Pello Lizarralderi elkarrizketa

Ez naiz eroso egoten elkarrizketetan. Beldurra izaten diet bai kazetariei eta baita nire buruari ere. Batetik, ñabardura asko egitea gustatzen zaidalako eta, bestetik, egiten dizkidaten galdera askoren erantzunak aurrez pentsatu gabe ditudalako. Eta, jakina, inprobisazioak zulo beltz batera eraman zaitzake maiz. Banitatea hor dago beti, baina ez seko erotu arte.

Hala ere, hemen nago.

Volgako batelariak.- Zer da Pello Lizarraldek irakurtzen duena? Berria-n noizean behin argitaratzen dituzun "Idazle X Irakurle" saileko iruzkinak leituta, nahikoa irakurle omniboroa zarela ematen du, baina zeintzuk liburu (edo zeintzuk egile) dira zuretzat benetan inportante, eta zergatik?

Pello Lizarralde Erantzun oso luze bat eman nahi nizuke, baina laburra eginen dut. Zaila izanagatik, nik uste bizi nintekeela idatzi gabe, baina are zailagoa litzaidake irakurri gabe bizitzea, ziur bainago mundua askoz ere beldurgarriagoa litzatekeela libururik gabe.
Egunkari eta aldizkari gehiegi irakurtzen dut. Egunero irakurtzen ditut liburuak (dozenerdiren bat izaten ditut hasita), baina ez dut betekadarik hartzen normalean. Oso poesia liburu gutxi, saiakera gehixeago eta nobela eta ipuin asko aukeratzen ditut. Hasitakoa gogokoa ez dudanean utzi egiten dut (hori ere ikasi egiten da).
Astero joaten naiz liburu dendetara liburu berriak ikustera. Berrogei urte bete eta gero fikzioa ez dela irakurri behar esaten dutenak ergel hutsak iruditzen zaizkit (eta batzuk, gainera, zinikoak).
Ez dut zehaztuko zer irakurri dudan orain arte eta nola iritsi naizen gaurkora. Asko irakurri dut eta memoria ona dut. Izen asko eman nezake. Labur ariko naizela agindu dizut, ordea.
XX. mendeko literatura interesatzen zait gehien bat. Aspaldiko klasikoenak ere irakurri ditut, baina, seguru aski, ez behar bezala. Europa Zentraleko, Italiako, Frantziako eta Estatu Batuetako idazle asko oso gogoko ditut. Hego Amerikatik iristen dena normalean ez zait interesatzen (berriez ari naiz). Literatura errealista irakurtzeko joera izan dut beti (errealista zer den argitzea da kontua).
Idazle batzuen izenak kateatuta etortzen zaizkit. Lehenengo katea: Gogol, Txekhov, Martin Walser, Kafka, Hans Lebert, Thomas Bernhard, Peter Handke. Bigarrena: Sherwood Anderson, Faulkner, Nathanael West, Scott Fitzgerald, Hemingway, Jim Thompson, Patricia Highsmith, Raymond Carver, Bobbie Ann Mason, Cormac McCarthy. Katea bati lotu gabeak: Proust, Rilke, Char, Ponge, Camus, Joan Ferrater, Cortázar, Pavese, Natalia Ginzburg, Sciascia, Vittorini, Celati, Ignacio Aldecoa, Juan Benet, Luis Mateo Díez, Emmanuel Bove, Modiano, Ernaux, Krystof...
Bizirik daudenen artean, puskaz gainera, gehien gustatzen eta interesatzen zaidan idazlea Cormac McCarthy da.
Dena den, batzuetan zaila zait soilik literaturaz mintzatzea, arrakaletatik filmeak eta kantak ateratzen baitzaizkit.

VB.- -"Larrepetit" argitara eman zenuen garaiko elkarrizketetan gauza nahikoa gogorrak esan zenituen egungo euskal literatur panoramaz. Zeintzuk dira, Vila-Matasen hizkera erabiltzearren, egungo euskal literaturaren gaitzak, zure ustez?

