Juan Garziari elkarrizketa

 

Juan Garzia (Legazpi, 1955), azken bi hamarkadatako euskal idazle eta itzultzaile garrantzitsuenetakoa dugu. Filologia ikasketak egindakoa, irakasle lanetan ibilia urte askotan zehar, egun Euskal Herriko Unibertsitateko Euskara Zerbitzuan egiten du lan, Itzulpengintza Akademikorako teknikari gisa. Bere literatur lanik nabarmengarrienak hauek dira: Akaso (1987) eta Itzalen itzal (1993) ipuin liburuak (azkenekoa gaztelaniara itzul izuen Manu Lopezek, Sombra de sombras izenburuarekin), Fadoa Coimbran eleberria (1995), gazte literatura arloko Sudur puntan mundua (1995, Antonio Maria Labaien saria), Joskera lantegi eta Txirritaren baratzea Norteko trenbidetik saiakerak (biak 1997ekoak). Itzultzaile bezala, ordea, honako lanak eman ditu argitara, besteak beste: Herman Melvilleren Bartleby izkribatzailea (1991), William Shakespeareren Soneto hautatuak (1995), Roland Barthesen Testuaren atsegina / Idazkuntzaren zero gradua (1996), Gilbert Keith Chestertonen Ostegun izan zen gizona (1997), Jorge Luis Borgesen Ipuin hautatuak (1998; Itzulpengintzako Euskadi Saria 1999an), Primo Leviren Sistema periodikoa (1998), Henry Jamesen Aspernen paperak (2000), Samuel Becketten Godoten esperoan (2001), Juan Rulforen Pedro Paramo (2001), Marcel Schwoben Bizi alegiazkoak (2002), William Shakespeareren Hamlet (2002), François Jacoben Sagua, eulia eta gizakia (2004), Jorge Wagensbergen Formen matxinada (2007).

VOLGAKO BATELARIAK.- Kontatuko al zeniguke nola gogoratzen dituzun literaturarako zure pasioaren lehenengo uneak? Eta nola eman zenuen urratsa irakurle izatetik idazle izatera? (″idazle″ horren barruan ″itzultzaile″ sartzen delarik, noski).

JUAN GARZIA.- Bada hor parti pris moduko bat ″pasio″ hitza aipatzen duzuelarik. Ez dut gogoko literaturaren inguruko mistizismo erromantiko edo alderdi hori. Entenditzen didazue noski. Hiztegi bertsuan, ″sukar″ hurbiltzen da gehiago inoiz, boladaka beti ere, sentitu izan dudanera.

Bada, bai, bateratsu hasi nintzen idazten eta itzultzen, lardaskan bietan, eta argitaratzeko asmorik gabe. Anaiak, Joxerrak, irakurri zituen piezak, eta berak bultzatu ninduen hasiera hartan jarraitzera. Hark, eta istorioon bertsio ahozkoak jasaten zizkidaten orduko lagunak, sekula neure baitan imajinatu ez nuen kontalari-dohain baten jabe ote nintzen pentsarazi zidatelako. Akasoko pieza gehienak hor abiatu ziren, gaxtekeria eta guzti: aiton-amonen ipuin-munduaren hustmina, eskolako fraideekiko kontu-kitatze saioa… Pernixio ipuin gero sarituaren hasiera Joxerrak irakurri, eta, denbora aurrera baitzihoan eta ez bainion segida ematen, mehatxu egin zidan berak bukatuko zuela. Ez da zor diodan laguntza txintxo nahiz gaizto bakarra…

Itzulpengintzan ere, oker samar hasi nintzen, baina han zorroztu nituen bereziki neure hizkuntza-armak: Rushdieren Gauerdiaren seme-alabak irakurri ahala, huraxe euskaratzeko zoraldiak jo ninduen… gaztelaniazkotik, gainera! Lotsatu ere egiten naiz orain aitortzen, baina horra zertan nintzen, edo ginen, orduan. Hori bai: gaztelaniazko itzulpena Miguel Saenz maisu handiarena zen… Gerora, serioago heldu nion itzulgai horri, baina, orduan ere, asko ikasiagatik kontu askori buruz, ez nuen lortu burutzerik, luze ere luzea baita eta ez baitut inoiz izan erabat bizio horretara dedikatzeko egokierarik. Hor egongo da herena edo egina ordenagailu zaharren batean… Asko zor diot, hala ere, liburu horri; zentzu batean, Gauerdiaren seme-alaben ume da Juan Garzia idazle eta itzultzailea, edo haren puska handi bat bederen.

VB.- Zure lehenengo narrazio liburua Akaso izan zen (Erein 1987), eta ondoren Taberna zulokoak liburu kolektiboan parte hartu zenuen (Alarigar Jualermu ezizenpean, I. Aldekoa, P. Aristi, F. Juaristi, A. Lertxundi eta I. Mujikarekin batera, Erein 1990), baina ziurrenik aipatuena Itzalen itzal da (Alberdania 1993). Nola ikusten duzu zure ibilbidea ipuingintzaren arloan?

