Literatura eta zahartzaroa

Julian Barnes idazle britainiarraren ipuin bat abiapuntutzat (edo helmugatzat) hartuz, ganora handirik gabeko burutazio batzuk gizarte gaingaratuetan bizi ditugun aldaketa demografikoen eta literaturaren arteko harremanen gainean (besteak beste; tira, egia esan, hori gutxienekoa da). Adinekoen presentzia gora joango da, ezinbestez, literaturan, hala gurean nola ingurukoetan. Kontu demografiko hutsa da: gure populazio-piramideetan zaharren kopuruak eta portzentaiak handitzen ari direnez, normala da gero eta ohikoagoak bihurtzea, literaturan eta baita beste arteetan ere, noski (literaturak ez du zertan errealitatearen isla zehatza izan, hori badakigu, eta zer edo zer esan dugu horretaz aldizkari honetan bertan, baina uste dut denok onartuko dugula badagoela loturaren bat, zeharkakoa sikiera…).

Zahartzaroa eta haren kargak aspaldi dira, zer esanik ez, literaturako gai; duela gutxi weblog honetan bertan Angel Errok eskaini zigun Saforen poema berria horren lekuko bikaina dugu. Baina hori normala da: salbuespenak salbuespen, Erromantizismora arte behintzat idazle gehienak talde pribilegiodunen partaide zirenez eta, ondorioz, populazioaren gehiengoa baino bizitza-itxaropen handixeagoa izaten zutenez gero, ez da harritzekoa zahartzaroa (haiena, noski) bihurtzea, lehenago edo beranduago, askoren idazketa-gaia (negartia, orobat). Zaharrak (eta helduak), bestalde, maiz agertu dira literatur lanetan, Erromantizismotik aurrera batez ere, gazteen ahaleginen aurka altxatutako horma gisa; baina kasu horretan ezin esan gai nagusia zahartzaroa denik, gazteen mundua (mundu "iraultzailea") baizik.

Baina aipatu arrazoi soziodemografikoengatik, nago zahartzaroarena gai orokorragoa, presenteagoa bihurtzeko bidean dagoela, ez bada jadanik. Eta esango nuke bulkada horretan badagoela gaia jorratzeko era bat, Rikardo Arregik "bigunkeria naïf ergelekotzat" jotzen zuena (Mugalari gehigarrirako idatzi zuen iruzkin batean: amaieran aipatuko dugun Julian Barnesenean hain zuzen), nabarmena egiten ari dena mendebaldeko literaturan. Adibideak ez dira falta: bat, SPrako tranbiaren pertsonaia nagusia abordatzeko erari dagokiona, inoizkari honetan jorratu dugu zeharka; niri, ezberdinak badira ere, beste batzuk datozkit burura, adibidez José Luis Sampedroren La sonrisa etrusca famatua, edo Susanna Tamaroren Va dove ti porta il cuore are salduagoa. Oi, zahartzaroa, zein duina, zein interesgarria, zein aberasgarria den! Zelako baretasun eredugarriarekin itxaroten diote edadetuek heriori! Zenbat eta zenbat lezio atso-agure horien inguruko pertsonaia gazteagoentzat eta, esan gabe doa, irakurle guztiontzat! Are zahartzaro literario horiek eromenarekin edo auskalo zein adimen-gaixotasunarekin nahastuta badatoz ere, edo horrexegatik hain zuzen ere... zeren eta, ez dezagun ahaztu, eromenak oso harrera ona izan baitu (berriro ere, Erromantizismotik aurrera batik bat) literaturgileen artean (umeak, mozkorrak eta eroak dira egia dioten bakarrak); artista kontrakulturalentzat eromenaren ustezko subertsibotasunak izan duen erakarmenaz gauza interesgarriak esan dituzte J. Heath-ek eta A. Potter-ek Rebelarse vende. El negocio de la contracultura saiakeran (Madril, Taurus, 2005; batik bat 166 hh.), baina gaurkoan ez dut gaitik gehiegi urrundu nahi...