PL.- Uste dut ez nintzela batere gogorra izan. Irakurle naizen aldetik eman nuen iritzia. Irakurzalea naiz eta gogoko liburu gutxi topatzen dut liburu berrien mahaian.
Ez dakit zein diren gure literaturaren gaitzak, ez diot nire buruari horrelako galderarik egiten eta ez naiz trebea analisiak egiten. Idazle beterano batzuek eusten diote eta gozatzeko aukera ematen didate, baina gazte gehienen lanak eskasak iruditzen zaizkit; ahaleginak egiten ditut, baina zaila zait liburu horiekin konplizitatea sentitzea. Idazle horien liburuak hartuta irudipena dut idazle gazte asko ez direla oso irakurzale, eta oso zaila zaiela beren eskarmentua klitxerik gabe eta era konbentzigarrian ematea.

VB.- Hitz egin dezagun zerbait kreazio-prozesuaz. Nola sortzen du Pello Lizarraldek, esaterako, "Un ange passe" bezalako ipuin bat? Nola heltzen zara horretara?

PL.- Nire liburu guztien atzean irudi obsesiboak daude. Pare bat liburu bakoitzeko, ez gehiago. Benetan asaldatzen nauen irudi batek hartzen nauenean, pazientzia handia izaten dut eta urtetan edukitzen dut. "Larrepetit"-eko irudietako bat, konparazio batera, haurtzarotik gorde dut.
"Un ange passe" ere halaxe abiatu zen. Bi neska gazte ikusten nituen mendate batean elurretan eta ondoan autoa, ez aurrera eta ez atzera, eta auto barrenean lore koroa bat. Hamabost bat urte eduki nuen gordeta irudi hori. Horri esker hazten da gainerakoa, baina zaila zait esplikatzen.
Frogatua dut irudi horiek liburu batean sartu eta gero ez zaizkidala berriz gogora etortzen eta bakean uzten nautela.
Nire liburuetan begitantzen zait ideia gutxi dagoela. Dena dela, "Larrepetit"-en abiapuntuan, aurrekoetan ez bezala, irudien atzetik galdera eta gatazka batzuk ere etorri ziren, eta gogoan izan nituen.

VB.- Literatura zertarako?

PL.- Ez dakit. Ez dut inoiz pentsatu, ezta pentsatuko ere.

VB.- Euskal irakurlegoa bere idazlegoa baino jantziagoa da, exigentea al da? Edo guztiz kontrakoa? Zer isla du honek idazlearengan eta bere ekoizpenean?

PL.- Ez dakit. Idazleak norabide bakarrean jarri behar du begiratua: bere baitara egina. Bere-berea dena bilatu behar du, idazten duen guztia autobiografikoa izatea lortu arte. Hori eginez gero lan txukuna egiteko moduan dago. Eta idazlea segur badago nahi duena egin dezakeen hoberena dela, balizko irakurleak konbentzitzeko aukera handia du. Irakurleak beti eskertzen dio ahalegin hori idazleari. Niretzat ez dago lan zailagorik literaturgintzan.
Etsairik handienak presa eta kanpotik datozen antsietatea izaten dira.

VB.- "Musikan erritmoa bizkortzea denbora galtzea da, edo musika galtzea da", David Oistrakh biolin birtuosoak esana da. Zer garrantzia du zuretzat erritmo narratiboa azkeneko emaitzan, literaturan oro har?

PL.- Aurreko erantzunari lotutako kontu bat dela esango nuke. Erritmoaren inguruan ezer gutxi taxu daiteke aurrez. Egin nahi duzun lanak erakutsiko dizu.
Dena den, litekeena da afera honetan eragin handia izatea literaturaren inguruan oraindik oso bizirik dauden mitoek: literaturak “istorioak” kontatu behar ditu, istorioek “gertaerak” jaso behar dituzte, “gai interesgarriak” jorratu behar dira, “ideia” on bat komeni da abiatzeko, eta horrelakoak...
Bada oraindik filme bat ikusi eta “geldoa” dela esanez ateratzen denik.

VB.- Euskal literaturan zer eragin nagusi ikusten duzu, kanpo zein barneko?

PL.- Gurea ez da berezia. Herri txikia izateak kalte egiten digu, ordea. Berehala ezagutzen dugu elkar eta endogamiaren arrisku handiagoa dugu. Idazle batzuk famatu ditugu eta beste batzuk batere ez. Obra eta joera batzuek ez dute merezi zuten segidarik izan. Konparazio batera, segur nago Saizarbitoriak jarraitzaile gehiago izango balu gure literaturgintzak azkarrago egingo lukeela aurrera.
Bestalde, ezagun da kanpoko idazle eta mugimendu batzuek ez direla ezagutu ere egiten. Nire iritzirako, Hego Amerikako literaturari begira luzaro egoteak kalte handia egin du, eta niretzat esentzialak diren beste askoren aztarnarik ere ez dago gure artean.
Arrakasta izan duten gazte batzuen artean seinale da ereduak literatura ligth jakin batetik jaso dituztela.