JG.- Inoizkako pieza solteak alde batera utzita, bi ipuin-liburu ditut argitaratuak. Akaso hasierako saioen bilduma da, eta ez zegoen pentsatua inolako batasunezko liburu gisa, nahiz Anduren hitzaurre eskuzabala a posteriori halako zerbait ematen ahalegindu. Joxerrarena aipatu dut aurrena, baina gero Andurena, bultzada eta adiskidetasuna, erabakiorrak izan dira niretzat, are irakurle modura. Eta, Anduren bitartez edo inguruan, beste letra-lagun batzuena (baten bat ahazteko beldurrez ez ditut aipatuko banan-banan). Orain aparte samar nabil mundu horretatik (eta mundutik, oro har), baina gogoan eta bihotzean dauzkat guztiak, beranduko koadrila bat izan baitira, literatura-sukarraldiak bilduak.

Giro horretan sortua da Itzalen itzal, eta ez da falta lagunon (eta besteren) erretratu doi-doi disimulaturik liburu horretan. Idazle-lagunarte hartatik sortu zen Alberdania, eta, hain zuzen ere, Itzalen itzal izan zen argitaletxe berriaren lehen alea. Nire bigarren liburu hori batera pentsatua da hasieratik, eta batasun horri begira eraikia, gai beraren bariazioz, nahiz gero atal bakoitza aski autonomoa izan, oro har. Onerako edo txarrerako, ohartuagoa da, nolabait, obra hori, eta, zentzu batean, ″profesionalagoa″, nahiz nolabaiteko jolasa izan tratamendu landuago horren muina, literatura (are tragikoen) guztian bezala. Jolas serioa, giza gauzetan ezer serio hartzerik bada, baina jolasa. Ez alferrik dira jatorri berekoak ″solas″ eta ″jolas″. Serioa, horrela serioa, izatekotan, hitzik gabea izaten da.

VB.- Zuk Itzalen itzal ipuin bilduman landutako ipuingintza moldeak edo tradizioak ez dirudi euskal narratiban jarraitzaile handirik duenik. Zein ipuingintza tradizio sumatzen dituzu nagusi euskal literaturan? Bada gailentzen den joerarik? Nondik ikusten duzu zuk zeure burua hurbilen?

JG.- Ez naiz espezialista literatura-tradizio eta -joerak aztertzeko, eta ez daukat sailkapen garbirik ere. Ezagutu ere ez dut behar bezala ezagutzen, ez gurea eta ez kanpokoa. Oso irakurle ordenagabea naiz, oldeka eta bihozka irakurtzen duena. Ni, idazle-lanetan, irakurketan bezala, sen hutsez mugitu naiz, belarriz, eta ez zait gustatu izan kritikoarena ere egitea batera. Orain, idazteari utzia diodanez aspalditxo, libre nengoke kritikarako, baina… Tira, horrekin guztiarekin, oraindik nahi al duzue nik kokatzea euskal literatura munduan eta, arraioa!, neure burua bietan (munduan eta gurean)?… Aipa nitzake gustuko ditudan eta miresten (= inbidia diedan) idazle batzuk, baina jakina da inork ez dugula idazten nahi duguna ahal duguna baizik. (Horregatik ere, itzulpena errazago errebindika dezaket).

VB.- Beti aipatu izan duzu eleberria eta ipuina mundu erabat ezberdinak direla, eta normalean arlo batean ona edo bikaina den idazleak ez duela bestean maila bera erdiesten. Zuk genero biak praktikatu dituzu: zertan datza ezberdintasuna, zure ustez?

JG.- Galdera horren erantzunaren parte bat ezinbestean teknikoa da, eleberriaren eta ipuinaren definizioak behar baitira, eta haien araberako bereizkuntza. Labur esanda, badira, nire ikuspegitik, eleberriak baino luzeagoak diren ipuin batzuk (ingelesez, kasu horretan, romance deitu ohi dira, ez novel), eta, kontrakotik ere, ipuin tipikoak bezain laburrak diren eleberri-zati modukoak. Ezaugarri estilistiko (prototipiko) batzuek definitzen dutela, alegia, genero bion arteko muga. Gauzak horrela ikusita (badakit tautologia itxura izan dezakeela diodanak), idazlea, izatez, edo eleberrigile da edo ipuingile. Jakina, saia daiteke beste generoa lantzen, baina, edo luze-laburra bakarrik aldatuko da, edo ez du lortuko bere izaeraren kontra beste genero horretako lan onik. Ikus, gertuenik, nire eleberri-saio bakarra. Idazle askoz ere mardulagorik ere aipa liteke kasu berean aski tematuaren adibidetzat, baina zeuen kaxa aplika ezazue nire teoria.

Bi luzeretan berdintsu aritu direnen artean bi idazle paradigmatiko aipatzearren, Singer beti da ipuingile, eta Hemingway, berriz, beti eleberrigile. Harritu eta are matxinatu egiten zait jendea horren aurka, baina, gogotik saiatu arren, inork ez dit kontradibide garbirik aipatu, gustura onartuko nukeen salbuespenerako ere.