Badago, nola ez, guztiz kontrako joera, zaharrekiko mespretxuarena (edo, behintzat, zahar mota batekikoa), Pako Aristik ederki islatu zuena Libreta horiko poemak liburuko pieza batean; bertan, aspaldiko aiton-amonen apologia bukoliko-pastorala egin ondoren ("Ura zan gizona, ura!"-ren bidetik), hala zioen urrestildarrak:

(...)
Gaurko zaharrak kaskartu egin dira zeharo.
Autobusetan doaz denak elkarrekin
turismo lekurik ziztrinenetara,
telebistan agertzen dira inkestak erantzunez,
gimnasia egiten dute, ikastaroetan izena eman,
eta begiak lurrera erortzeko moduko
marrazki itsusi eta perspektiba gabeak
jartzen dituzte erakusgai (eta salgai!).
Adin guztietako jendea taldeka
antolatu eta eraman nahi duen gizarte honek
hondatu du zaharrei nien errespetua eta miresmena,
errespetua ere irabazi egin behar baitu bakoitzak.
Etxeetako jabe zirenak
ekintza barregarrienen jabe baino ez dira bihurtu
euren moderno izan nahian,
gaur egungo izatea
gaur egunerako balio izatearekin nahastu dutelako.
Ahotsa izan da beti zaharren altxorra, eta ez gorputza,
pertsonaje interesgarri haiek
txandalez jantzitako txorimalo bihurtu ziren arte.

Uste dut iruzkinak soberan daudela (baina pentsa dezagun zenbateraino eraginkorragoa zatekeen poema Aristik, tonu apokaliptiko eta trentotar horren ordez, ironia eta umore ona erabili izan balitu, Kiko Venenok eta Martiriok, gaia zehazki berbera ez bada ere, Sevillanas de los bloques kantan egiten zuten bezala...). Kontua da, Angel Errok artikulu honen lehenengo bertsioa irakurtzean adeitsuki komentatzen zidan bezala, zahartzaroari buruzko ikuspegi hau ez dagoela amablea dei dezakegun beste hartatik hain urrun: "Nik ere uste dut gehien bat erromantismotik honako kontua dela. Esango nuke haurtzaroa eta zahartzaroa bereziki baloratu direla. (…) Haurra eta zaharra historiatik kanpo daude (ez dira lan-indarra) eta Ideala haiengan datza. Haiek dute Hitza. Hortik Aristiren kabreoa, oraingo zaharrek ez dutelako Ahots sapientzialaren jabe izan nahi. Poeta erromantikoek haurtzarora jotzen dute etengabe, galdu duten ezdakitezer berreskuratu nahian. Eta gero dago transmisioaren kontua. Euskal Herrian hain garrantzitsua (…). Horregatik Aristirena ez da zahar amablearen aurkakoa, guztiz aldrebes, irudi hori indartzera dator"; bat nator Angelekin, noski, horrenbeste ezen bere hitzak hemen kopiatzea beste erremediorik izan ez baitut.

Edonola ere, oker ez banago, eta arras kontsekuenteki, Pako Aristik berak esan du noizbait, Pete Townshend-en "My Generation" abesti-himnoaren ildotik ("hiltzea espero dut zahar bihurtu baino lehenago"), bere buruaz beste egingo duela hirurogei edo hirurogeita hamar urte betetzean (ez dut gogoan zehazki zein zen adin zehatza). Ikusiko dugu.

Zer esanik ez, ez dira zahartzaroaren inguruko muturreko bi ikuspegi hipotetiko horiek ("amablea" / "gaitzespenekoa") gehien asetu nautenak, irakurle gisa, azken aldi honetan. Kontu honetaz miresmen almibaratuaz edo zitalkeria dorpeaz haratago idaztea posible dela frogatzen du, nire ustez, Philip Larkin (1922-85) poeta ingelesaren honoko poema gogor honek, zeina, bide batez, 1974ean argitaratu baitzuen, 52 urte zituelarik, hots, konbentzionalki zahartzaro deitzen dugun horretara hurbiltzen ari zelarik (itzulpena eta hemen sartzeko gonbita Juanjo Olasagarrerenak dira):