VB.- Zure zenbait liburutan pertsonaiak errorik gabe agertzen dira("Larrepetit", "Hatza mapa gainean", eta "E' pericoloso sporgersi"), galdurik. Esaten dute gaur egungo Japoniako literaturaren gai nagusia taldearen aurrean norbanakoaren eraikitzea dela. Mendebaldean errealismoak jorratu zuen gai hori, batez ere. Ildo horretatik zure pertsonaiek gure gaurko gizakiaren arazoak nola islatzen dituzte.

PL.- Idatzi nahi duzun liburua goitik behera "pentsatuta" dagoela uste izan arren, ustegabe asko eta asko ekartzen dizu idatzitakoan. Harritu egiten naiz irakurleen iritzi eta irudipen batzuk entzundakoan. Jakina, gehienetan, harritzeaz gain, ikaragarri pozten naiz. Hala ere, aurrikuspen batzuk betetzea komeni da, zuretzat oinarrizko ziren batzuk.
Nire narrazioetan aurreko diseinua ez da batere konplexua eta asmoak ere ez. Nik, hasi aurretik, sentitu behar dut leku eta bidaide egokiak hautatu ditudala eta neuk ere aurrez entzun ez ditudan oihartzun ugari sortuko den lurralde batean nabilela. Asmatu dudala uste izateak hats ematen dit. Eta gehienetan zerbait etortzen zaizu.
Urte franko joan zitzaidan ohartu arte nire pertsonaia gehienak ihesean zebiltzala. Eta horrek asaldatu egin ninduen, orduan konturatu bainintzen idaztea ikasbidea izan zitekeela. Geroztik nik uste zuzenago iritsi naizela goitik behera astintzen nauten galderetara.
Errorik gabe bizitzeko afera horretaz galdetzen didazu. Litekeena da hori konstante bat izatea nire lehenengo liburutik, baina ez da erabat kontzientea izan. Nik esanen nuke kezka hori eduki dudala beti funtsean; inoiz ez naiz, ordea, inolako tesitara iritsi, ezta teoria sinple batera ere, ez baitzait interesatzen, gorroto ditudan obretara inguratzen nauela iruditzen zait eta senez errefusatzen dut. Ni konforme naiz kezkaren eta galderaren mugara ailegatutakoan. Hori da nik nahi dudan abiapuntua, eta ez dut helmugarik behar. Ez dut inoiz ondoriorik ateratzen. Bidea egitearekin aski eta sobera izaten dut.
"Larrepetit"-en abiapuntuan bazen, hala ere, zuk aipatzen duzun hori, neurri batean behintzat. Niretzat ez zen erroa, jaioterria baizik. Galdera batzuk izan nituen buruan jira eta buelta: noraino joan zaitezke arrotz sentitu gabe? Noraino iristen dira zurea omen den herri horren mugak? Zergatik erabakitzen duzu jaioterrian gelditzea edo jaioterritik alde egitea? Nork erabakitzen du? Nor bereganatzen du jaioterri horrek? Nor jaurtitzen du?.

VB.- Mundu iluntzak, griskaratzat jo izan duzu zure mundu literarioa (aurreko batean Jon Kortazar El Pais-en harriturik agertzen zen "gizon umoretsua eta normala" zinelako). Hala da? Zergatik?