Izan ere, uste den baino zerbait sakonagoa eta menderagaitzagoa da estiloa, eta, hain zuzen, niri ondoriotxo hori ukatzen didan askok onartua du aspalditik le style c’est l’homme hura. Norberaren larrua bezain aldagaitzagoa ez ote den, alegia, estiloa (eta bai: generoa eta estiloa nahasten ari naiz). Jakina, idazlearen pertsona inplikatzen duen literaturaz ari naiz, ez ofizio hutsezkoaz.

VB.- Fadoa Coimbran (Alberdania 1995) eleberria argitaratu zenuenetik ez duzu fikziozko libururik idatzi. Euskal bartleby bat bihurtu ote zara? Zergatik?

JG.- Berritsuegia naiz euskal bartleby bat izateko. Konformatzen naiz haren leloa euskaratu izanarekin: aukeran nahiago ez. Jakin, ez dakit zergatik sormututu naizen, baina baditut susmo batzuk:

Adinean aurrera eta osasunean atzera egin dut: ez daukat lehengo sasoirik.

Ilusioa behar da fizkiorako, eta, egiaz, ilusorioa zait orain, hain zuzen, ″ilusioa″, edo, are okerrago (Rulfok esan zuen antzeko zerbait), gezur ez ezik, galgarririk handiena: ikusi besterik ez dago nola gabiltzan literaturatik eta fikzio nominaletik kanpoko alorretan ere, hala nola politika deitzen dioten horretan, ilusiozko erronkaz.

Edo, Ferlosiok liokeenez, akaso galduxea dut neuk belle pages idazteko zera (nahi nuke pentsatu narzisismoaldirik larriena gainditu dudalako dela, edo isiltasunaren zuhurtziara arrimatzen ari naizelako, baina…).

Javier Mariasek oraintsu esana, bat-bateko itzulpenez: ″Nire asmoa lege oneko baliabidez idaztea da, amarrurik gabe. Zeinani idazlek, egiten duena egiten duela, konbikzioa behar du. Eleberria fikzioa da, eta bada une bat non jada txakur zaharra den batek ez baitu sinesten. Gai izatea esateko: ez, hau ez dut sinesten; hori da idazlearen duintasuna: bere burua zorrotz hartzea″.

Zer pintatzen dut (edo nuke) oraingo euskal literaturan? Ez da manifestaziorik antolatu, behintzat, nik dakidala, idaztera itzul nadin…

Eta abar (lauso bat).

VB.- Edonola ere, konta al diezagukezu zer edo zer zure nobelagile esperientziari buruz, eta Fadoa Coimbran lanari buruz, zehazki?

JG.- Oso labur: ipuin-ernemuin batetik, tematu (zoratu) nintzen, zenbait fasetan, gero eta tramankulu handiagoa egiten. Hasieran, grazia egiten zidan, zeren aspaldi hartan, hitz-jarioa falta nuen; denborarekin, ordea (urteak pasatu ziren tartean), jario hura eteten ezin asmatu, eta trantzetik trantzera pasatzen nintzen, ilargituta zeharo, eta, badakizu, kariñoa hartzen diezu zeure sorkariei… Abisatu zidaten, eta konturatuta nengoen, eraikitzen bezainbeste deseraikitzen ari nintzela istorioa, hanka baten pausoa bestearekin zangotrabatuz, baina halakoxea naiz, eta kasik harro nago: nola izan liteke inor kritikoa ezerekin, bere buruarekin ez bada?… Hala, anabasa hori guztia eman nahi izan nuen, neurekin batera irakurlea ere herrestatuz mundu zehatz batetik haren disoluziora, eta narrazioa bera ere barrutik saboteatuz. Bistan da: porrotaren bila nindoan txorrotxean, eta ezin esango dit inork arrakasta ederra izan ez nuenik. Horretan, alegia, porrotean.

(Bestalde, azalean NOBELA ipintzen badu ere, garbi dago ez dela inondik inora ere, nire kategorietan, zinezko eleberria (ingelesezko novel), ipuin-edo luze bat baizik (romance). Trantzearen luze-sakona, hori bai, eleberrigilerik sukartuenarenaren (!) parekoa izan zen, eta bistakoak diren arrastoak utzi dizkit, egozten didazuen sasibartlebytasun hau barne…).

VB.- Borgesen Ipuin hautatuen hitzaurrean Borgesen aipu hau paratu zenuen: "Bere ahalbideak ahitzen dituen (edo ahitu nahi dituen) eta bere karikaturaren mugan dagoen estiloa da, nire ustez, barrokoa [...] nik esango nuke arte ororen azken urratsa dela barrokoa, arte horrek bere baliabideak nabarmen erakutsi eta xahutzen dituen tenorea. Barrokismoa intelektuala da eta Bernard Shawek dio eginkizun intelektual oro umoristikoa dela". Neo-barrokoa deitu izan zaio inoiz, bestalde, kultura postmodernoari ere, eta literaturara etorriz, besteak beste metaliteratura barroko garaikidea litzateke. Borgesek baldin badio barrokoa dela arte ororen azken urratsa; zer dago neo-barrokoaren azken urrats horren ondoren, literaturaren beraren karikatura eta parodiaren ostean? Isiltasuna?