Ergel zaharrak

Ergel zaharrok, zer uste ote dute gertatu zaiela
Horrela egoteko? Helduago direla uste ote dute
Lerdea darielako, pisa gainean egiten dutelako
Eta goizean nork deitu duen gogoratzen ez dutelako?
Edo uste ote dute nahi izate hutsarekin dantza batean
Aritu ziren gauera egin dezaketela atzera, edo ezkontza egunera
Edo beso pikotako Irailaren batera?
Edo iruditzen ote zaie ez dela ezer aldatu
Eta beti elbarri eta ezindu gisa portatu direla,
Edo eserita, amets etengabean egon direla
Argiaren joan-etorriei so? Ez badute hala uste (besterik ezin)
Zergatik ez dute garrasi egiten?

Hiltzean hautsi egiten gara: gu gareneko puskak
Zenbait alde egiten dute bata bestearengandik
Lekukorik gabean. Bai, ahanztura baino ez da:
Lehen ere bagenuen, baina orduan, pasakorra zen
Eta etengabean egiten zuen bat hemen egote-lore
Hostotsua ernetzeko joran behinenarekin. Aurrera
Ezin dituzu beste zerbait egonen delako plantak egin. Hara hasiera:
Nor ari den aditu ez, nola jakin ez; aukera ahalmena
Galdua. Itxurak salatzen ditu:
Ile urdindua, apo eskuak, pasa zimurtu aurpegia.
Nola egin dezakete ez ikusiarena?

Zahartzea da, agian, buruan
Gela argituak izan eta haietan jendea, antzezten.
Jende ezaguna, ezin izenekin akordatu, ordea; itzalak,
Berreskuratu galera sakonak bailiren, ate ezagunetan kukuka,
Lanpara jiraka, eskaileretan irribarrez, apaletatik
Liburua hartzen; edo batzuetan, besterik gabe, gelak, hutsik,
Silak eta sutondoak piztuta,
Sasia haizearekin kulunka leihoan, edo eguzkiaren
Adiskidantza xumea hormaren kontra udako arratsalde
Bakarti eta atertu berrian. Hor bizi dira:
Ez hemen eta ez orain, dena gertatu zen noizbait horretan baizik.
Horregatik dute

Absentzia aztoratu itxura hori, nahiz eta hara nahian
Hemen izan. Izan ere, gelak urrunduz doaz, hotz
Ezgai bat utziz, arnas hartzearen neke eta negar etengabea,
Eta haiek hor kuzkurturik
Ahitze mendi azpian, ergel zaharrok, zein gertu dagoen
Ohartzeke. Beharbada honek lasaitzen ditu:
Edonondik begi-bistan dugun tontorra
Zorua dela jada haiendako. Ez ote dute ikusten
Zerk geldiarazten dituen, nola finituko den? Gauez ere ez?
Jende arrotza ailegatzean? Ez eta behin ere,
Bigarren haurtzaro honetan osoan? Ederki,
Jakinen dugu, jakinen dugunez.

High windows, 1974.

Eta, adibideekin jarraitzeko (eta amaitzen joateko) askoz ere interesgarriagoa suertatu zitzaidan, behinola aipatu nuen bezala, Xabier Montoiak Denboraren izerdia eleberri gogoangarriaren bigarren partean eskaini ziguna. Edo artikulu honen ardatza edo aitzakia den Julian Barnes-en "Apetito" ipuinean agertzen dena.

Julian Barnes (1946) egungo britainiar literatur piramidearen erpinean dagoen prosaegileetako bat dugu, Ian McEwan, Martin Amis, Salman Rushdie, Kazuo Ishiguro edo Graham Swift-ekin batera, besteak beste: orobat 1970eko hamarkadan argitaratzen hasitako idazleak, 80ekoan prestigioa metatzen joan zirenak, 90kotik aurrera nagusi bihurtzeko.

