabateko honetara amilarazi behar nindutenik! Bai, zierto: hobe ez atzera begiratzea.
VB. Nola uztartzen ditu Literatura eta Bizitza Karlos Linazasorok?
KL Niretzat Literatura eta Bizitza gauza bera dira. Neurea metafikzio konpletoa da; goizean goizik, lo txar baten ondoren, idazle bihurturik esnatzen den liburuzain gizagaixoaren historia lazgarria... Bizitzak bazkatzen du nire Literatura, eta alderantziz. Gainerakoa, isiltasuna ez ezik, diletantismo hutsa da.
VB. Poesia eta ipuina landu izan dituzu. Baina, batzuetan, ez dirudi idazle bera zure poesia eta prosa idatzi dituena. Narratiban azaltzen ez duzun lirismo bat, xamurtasun bat eta optimismo (?) bat erakusten duzu poesian. Zergatik hori? Generoak berak ezartzen dizu tonua eta idazmoldea?
KL. Ulertzerkoa da zuen harridura edo sineskaiztasuna, neuri ere, askotan, ez baitzait iruditzen nire poemak eta nire ipuinak pertsona berak idatz zitzakeenik. Baina zin dagit neronek idazten ditudala hala batak nola besteak. Oso desberdinak dira tonuz eta idazmoldez eta jaiduraz eta nahi den guztiaz, eta horrexegatik, hain zuzen ere, dira osagarriak. Biek bat egiten dute, eta neu osatzen naute. Kontradikzio bat dirudi (eta hala izanen da, gainera), baina jabetu naiz batak kentzen didana ematen didala besteak, eta alderantziz; alegia, orekatu egiten nautela, nolabait esatearren. Uste dut prosa kontent-edo nagoenean idazten dudala, eta poesia erori samar-edo nabilenean. Hori horrelaxe kunplitzen da. Eta poesia irakurtzen dudanean, bada poesia idazteko grina sortzen zait, eta ipuinak irakurtzen ditudanean, bada ipuinak idaztekoa, eta aforismoak irakurtzen ditudanean, bada apunteak idaztekoa... Hori ere horrelaxe kunplitzen da. Dena oso mimetikoa, ikusten den bezala. Eta izango dira, badira, arrazoi neurologikoak ere samurtasunera edo sarraski gordinera bultzatzen nautenak, edota lirismora edo sarkasmo beltzera. Eta arrazoi espiritualagoak ere bai tartean, jakina. Baina, egia esan behar badut, neuk ez dut neure burua ondoegi ezagutzen, eta bi aurpegi hain desberdin hauen arrazoia psikiatra batek emango lizueke ongien, dudarik gabe. Beste kontradikzio bat sumatzen dut nire adierazpenetan: nostalgiko-edo nabilenean poesia idazten dudala esan dut, eta sasoiko nagoenean, berriz, prosa (edo antzerkia, edo gazteentzako nobela..); eta ondo esan dut... Baina nire poesia, maiz samintasun sendo batetik sortzen dena, goxoa da, baikorra, ospakizunezkoa; eta ipuinak, maiz alaitasun pletoriko batetik sortzen direnak, berriz, beltzak eta ezkorrak eta gordinak dira... Nola liteken hori? Ez dakit. Zeuok esan beharko didazue.
VB. Juan Garziaren hipotesiaren arabera (asko laburtuz eta sinplifikatuz) ipuingile ona nekez helduko da nobelagile ona izatera (bezain ona behintzat), eta viceversa. Nola ikusten duzu hipotesi hori? Ba al du funtsik?
KL. Hipotesi hori oso zabaldua dago, eta nire ustean nahiko zuzena da. Ez dago orokortzerik, jakina, literatura ez da-eta zientzia bat, baina uste dut zentzuduna dela teoria. Badakigu bi jeneroak erabat desberdinak direla elkarren artean; beraz, nire iritzian, idazlearen talentuan dago gakoa. Badira, izan dira bietan saiatu diren idazleak, emaitza onekin: Cortázar, Onetti, García Márquez, Calvino, Henry James, Faulkner, Scott Fitzgerald... eta beste asko eta asko. Idazlea ona bada, eta hartara jartzen bada, bietan izan liteke fina. Baina orokorrean, egia da, bai, nobelagileak ez direla ipuingile onak izaten, eta alderantziz.
VB. Zer da ipuin bat? (emaiguzu, Cheeverena, Hemingwayrena bezala, titularrerako moduko definizio bat)
KL. Idazle lagun apokrifo batek eman zidan definizioaz baliatuko naiz, zilegi baledi: “Prefiero el cuento a la novela, porque me gusta más hacer el amor que contar cómo lo hago”. Niri oso apotegma pollita iruditzen zait.
VB. Erreferente "errealei" eta nagusi omen den errealismoari ihes egin ohi die zure literaturak. Fantasia da oraindik ere literaturaren esparrua?
KL. Horretan oraindik guztiz bat nator Borgesekin: fantasiak errealitatea sakonago ezagutzen laguntzen du. Literatura, gizaldietan zehar, fantastikoa izan da batik bat: legendak, kosmogoniak, poema epikoak, maitagarrien ipuinak... Eta teoria hori guztiz indarrean dago oraindik. Literatura bera, berez, fantastikoa da, bizi dugun errealitatea bezain fantastikoa.