JG.– …

VB.- Beste egileen kantuen bertsioez osatutako diskoa plazaratu berritan, Mick Harvey musikariaren hitzak dira: ″zergatik espero behar da mundu guztiarengandik tonaka material konposatzea? Hain kritikoak izango lirateke (kritikariak) Nina Simone edo Johny Cashekin? Ni ez naiz konposatzaile emankorra, baina nire ustez nire baliabide musikal berezkoetatik baliozko ekarpena egiten ari naiz″. Pareka daiteke literatur itzultzailearen lana besteren kantuak jotzen dituen interpretearekin? Hala bada, gainbaloratua dago literaturan ere konposatzaile emankorra izatea, interpretazioaren (itzulpenaren) kaltetan?

J.G.- Uste dut aurki konturatuko dela jendea literatura-itzultzailearen balioaz: literatura-itzultzaileak (onak) goseak edo etsiak hilda desagertzen direnean, hain zuzen. Gauza ageria da gainbalio patriotikoa dela, nahita zein gogoz bestera, oraingo idazleen gainbalio nagusia, eta horregatik ematen zaiela halako prentsa-hots hipokrita, beren obren berezko balio eta balioespena gorabehera. Haren aldean, paria hutsa da itzultzailea, kontrabandista apatrida bat, nazioaren ohorea gizentzeko ezdeusa. Nork elikatzen ditu ongien, ordea, zinezko literaturazaleak?

VB.- Guk inpresioa daukagu, ordea (irakurketa tailerretan sumatzen dugunagatik, adibidez), eskaintzaren aldetik euskal itzulpengintza literarioak aurrerapauso galantak eman dituela argi dagoen arren, eskariaren aldetik gauzak ez direla horren argiak: irakurle askok aitortzen duten moduan, itzulpenak irakurtzea, haientzat, gaztelaniarako itzulpenak irakurtzea da, oraindik ere eta nagusiki. Zer uste duzu zuk?

JG.- Nik erabakita daukat (baina ez da izaten aski erabakitzea) ez dela nire ardura euskararen arazo soziologikoei ere aurre egitea. Alderdi espezifikoak, teknikoak lantzea dago nire esku, eta horretan saiatzen naiz buru-belarri. Beste kontuok diagnostikatzeko, pronostikatzeko eta terapiatzeko, baditugu gure artean milaka teknikari eta edozerkari, eta lastima litzateke haiek soldatarik gabe uztea edo, jainkoak libra, lana kentzea.

VB.- Zure ustez, ze ekarpen egin dio azken aldi honetako itzulpengintzak euskal literaturari?

JG.- Ez dagokit niri hori balioestea, parte naizen aldetik, baina aski esana dut, dagoeneko, berez duen eta urteotan jokatu duen paperaz. Mintzatuak dira, hala ere, hizkuntzaz eta literaturaz benetako ardura duten beste idazle ez-itzultzaile batzuk ere, Lertxundi bereziki, eta nik esango nituzkeenak baino biribilagoak utzi ditu esanak, entzuteko belarririk lukeenarentzat. Badut esperantzatxo bat (hala ere eszeptiko samarra), itzulpenak berak ez ezik, beste fruitu bat ere ekar dezakeela: itzulpenon irakurle diren idazle berrien sorkuntza-lan gero eta zorroztuagoak, orain artekoa osoagotuz, egokiagotuz eta zabalagotuz.

VB.- Euskal itzulpengintzaren ustezko loraldi honetan poesia euskarara itzulia zergatik gelditu da bazter? Salgarritasun edo interes ezagatik? Prestaketaren eskasagatik? Generoaren beraren zailtasunengatik? Nork beharko luke hartaz arduratu?

JG.- Oi poesia! Literatura, oro har, jende multzo estrainio baten biziotzat (eta eskola-obligaziotzat) hortxe nolabait dirauen giro honetan, ia ghetto hutsa dela esatea ez da noski gehiegikeria. Zuen galdera sorta horrek erantzuten hasita nik asmatuko nituzkeenak baino arrasto hobeak ematen ditu, ziur aski. Ez dut ondo hausnartu kontu hori. Hala ere, harrigarri zait, ongi ulertu badut, azkena: poesiaren ardura ″instituzional″ edo batez ari al zarete?

VB.- Ardura kontu horrekin guk galdetu nahi genuen poesia itzultzaileak berariaz poeta izan behar duela uste duzun, edo ez duen plus hori (plusik baldin bada) eduki beharrik.

JG.- Kasuan kasukoa ikusi beharko litzateke, eta, aurretiaz, ″poeta″ definitu. Poesia (generoa) itzultzea, bestalde, aditu gehienek frogatua dutenez, ezinezkoa da (poesia bera omen itzulpen batean galtzen dena)… Eppur si muove.

(Teoria hutsean, gerta liteke, probabilitate txikiz baina, poesia txar bat itzultzaile txar batek itzulirik poesia bikain bat sortzea ere; ez dezagun, beraz, esperantzarik gal, nahiz gurean egiten diren halako saio sarriek oraingoz ez izan arrakasta garbirik).

VB.- Zuk bai itzuli duzu poesiarik, Shakespeareren sonetoak, hain zuzen. Esperientzia nolakoa izan zen? Orain, hamabi urte geroago, berriz egin behar bazenu, itzulpen antzekoak lirateke? Irizpide berberak jarraituko zenituzke? Zertan izanen ziren ezberdinak?