Uste dut Harkaitz Canori (eta, bide batez, baita Alan Pauls-i ere, edo alderantziz) entzun edo irakurri niola behin geroz eta gehiago interesatzen zitzaizkiola perfektuak ez diren literatur lanak, eta adierazpena bitxia iruditu zitzaidan orduan, baina kontua da Barnes-ekin halako zerbait gertatzen zaidala niri: ez dut uste bere lan erabat biribilik irakurri dudanik (hori zer demontre izan daitekeen oso ondo ez dakidan arren), baina hori jakinda ere (edo horregatik hain zuzen) gustatzen zaidan egile bat dela onartu behar dut. Geroz eta gehiago. Izan ere, Flauberten loroa (1984) haren lanik ezagunena baino gehiago maite ditut nik Kontuaz hitz egiten nobela (1991) edo Munduaren historia bat hamar atal eta erdietan liburuko (1989) ipuin batzuk (ez guztiak); Ingalaterra, Ingalaterra (1998) fabula iradokitzailearen abiapuntua, esaterako (Ingalaterrako kostaldearen aurrean, Wighteko uhartean ezartzen den "Ingalaterra zaharraren" parke tematikoarena, halako batean Britainia Handitik independentzia eskuratu nahi duena), hain da jeniala, nobelaren ahultze progresiboari eusteko indarra baitauka.

Gaztelaniaz argitaratutako Barnesen azkeneko liburua, Limoi koloreko mahaia (2004), ez zait salbuespena iruditu: hamaika ipuin biltzen ditu, eta ipuin-liburu gehienetan gertatzen den bezala, denetik dago: ipuin bikainak, onak eta ez hain onak. Heldutasuna, adulterioa, zahartzaroa eta, orobat, heriotzaren hurbiltzea dira liburuaren gai nagusiak (kasu honetan bai nabaritzen dela hirurogei urte beteko dituela aurki egileak…), baina tonua ez da inolaz ere barea edo jostaria: garratza da maiz, umorerik (beltza eta ironikoa) falta ez zaion arren; narrazioetako batzuk ("Mats Israelsonen istorioa" eta "Apetitoa", batik bat) benetako maisulanak iruditu zaizkit. Sotileziak agintzen du ipuin hauetan, Txekhovengandik eratorritako ipuingintza guztian bezala, eta narrazio bakoitzeko pertsonaia nagusiari (askotan narratzailea) biziki ondo egokitutako kontatzeko era bat, ahots bat. Eta Txekhov ekarri dut gogora, nahikoa ebidentea delako eta Limoi koloreko mahaiaren gaztelaniazko edizioaren kontrazalean aipatzen dutelako, baina ziurrenik Maupassant ez dago, ezta ere, ipuin hauetatik oso urrun.

"Apetitoa" da, hain zuzen ere, zahartzaroko zirkunstantziez memelokeriarik edo irainik gabe idaztea posible dela frogatzen jarraitzeko aukeratu dudan ipuina. Pasarte bat baino ez, trakeski euskaratua. Narratzailea emakume bat da, Viv, erizain ohia, aspaldi dentista batekin abentura bat izan eta harekin ezkondu zena. Dentista jubilatu zen, orain hirurogeita hamabost urte ditu eta Alzheimerrak jota dago (Alzheimerrak edo memoria-galera progresiboa ekartzen duen beste eritasun batek, ez baita haren izenik aipatzen). Eta Vivek bere senar gero eta urrunagoarekin noizean behin "konektatzeko" topatu duen bidea hari errezeta-liburuak irakurtzea da, edo, hobeto esanda, errezeta-liburuen goiburuak ("Idi goulash-a", "Arkume edo zerri-goulash-a", "Idi erregosia belgiar erara"...): gourmet izandakoa da agurea, eta batzuetan, errezeta baten goiburua entzutean, begiak pizten zaizkio, eta orduan Vivek errezetaren eduki osoa irakurtzeari ekiten dio, eta halakoetan, amaitzean, iruzkinen bat egingo dio gizonak. Batzuetan. Ipuinean zehar, tantaka, oraingo zirkunstantzia zailen eta elkarrekin pasa zituzten urteetako zantzuak eskaintzen dizkigu narratzaileak.