PL.- Ez dakit. Ohartzen naiz nik idatzitakoak ez duela inor arin-arina dantzatzera bultzatuko, baina, nire iritzirako, nire narrazioetan ez dago zama espresionistarik, gauzak belzteko asmorik, efektismora lerratzeko arrisku handi samarra ikusten baitiot joera horri.
Zuk aipatzen duzun mundu hits hori ez dago aurrez taxutua (ez erabat, behintzat); etortzekotan gero etortzen da, nire ustez. Kontua da non jartzen dituzun pertsonaiak, noraino iristen diren, eta nik gogoko dut pertsonaiak muga lausotu batera eramatea, zalantza nagusi den toki batera. Muga hori jotakoan, zerbait salbatuko bada, pertsonaiak jabetzen dira zirt edo zart egin behar dutela, baina erabakitzeko orduan ez zaie sekula nahikoa argi iristen, ikusten duten horretan errealitatea eta beste zerbait nahasten direlako beti. “Beste hori” norberak daraman desosegua izaten da askotan, eta, nik esango nuke horrek iluntzen duela narrazioa. Zalantzak gutxitan dakar irribarrea, nahiz eta istorioa eguzkiz bete. Gainera, nire narrazio guztiak eten puntuen artean egoten dira; hasi aurretik beti izaten da zerbait, eta bukatu eta gero ere bai. Horrek areagotzen du, beharbada, aurreko zama hori, nirean ez baituzu ez proposamenik ez irtenbiderik aurkituko.

VB.- "Larrepetit" argitaratzean egin zizuten elkarrizketan esaten zenuen euskal literatura oraindik txapela jantzita dabilela. Zehaztuko zenuke gehixeago: identitatearen eraikitzea da, akaso txapela; edo folk gehiegi duen begirada eta hala baldin bada non aurkitzen duzu txapela?

PL.- Herri txiki gehienetan bezala hizkuntzaren inguruko guztiak biziki kezkatzen gaitu. Euskaldun aktibo gehienok kezkatuta ibiltzen gara afera horrekin, eta aski ongi informatuta egoten gara normalean. Hala ere, kezka gehiegizkoa iruditzen zait askotan.
Konplexu asko dago kultura arloan. Konfidantza ezak gauza batzuk azpimarratzera eramaten du jendea. Neurri batean ulergarria zait, baina hortik etorri dira nik aipatzen nituen txapela haiek. Bi txapela mota ikusten ditut.
Lehenengo txapela aspaldikoa da, beltza. Txapela hori eramaten dutenek aditz arraroak erabiltzen dituzte, eraiki esaterako, eta esaldi harrigarriak, “euskarak behar du...” edo “euskarari eman behar diogu...”. Euskararekin noiznahi elkartzen dira, lagun mina baitute (susmoa dut gehienentzat emakume itxura duela) Literatura aitzakia hutsa izaten da horientzat, oso irakurzale gutxi topatuko duzu multzo horretan. Denak behar du euskal, oso euskal, eta ziur nago erdaraz idatzitako liburu batzuk euskaraz idatzitako beste batzuk baino euskaldunagoak iruditzen zaizkiela. Helburua ez baita liburua, baizik liburua txapelaz estaltzea.
Txapeldun horienak entzunda izua eta asperra sentitzen ditut aldi berean.
Bigarren txapela ñabarra da eta ez hain handia. Homologazioaren obsesioa estaltzeko balio du. Txapeldun horiek hizkuntza indartsuenak iritsi diren eremuetara iristea izaten dute helburu, eta horrek beti haien atzetik ibiltzera behartzen ditu. Ez dira esentzialistak, baina liburuak non idatzi diren eta nondik datozen zabaldu nahi dute aldi oro eta edozein gauza egiteko gai garela erakutsi.
Lehenengo txapeldunak iruditzen zaizkit arriskutsuenak, baina bigarrenek ere lasterketa aski tristeak antolatzen dituzte.
Hasieran esan dudan bezala badago kezkatzeko arrazoirik, baina niri kontu hau funtsean franko erraza iruditzen zait. Izan ere, askotan atzendu egiten zaigu daukaguna. Liburuak irakurtzen ditugu euskaraz, eta gozatzeko aukera ematen digute. Liburuak idazten ditugu; genero guztiak jorratzen ditugu, eredu interesgarriak sortu dira eta ikaragarri ikasi dugu oso denbora gutxian. Hemen bizi den idazleak, erne baldin badago, gure artean bizi bada, nola edo hala euskaldunoi hurbila zaigun zerbait idatziko du. Edo ez. Eta zer? Euskaraz dago eta, beraz, mundu honetakoa da. Fini.
Idazleak bere lana sortzeko eta hedatzeko baldintza egokiak eta duinak (bilatu) behar ditu. Gainerakoak ez dira afera literario hutsak.

*Argazkia Zaldi Erok eginikoa da, eta armiarma.com web orrian arki daiteke.*