JG.- Tira, hor bai, hor lur ziurragoa zapaltzen hasten naiz, eta zehatz erantzun dezaket. Sukar gaitz bat izan zen, eta ez dut uste erabat baretu zaidanik: duela gutxi ibilia naiz Sonetoen enegarren berrikusaldia egiten. Uste dut aitortu dezakedala honezkero: argitaratu zirenak ez ziren erditsua baino, eta, haiek plazaratu ondoren, jarraitu egin nuen gainerakoekin, eta guztiak itzulita dauzkat dagoeneko (aspalditxo), eta behin eta berriro orraztuak aurrekoak. Irizpidea bera ez dut aldatu, nahiz eta zalantzaren batek berdin dirauen oraindik ere zalantza izaten. Jakina, astakeria batzuk zuzentzen ahalegindu naiz, eta koska zakar batzuk leuntzen (sartu ditudan orduak kontatuko banitu...). Orain (gehiago ezin zait eskatu), ni gai naizen bezain txukun daude. Nobedaderik handiena, zera da: hitz lauzko azalpentxo bat erantsi diodala soneto bakoitzari, irakurleari apur bat erosotzeko, bai ale bakoitza ulertzea, eta, batez ere, batetik besterako hariari jarraitzea. Ez daukat presarik argitaratzeko, eta asmo gerturik ere ez. Itxaron lezake, eta, okerrenean, lan postumoek kotizazio hobea izaten dute…

VB.- Gai bera utzi aurretik, zer beste poesia libururik itzuliko zenuke gustura edo zein ikusten duzun itzuli beharra? Eta poesiatik kanpo?

JG.- Gustu eta sen hutsez mugitzen naiz horretan, bihotz-kolpez. Zorionez, ez dut itzuli behar izan gogoz kontrako enkarguz, eta horrenbestean konforme. Poesia neurtu eta errimatua jolas politago zait, baina bestelakorik ere itzuli dut inoiz. Mistikak mistika, ulertzen ez dudan (ulertzekoa ez den?) poesiarik ez nuke noski itzuliko… Horratx, bada, nire mugak: atsegina eta ulergarritasuna, zailtasunak zailtasun.

Ez dakit poesiatik kanpo geratzen den, baina badut beste itzul-zaletasun ia patologiko bat: kantak euskaratzea. Niretzat, literatura guztia dago estu-estu lotua, nola edo hala, musikarekin. Badaukat jazzaren inguruko estandar mordoa euskaratuta, eta azken urteotako nire gozamenik handiena izan da Zuri & Beltz taldeak haietariko batzuk bikain eman izana, ahots eta pianoz (edo trioz). Gozaldi hori taldearekin amaitu zen, baina beste inor animatzen bada, hortxe daude zain kantak…

Azken tentaldia, aitor dezadan, haren prosaren inbidia gorriz, Murakamiren libururik potoloena itzultzea izan zen, baina aise uxatu nuen tentaldia, ez bainago jada japoniera ikasten hasteko adinean, ez eta halako liburu potolo bati hola-hola ekiteko sasoian ere.

VB.- Garai batean asko aritu zinen bertsolaritzaren inguruan; saiakera bat ere baduzu gaiaren ingurumarietan (Txirritaren baratzea Norteko trenbidetik, Alberdania 1997). Nola ikusten duzu gaur egungo bertsolaritza?

JG.- Niri, hasierako sukarren ondotik, ez zait gustatzen azkenaldiko bertsolaritzak hartu duen bidea, eta are gutxiago interesatzen eskola-ariketak jendaurreko liturgia jakinean antzezturik ikustea. Ez zen beharbada beste biderik, baina niri ez zait gustatzen, eta zer egingo zaio ba. Beraz, lagunarteko saio informal edo basatiekin geratzen naiz (oraindik halakorik bada), eta bertso jarriekin, zaharrekin batez ere. Eta, aitortu dezadan, nik neuk ere jartzen ditut tarteka, gustura asko, ospakizunen bat aitzakia. Kantak euskaratzearen moduko gozamena hartzen dut jolastxo horretan, eta ez dut uste kalte handirik egiten diodanik horrela inori, bertsozale izan zein ez. Gainera, halakoetan emanik denbora, bestelako gaiztakeriak asmatzen ibiltzeko tentaziorik ez.

VB.- Darabilgun euskararen kalitateak kezkatzen zaitu? Nola ikusten duzu? Eremu literarioan bereziki? Nafar bardo batek berriki esan bezala, uste al duzu euskal literatoek ez dutela euskara behar adina maite?

JG.- Azkenekotik hasita, ″maite″ hitzaren zentzu arruntean, uste dut kontrakoa dela arazoa kasu askotan: emaztea jipoitzen duen asko da, beraren ustetan behintzat, haren maitalerik zintzoena. Mutur horretaraino gabe, ez dut uste zentzu ideologikoan ″euskara maite izatea″ ere berme handia denik gero hizkuntza behar bezala tratatzeko. Nik uste, norbera ″euskara izatea″ da ideala. Eta horrek, literaturan, hizkuntzarekin lan espezifikoa egitea esan nahi du, egunero-egunero denbora luzez, hura behar duzunean berez isur dadin, bihurrienean ere… Nahiz gero irakurlea kexatu ez dela ″erraza″. Zer nahi dute, bada, alferkeria-hitzarmen bat idazlearekin?