VB. Zure narratiban badago kritika sozialerako tarterik. Zer esan nahi du zuretzat, idazle bezala, konpromisoak?
KL. Nik, lehenengo eta behin, neure burua ez engainatzeko konpromisoa daukat. Ez behintzat literaturan... Eta horixe da, ene ustean, idazlearen konpromisorik behinena. Horri eustea, errazkeriaren tentazioan ez erortzea, bideko tranpa ugariak saihestea, zeure buruarekin duin jokatzea. Konpromisoa, beraz, gauza pertsonal eta intimotzat jotzen dut, idazlearen barne-kode moral gisa. Hortik, zeure sinesmenei eutsiz, etorriko da gero gizarte edo gainerakoekiko konpromisoa, gainditze halako bat dela medio. Eta niri, jakina, egin dugun gizartea arbuiagarria iruditzen bazait, bada horixe islatuko da nire lanetan, ezinbestean. Pataleo alferreko modura, egia da, beste inolako esperantzaz bultzaturik baino. Baina, ai, libertade hori, zein eztia den!
VB. Azkenaldian asko aipatzen den gaia da literaturaren eta euskal gatazkaren arteko harremana. Zuk ez diozu, oker ez bagaude, gaiari heldu, zuzenean behintzat. Zenbait irakurlek, hala ere, egoera soziopolitikoaren oihartzun bezala irakurri du zure mundu-ikuskera etsitu eta absurdua. Badago halakorik? Nola eragiten dizu zuri errealitate horrek sorkuntzan?
KL. Nik, zoritxarrez, gure aita Tolosako alkatetzan zegoela, Franco hil berritan, gatazka berta-bertatik ikusteko aukera izan nuen, bere gordintasun guztian gainera. Garai latzak izan ziren haiek, terribleak, eta ni oso gaztea nintzen artean. Garai haiek modu izugarrian gogoratzen ditut oraindik, amesgaizto lizun bat bezala. Gero, hau ere senitartean, beste alkatetza luze bat fortunatu zitzaigun, eta etxean bertan izan genuen berriz ere gatazka malapartatua. Nahikoa dut, bada, gatazkaz. Nazkatuta nago gatazkaz. Nolanahi ere, niri, gatazka, material literario gisa, ez zait batere interesatzen. Uste dut oso gai mingarria dela oraindik, oso kontuz tratatzekoa. Nire fikzioetako ikuskera etsitu eta zentzugabeak ez du, nik dakidala behintzat (kontzienteki, esan nahi dut), gure herriko gatazkarekin batere zerikusirik. Ni ez nau egoera edo gatazka edo bidegabekeria edo ekintza konkretu batek kezkatzen, egoera edo gatazka (etab.) orokor (unibertsal, abstraktu... nahi duzuen bezala deitu) guztiek baizik. Nire lanetan ez da zuzenki euskal gatazkaz hitz egiten, baina bai injustiziaz, bidegabekeriez, absurdoaz, heriotzaz, komunikazio faltaz, giza-alienazioaz, Botereaz, indarkeriaz... hau da, geure arazo hurbilez.
VB. Zeuk esana da zeu zarela euskal literaturak duen umorista bakarra. Kafka eta Bernhard ere umorista handiak zirela entzun dizugu. Nola ulertzen duzu umorea? Posible ote da umorerik gabeko literatura?
KL. Nik ez nuen esan euskal literaturak duen umorista bakarra naizenik, bakarrenetakoa baizik. Zoritxarrez. Umore klase asko dago, baina. Axalekoa eta errotikoa. Erraza eta mingarria. Nire ustez, umorea babes modu bat da, errezatzeko era bat. Salbamen bidea. Bretonek esaten zuen umorea dela Jainkoen tiraniatik ihes egiteko modu bakarra. Ados nago. Gizakion tragedia umorez baizik ez dago azaltzerik. Halaxe egin zutelakoan nago Kafkak, Berhardek, Ionescok, Cortázarrek, Hrabalek, Mrozekek, Lec-ek, Piñerak, eta beste hainbatek. Zaila da bide hori, erlijio hori aukeratu eta aurrera egitea. Umorea ahulenen maskara eta heldulekua da. Nekagarria da, eta guztiz zorrotza. Baina umorea beti gailendu da literaturan: Cervantes, Rabelais, Shakespeare, poeta latinoak, satirak, surrealistak, dadaistak... Orain gutti irakurri diet Aira, Atxaga eta Rushdieri ez zaiela umorerik gabeko literatura interesatzen, horretan saiatu nahiko luketela. Berri ona da hori, benetako literaturara itzultzeko irrikaz gabiltzan seinale.
VB. Harkaitz Canok zioen orain gutxi irrazionaltasuna gutxiegi ustiatu duela literaturak, eta zure lana adibidetzat jarriz, literaturak hor bide emankorra duela iritzi zion. Uste berekoa zara?