Eta hona hemen aukeratu dudan pasartea.

Apetitoa (pasartea)

Ez, ez zen azpijokorik egon kontsultan, jakina ezetz. Bera zuzena izan zen beti, aipatu dudan bezala. Are nik jakin ondoren ni interesatzen nintzaiola. Gauzak bereizi behar genituela insistitzen zuen beti. Kontsultan, itxarongelan kideak ginen, eta lanaz baino ez genuen hitz egiten. Pixka bat lehenago iruzkinen bat egin nuen aurreko gaueko afariaz, edo halako zerbaitez. Ez zegoen gaixorik gure aurrean, baina begiradaz birrindu ninduen. X-izpi batzuen bila bidali ninduen, behar ez zituela ondo nekien arren. Horrela joan zen laneguna, hark amaitutzat eman zuen arte. Laburbilduz, gauzak bereizi nahi zituela.

Hori guztia duela denbora asko gertatu zen, noski. Hamar urte dira erretreta hartu zuela eta azkeneko zazpiak ohe bereizietan egin dugu lo. Haren nahia izan zena, nirea baino. Lo nengoela ostikadak ematen nituela esan zuen, eta esnatzean atsegin zuela nazioarteko albistegia entzutea. Uste dut niri ez zitzaidala gehiegi axola izan, ordurako elkarri konpainia baino ez baikenion egiten, ulertzen didazue.

Beraz imajina dezakezue zelako sorpresa gau batez estalkiaz tapatzen ari nintzela –hari irakurtzen hasi eta gutxira izan zen– zera esan zuenean:

-Ohera zaitez nirekin.

-Xarmangarria zara –erantzun nion, baina ezentzunarena egin nuen.

-Ohera zaitez nirekin –errepikatu zuen-. Arren.

Eta begirada bat zuzendu zidan... urte batzuk lehenagoko begirada horietako bat.

-Ez nago... prestatuta –esan nuen. Ez nintzen ari garai zaharretako kontu berberaz, baizik eta ez nengoela prestatuta beste zentzu batzuetan. Zentzu askotan. Nor egongo litzateke, horren guztiaren ondoren?

-Tira, itzali argia eta biluz zaitez.

Bueno, erreza da irudikatzea zer pentsatu nuen. Farmakoen eraginen bat izan zitekeela iruditu zitzaidan. Baina gero pentsatu nuen ezetz, agian izango zela nik irakurritako zerbaitengatik eta iragana itzultzen ari zelako, eta agian une hura, ordu hura, egun hura garai hartan bezala zirela harentzat. Eta ideia horrek urtu egin ninduen. Ez nengoen unerik aproposenean –ez nuen desio–, kontuak ez du horrela funtzionatzen, baina ezin izan nion ezetzik eman. Argia itzali eta iluntasunean hasi nintzen biluzten, eta bien bitartean entzuten aditu nuen, ulertzen didazue zer esan nahi dudan. Eta hori kitzikagarria izan zen, aditze-isiltasun hura, eta azkenik arnasa hartu, estalkiak erretiratu eta haren ondoan etzan nintzen.

Eta esan zuen, eta nire heriotzaren egunera arte gogoan izango dut; eta esan zuen, ahots zorrotz harekin, kontsultan bizitza pribatuaz hitz egiten hasi izan banintz legez, esan zuen: "Ez, zu ez".

Gaizki entzun niola pentsatu nuen, eta hark errepikatu: "Ez, zu ez, urdanga hori".

Hori duela urtebete edo bi urte izan zen, eta gauza okerragoak izan dira, baina hura okerrena izan zen, ez dakit ulertzen didazuen. Jaiki nintzen eta nire logelara abiatu nintzen korrika, eta nire arropa haren ohe ondoan utzi nuen metatuta. Iker zezala biharamunean, nahi izanez gero. Baina ez zuen egin, ez zen ezta gogoratu ere. Lotsak ez du hemen jada egitekorik.


Julian Barnes, La mesa limón, Bartzelona, Anagrama, 2005.