Kalitateak kezkatzen nauenetz? Eroa nintzateke hala ez balitz, inguruan egunero ikusten eta entzuten ditugunak kontuan hartuta. Hala ere, kezkatik harago ere egin nuen aspaldi. Orain, etsipenaren eta haserrearen artean ibiltzen naiz halako gauzen aurrean. Hipokresiari zinismoz erantzuteko gogoa ere ematen dit askotan, baina primarioegia naiz, eta emotiboegia horretarako, eta berotu egiten naiz. Gustatu, patxadazko ironian bizitzea gustatuko litzaidake, eta komeni ere horixe komeniko litzaidake, osasunarengatik baino ez balitz ere.

Batzuetan, hara, labur esanda, pentsatzen dut badugula jada behar dugun guztia euskalgintzan, baina gauzatxo bat falta dugula euskararen aldetik: hizkuntzaren beraren sakoneko lan serioa. Beti dago aitzakia soziologiko-ideologikoren bat aurrez aurre ez begiratzeko mamitzen ari den euskaldunteria errealari eta haren muga eta eskasiei. Kantitatetik eta baikortasunetik espero dugu nonbait, besterik gabe, hizkuntza sendotzea. Erdipurdiko (edo laurdenpurdiko) hiztunak nagusi diren hizkuntza bat, ordea, beti izango da azpihizkuntza bat. Eta hemen, askotan, hizkuntzaren elitea behar lukeena da erdipurdikoena.

Ufff!: ikusten nola berotzen naizen?…

VB.- Euskararen beraren sakoneko lan horrek nondik beharko luke abiatu? Bidenabar, zer uste duzu Itxaro Bordak ondoko adierazpenean eskaturiko euskararen beste lan sakoneko batez: ″2006ko otsailean Frantzian Eric Hazanen eskutik La propagande du quotidien liburuxka argitaratu zen, bosgarren errepublikaren mintzaira ikertuz, erkatuz, zulatuz. Zinez interesgarria liteke, gure astoaren latina bailitzan, ETAren garaiko euskararen analisiaren egiten hastea. Euskararen onerako naski″?

JG.- Bigarrenetik hasita, ez dut oso ondo ulertzen zer litzatekeen analisi hori, eta ez dakit zeri esan behar diogun, horrela, ″ETAren garaia″, baina ez dut uste aparteko interesik duenik, literaturaren aldetik bederen, ez bada, hain zuzen, literatura txarrak (geure ipuinik infantilenen sinesgaizkeriak eta nazioartekoen irakurketa baldar nahiz zoroak barne) politikan eta, azkenean, eguneroko bizitzan izan litzakeen ondorio are txarragoak ikusteko. Alde horretatik, ironia zilegi bada hor, ezin ukatu literaturak baduela eragina, kalterako bederen. Diglosiak salbatu gintuen Quosque tandem eta Vasconia euskaraz izatetik, baina bada astakeria handiagorik ere serio-serio argitaratzen duenik oraino euskaraz…

Nik diodan lana egunerokoa da, berez isila, bakartia, neketsua eta, nahi bada, etsia: gauzak ondo egite aldera egiten dena, zeinahi tokitan. Ez da, izatez, asko eskatzea, baina ia miraria da hori aurkitzea gaur egun, bai iturginen artean eta bai euskaraginen artean. Jakina, biek ere, jarrera on hori ez ezik, prestakuntza ere behar dute, eta lan-baldintza gutxieneko batzuk. Baina, egoerak egoera, nork bere lana ondo egitea da gaur egun, hor, heroismorik laudagarriena. Askotan ematen du, ordea, zotz magikoaren zain, ahaztu egiten zaigula geuk orain egiten dugun horixe izango dela euskara; eta txarrik ez dela berez inoiz onduko, ikaragarri ugaldu arren. Eta, euskara bera txarra bada, alferrik izango direla onak haren gaineko edo inguruko guztiak. Areago: iruzurra dela erdi-hizkuntza batekin konformatze hau. Jende gehiago euskara laurden edo are hamarren baten jabe bada, hainbat hobe noski, baina ia inor ez bada euskara guzti edo gehienaren jabe (eta are horretaz kezkatu ere egiten ez bada), nora doa gure planifikazioa? Tira: idazleek, behinik behin, txukun idatzi behar luketela guztiek; hortik aurrera, literaturaz hitz egiten has gintezke… eta bada ordua, aspertuta baikaude, ezta?, beti halako kontu aurre-literarioez hitz egin beharraz. Oraindik ia harritu egiten gara hizkuntza-traba (eta are trakeskeria) berezirik gabeko testuen aurrean, eta hori da sintomarik txarrena.

VB.- Hasier Etxeberriak ezarritako euskal kanon literarioaren gailur horretatik (Atxaga, Izagirre, Lertxundi, Saizarbitoria eta Sarrionandia) zeintzuk interesatzen zaizkio Juan Garziari, eta zergatik?