KL. Hasteko, nik irrazionaltasuntzat zer ulertzen dudan argitu nahi nuke, gauzak argitze aldera. Eta horretan Jungen teoriarekin bat etorri naiz beti: irrazionala ez da arrazoiaren kontrakoa, arrazoitik at dagoena baizik; alegia, arrazoiaren bidez azal ezin litekeena. Hortik abiaturik, baliteke nire ipuinak irrazionalak izatea, baina ni ez nago oso seguru. Eta bost axola dit gainera. Harkaitz Canok arrazoi izan dezake esaten duenean literatura-bide edo modu hori gutti ustiatu dela, baina bide emankorrarena ez dut hain argi ikusten. Ni, behintzat, ederki ustiatuta nago. Ez da inondik ere bide samurra, eta irakurle arruntari ezohikoa eta ulerkaitza gertatzen zaio oraindik, indeferentea, zaila, mingarria, nik ahal dakit zer. Eta hementxe dago, bada, lehen aipatu dudan konpromisoa. Zergatik ez ontziratu arrazoiaren sabel zabal erosoan, eta itsasaldi turistiko koloretsu bat burutu, masaje eta jacuzzi eta luxu guztiez gozatuz? Bada, jakina, itsasoan txorabiatu egiten garelako.
VB. Apunte-liburua eman zenuen argitara orain bi urte, Isiltasunaren adabakiak. Ze bide egiten du Karlos Linazasororen apunte batek ipuin bihurtu arte?
KL. Normalean, apunte-koadernoan idazten ditudan gauzak (aforismoak, burutazioak, hitz-jokoak, hausnarketa literario edo filosofikoak, txinpart poetikoak, ziriak, esamolde aldrebestuak...) ez ditut erabiltzen ipuin bat edo poema bat osatzeko. Bere hartantxe gelditzen dira. Ipuinentzat koaderno bat daukat, poementzat beste bat. Ez dira ontzi komunikatuak, autonomoak dira, bakoitzak berea gordetzen duena. Isiltasunaren adabakiak liburuan nire irakurketen, kezka, mundu-ikuskera eta abarren berri ematen da. Nolabait, sukalde-lana erakusten dut, fikzio-lanen aurretik dagoen hondarra, sustraiak. Poetika, hitz batean esatearren.
V.B. Errebelatuko al zeniguke zein den azken aldi honetan zirrararik handiena sortarazi dizun liburuak, eta zergatik?
KL. Zaila da liburu bakar bat aipatzea, injustua ez esatearren. Gutti batzuk aipatu nahi nituzke beraz, zirraragarriak (hainbeste ere ez nuke esango baina) gertatu zaizkidanak: hasteko, Antonio Porchiaren Voces abandonadas aforismo liburua (oso-osorik euskaratu nuena, inork interesik balu); Pizarniken Diarios, Muñoz Rojasen azken bi poema liburak, Luis Feriaren Obra poética y cuentos, S.J. Lec-en Pensamientos despeinados, Claudio Rodríguezen Poesía (jakina), Roberto Juárrozen Undécima poesía vertical, Hugo Mújicaren Casi en sielncio, Cristobal Serraren Efigies aforismo antologia, Canettiren Apuntes 1973-1984, Mrozeken ipuin liburu guztiak (nobelak, ez), Hipólito G. Navarroren Los últimos percances; eta nobelagintzan: César Aira, Coetzee, eta, batik bat, Lobo Antunes. Euskaldunen artean, Saizarbitoriaren Gorde nazazu lurpean, eta Andu Lertxundiren Mentura dugun artean. Gauza gutti, ikusten den bezala.
V.B. Duela hamaika urte hauxe esaten zenuen, Lubaki bandaren sorreraren inguruko kontuak zirela eta: "Ez naiz kejatzen, baina ikusten dut jendeak, euskal literaturan, baduela nik ez daukadan zerbait, ausardia edo muturra, eta igoal hemezortzi urterekin pretenditzen dute errekonozimendua. Eta beste batzuek, gazte nahiz heldu, kristonak eta bi botatzen dituzte, pontifikatzeko egundoko erraztasunaz. Nik literaturari errespetu haundia diot eta horixe da beste batzuek ez dutena". Urte horien guztien perspektibarekin, zer gehitu dezakezu?
KL. Purrustada hari ezingo diot ba beste bat erantsi. Hilekoarekin egongo nintzen, seguru. Ez naiz kexatuko beste idazleek egiten dutenaz edo egiten ez dutenaz, baina bai esango dut, berriro eta milagarrenez, euskal literaturaren arazo nagusia irakurle falta dela, irakurle eskasia. Niretzat horixe da kezka printzipala; inork serioski, sakontasunez heldu beharko dio noizbait gabezia larri horri. Ez da-eta ezagutzen munduan irakurlerik ez duen literaturarik.
V.B. Eta ez balego beste mundurik?
KL. Muñoz Rojasek esaten zuen bezala, ez balego beste mundurik, ez legoke isiltasunik. Alegia, hilezkorrak izanen ginateke, eternalak izatera kondenatuak geundeke. Zer den beste mundua? Bada akaso Zambranok esaten zuen sekretu atzemanezin horren agerkunde-lekua. Nork daki.