JG.- Denak interesatu zaizkio Juan Garziari –gorroto dut hirugarren pertsona gramatikalaren erabilera hori, baina zuena da, eta ongi datorkit hemen, erantzukizuna urruntzeko– noizbait, gutxi-asko. Sarrionandiaren mito erreberentzialak eta beste alderdi nabarmen batzuek atzera bota dute haren lanetatik, baina oroitzapen ona du lehen narrazioez. Lertxundi pertsonalki hurbilegi du, aipatu duen bezala, idazle gisa epaitzeko; bestalde, aitor beza, haren irakurle-martxak ezin dio beti eutsi haren ekoizpen oparoari; nolanahi ere, lan bakoitzarena alde batera utzita ere, uste du ezin direla euskal letrak ulertu haren eragina kontuan izan gabe. Izagirrerenak ere, hasierakoak geratu zitzaizkion iltzaturik oroimenean, eta inbidia galanta ematen diote oraindik ere. Badaki gaiztoz uler daitekeela lan zaharren goratzarre hori, baina beraren mugen aitorpena baino ez du izan nahi honek. Atxagarenak ere, Obabakoakera bitartekoak ditu, alde handiz, estimatuenak (ikus gorago ipuingile/eleberrigile bereizkuntzari buruzkoa, paradigmatikoa baita Garziaren ustez kasua). Saizarbitoriaren kasua ere ez da horretan erabateko salbuespen, baina, kasu horretan, ez da genero konturik tartean: azken orduko bidea, berari, ez zaio hain interesgarri eta gozagarri, baina hari dio miresmenik (hots, bekaitz eta esparik) handiena, beharbada bera sekula izan ez daitekeena delako: eleberrigile-eleberrigilea. Esaldi bakarreko pieza bat idatziko balu ere, eleberri-jite nabarmena luke Saizarbitoriarenak: errealitatearen behaketa obsesiboa da harena; eta, gero, behin Garziak berari aitortu zionez, zehatz-mehaztasun ia fetixista hori antolatzeko pazientzia miresten dio. Oraintxe etorri zaio gogora hark (Saizarbitoriak) definitu zuela bera (Garzia), artikulu batean, ez idazle, baizik, idazten duenean ere, irakurletzat (Borgesen adbokazioa egiten zuen, besteak beste). Ez daki zuzen zebilen (alegia, banaturik ote dauzkaten bien artean idazle-neurosia eta irakurle-neurosia), baina ohorezko titulutzat dauka berak horixe, hoberik ezean. Bada, bera den irakurleak diotsue ez duela dudarik Hamaika pauso dela euskal eleberrigintzaren gailur himalaiakara. Altuegi?: hor konpon San Martzial mendira joan-etorrika ibiltzea nahiago duena.

(Uf! Hurrengo galdera, mesedez, bigarren pertsonan egin!).

VB.- ″Kanon″ moduko hori berregituratzeko aukera izango bazenu, ze beste egile (edo obra) sartuko zenituzke bertan?

JG.- Dedio! Txintxo-txintxo erantzun diot zuen lehenengo kanonazo horri, nahiz ez izan batere gustuko, baina ez eskatu, arren, neuk botatzeko beste bat. Nire uzkurtasun hori ez da halakoen kontrako zer orrokorra soilik; uste dut gurean idazle-irakurle-kritika zirkuitua (hots, hitz handiagoz esateko: Literatura Erakundea) ez dela aski sendo eta normaldua, oraingoz bederen, benetako iritzi-kontrastea gerta dadin, eta ez borroka partikularren saltsa ozta-ozta disimulatua. Uste dut, zoritxarrez, lehenago irits litekeela halako zerbait (literatura-balioespen neurritsu bat, alegia) kanpokotik (noizbait normal kanporatzen bada gure literatura), barruko dinamikatik beretik baino: gauzak asko aldatzen ez badira, behintzat.

VB.- Jon Juaristik esaten zigun, egin genion elkarrizketan, munduaren ikuspegi jakin baten jabe izan behar zuela idazleak, eta berea ikuspegi moral bat zela esaten zigun, ″erdi epikoa, erdi tragikoa″. Zein da zurea?

JG.- Carlos Blanco Aginaga adiskide jakintsuak nire ipuin bati buruz erabili zuen kategoria zuzena bada, uste dut ongi ezkontzen dela, bai nire aldartearekin, eta bai munduarenarekin ere: ″tragedia groteskoa″.

VB.- Zer liburu ari zara azkenaldian irakurtzen? Zer egilek piztu dizu jakinmina? Erdaraz zein euskaraz.

JG.- Aipatu dut gorago Murakami: lorpenak lorpen eta errepikapenak errepikapen (alde handia ikusten dut Crónica del pájaro que da cuerda al mundo miresgarritik Tokyo Blues aski estereotipaturaino), badu aspaldian gozatzen ez nuen fabulazio-isuri eta prosa-sen berezi bat biziki erakartzen nauena, eta ez naiz, antza, bakarra. Pentsatu dut japonieraren egiturak ez ote duen zerbait, euskararenaren antzera, esaldi menderatuen gehiegikeria eragozten edo duena. Hala izan zein ez, idazlearena da merezimendu nagusia noski.

Arinagoen sailean, Jed Rubenfeld-en La interpretacion del asesinato irakurri berri dut, intrigak harrapaturik, txikitan bezain gustura ia, minez etxean egon behar izan dudan asteburu honetan. Erdia Harold Bloom-entzat eta beste erdia Hollywoodentzat egina dirudi, baina, estereotipoak estereotipo, nik ez diot muzinik egiten tarteka halako zizkamizkari, (genero horretan ere badira onak eta txarrak): futbola ere ikusten dut, pentsa!

Bestela, esan bezala, fikzioa utzi, eta saiakera irakurtzen dut gehien-gehienik aspaldi samarretik: adinaren ajeak, nonbait. Ezagunegi zaizkit, nonbait, gezurraren edergailuak, eta interesgarriago gertatzen orain egiaren eraikuntza, nahiz biak izan noski alferrikakoak azkenean. Heriotzako orduan, alegia. Bitartean, hala ere, nolabait pasatu behar denbora.

VB.- Aipatu al dezakezu saiakera horietako batzuk? Eta, bide batez, propagandarako tarte bat utziko dizugu, zer esan diezagukezu ZIO bildumaz?

JG.- ZIOrako itzulgaien peskizan, interes biziz irakurri ditut fisikaren inguruko zenbait liburu. Batzuk, Mikel Lasak aholkatuak, askoz lehenago murgildu baitzen hura halakoetan. Nire mugak nabarmenak dira, matematikaren aldetik batik bat, baina hortxe ibili naiz bolada batean gusturen: intuizioa jada huts egiten hasten zaigun fisikaren sakon horien zeraz jabetzeko esfortzuan. Eta, beharrik, bada zientzialaririk ahalegin ederrik egiten duenik errealitate irudikagaitzena edo intuizio arruntaren kontrakoena ere nolabait bistaratzeko edo bistaratzen laguntzeko. Esate baterako, Brian Greene-k The elegant universe lanean supersoken teoriarekin egiten duena. Horren azpitituluak ere ez dio inbidiarik fikziorik kitzikagarrienari: ″Supersokak, dimentsio ezkutuak eta azken teoria baten bilaketa″. John Barrow-en liburuaren izenburua ere ez da makala: The constants of nature. Jakina, halakoak, jada bizioa hartua duenarentzat dira. Bestela, edozein irakurlerentzat, eta gainera euskaraz, zilegi bazait, ZIOko liburuak berak aholkatu beharko ditut. Azken argitaratu dena, seigarrena, neuk itzulia, esate baterako, sarrera ederra da zientziaren (eta kulturaren eta artearen) hainbat esparrutara, eta dibulgatiboa bezain poetikoa da: Formen matxinada, Jorge Wagensbergena. Aurreko aleak ere, zein bere gain zehatzagoan, gomendagarriak dira guztiak: horrexegatik aukeratu ditugu, eta horrexegatik mimatzen ditugu mimatzen ditugun bezala. Datorren urtean argitaratuko den beste bat ere oso aproposa izan daiteke sarrera edo bestetarako gonbit modura, gai askori buruzko hainbat artikuluz osatua baita: Eder behar du (zientzia modernoko ekuazio bikainak). Kasuan kasuko ekuazioen edertasuna zertan den ikusarazteaz gainera, zientzialaririk handienen gizatasun arrunta ere ederki jasoa dago artikuluotan, eta ipuin moduko bat da aurkikuntza bakoitza, bere pertsonaiak, bere intriga eta bere zer guztiarekin. Eta bikoitza da noski irakurlearen interesa: narrazioak kitzikatzen duelako eta, literalki, bere den materia hori zer den argituz doalako.

VB.- Ohartu gara ez duzula azkenaurreko galderan euskal literaturakorik aipatu. Ez zaizkizu idazle gazteak direlakoak interesatzen?

JG.- Interesatu, bai, baina ez dut ikuspegi orokorrik, ez baitut sistematikoki segitzen argitaratzen dena. Uste dut badela, bazaretela, tropel bat (idazleena eta, ez baita ahaztekoa hori ere, irakurleena), gero eta mardulagoa, aurrekoena baino literatura sanoagoa, biziagoa eta norberaren gisakoa egiteko gai behintzat badena (pentsatu nahi dut zerbaitetan lagundu duela aurrekoon lanak), eta egin ere egiten duena. Kasu horretan, garrantzizkoa da kantitatea, kalitatera eta, agian, bikaintasunera ere sarriago irits gaitezen edo daitezen. Barkatuko didazue gazteen (eta tartekoen) izenik ez aipatzea, baina zaharragoena ere zuek aipatu duzue, ez nik...

VB.- Beste zerbait gehitu nahi bazenu...

JG.- Tira: zuhurrago nukeen, gehitu beharrean, kendu banu esandakoren bat, baina tira, arraunean-arraunean jaulki zaizkidanak dira, eta beude: bogak boga, eta ziak zia, urak bere bidean jarraituko du noski, dirauen bitartean, eta guk axala urratu baino ezin egin.