Lau ebanjelistak

Behinola idazlegai batzuek galdetu zioten Tang dinastia garaiko Po Txu-i poeta zaharrari zer ote zen parabola, eta ea nola lortuko zuten arrakasta letren mundu zurrunbilotsuan. Hark erantzun zien arrabioa sukaldatzen zen modua gogora ekarriz, Xinzheng bere jaioterrian usatzen zen gisara alegia: "Arrabioak irakiten ari den uretara jaurtiz gero, gehienek salto egingo dute, baita bortzezko kazolaren estalkia segituan ipinita ere: bat edo beste geratuko da bertan, baina lanak izango dituzue ihes egin dizueten guztiak harrapatzen. Ur epeletan sartuz gero, eta kazola pixkanaka berotuz, ordea, arrabioak ez dira ohartuko eta aparteko mugimendurik gabe harrapatuko ditu heriotzak –gauza jakina baita arrabioaren haragia horrela geratzen dela uxterren, animalia ezin dela egosi aurretik hil". Eta une bat itxaron zuen Po Txu-ik erantzuten jarraitu aurretik. "Ba parabolak brontzezko kazola horretako ura bezalakoa izan beharko luke, parabola nahi badu izan: beroegia badago, irakurle gutxi batzuk harrapatu ahal izango ditu poetak, eta hori estalkia erabilita, gainera; irakurleak ur epeletan lokartuz joan ezkero, ordea, guztiak bilduko dituzue zuen hitzen magalean, eta haiekin sorginduko, betirako". (1)

Ezin parabolismoari buruzko testu bati hasiera eman parabolarik gabe. Parabolismoa parabola hitzetik dator (bide batez hitza hitza, erromantze anitzetan, parabola hitzetik ere badator: paraula, parole, parola, palabra). Itun Berrian ikus daitekeenez, Jesusek eta bere apostoluek parabolak baliatu zituzten nahi zuten mezua herri xehearengana irits zedin, arrakasta komertzial handiarekin iritsi ere, Historiak gerora frogatu duen bezala, aro berri bati sorrera eman eta guzti egin zutelarik, horrek dakarren guztiarekin (dena den, aro berri bat ireki zen, baina ez hainbeste, aurrekoen nolabaiteko sintesia ere egin baitzuten). Ez naiz, suposatzen dut, honetan gehiegi luzatu behar.

Gaur egun, gero eta indar handiagoz, parabolaren itzulera bizitzen ari gara. Parabolaz, beti ere, baliabide erretoriko gisara ari naiz. Eta, egia da, baliabide erretoriko guztien erabilpena dela zilegi, are gomendagarria ere, literaturaren ariketa berez aspergarria arindu eta irensgarri egin nahi badugu. Baina, nago baliabide honen erabilpena arazo estrukturalago baten salataria badela, gabezia batena, apika, eta horren aurka egotea bai da zilegi, are gomendagarria ere.

Tipologia atalera igaro baino lehen, komeni da argi gera dadila, printzipioz, behintzat jardunak ez banau berotzen, ez noala izenik aipatzera. Bi arrazoi nagusirengatik: ez da seguruenik behar izango, eta, bigarrenik, parabolismoan erortzetik ez dagoela inoiz gorderik, errekurtso bat delako, eta inoiz eskua hortik joan zaienen artean badira, oraindik barkakizun zaienik (oro har, darabilten maila literarioa jasoa eta orekatua delako: oraindik, parabolez tantotzen dituzte idazkiak, ezen ez uholdetzen, baliabide bakarra bihurtzeraino).

Testua ez da tabula rasa batean idazten. Interneten ari garenez, esan dezakegu hitz bakoitzak link bat irekitzen duela, erreferentzia bat dakarrela testura, eta, hala, osokoa aberasten da. Idazleek beti erreferentziaz josi izan dituzte testuak, irakurleek gero ulertzen zuten erreferentziez, ez halabeharrez erudituak, baina batzuk gaur egunerako bai erudituak. Kultura gauza komunagoa zen. Baina mundu partekatu horrek porrot egin du. Iban Zalduaren Traizioak liburuko portadan agertzen den musua, zenbatek interpretatuko dute zuzen?

Gaurko idazle askok natural idatzi nahi/behar dute, adanistikoki. Nire ustez idatz daiteke estereofonikoki, aldi berean ulermen maila askori kilikatuz. Hori da, nire ustez, jarrera zentzuzkoena: erreferentzia kultural komunak ezagutu, horiek destilatu eta natural eman, afektaziorik eta erudizio alarderik eta pedantekeriarik gabe. Baina bada joera parabolista batzuk kontrako joera osatzen dutenak. Ea lortzen dudan azaltzea: irakurriak direla erakutsi nahi dute (pedanteak dira alde horretatik) eta aldi berean ez dute kultura (inposatzaile) komunaren aurrean makurtu nahi. Eta bi ezaugarri hauek batzen dituzte. Ez dute diskurtsoan judu errariaren aipamenik edo alusio zeharkakorik egingo. Baina kontatuko digute xeheki Afrikako tribu batean kontatzen den elezahartxoa, esan nahi dutena ilustratzeko. (Kasualitatez, artikulu hau prestatzen ari nintzela, irakurri dut Unai Elorriagari Nafarroako Diario de Noticiasen egin zaion elkarrizketa bat, non ondokoa erantzuten duen: Siempre pongo el ejemplo de los contadores de tribus africanas, que no saben de ningún escritor ni generación literaria, de ningún título, pero seguramente entenderán la literatura mejor que muchos eruditos) (2).

Bestela ere, egin dezakete irakurri duten autore baten anekdotatxo bat deskontestualizatu eta diskurtsora ekarri: "Miłosz-ek kontatzen du etxeko neskameak soldata igotzeko eskatu ziela, zeukanarekin ezin zuela puntilazko mediarik erosi". Eta deusezkeria horretatik irakaspena atera: "Poesia ere holako zerbait da. Puntillazko mediarik ezin erosia". Entzuleek pentsatuko dute tipo hau nola den irakurria (Miłosz aipatu du!) eta aldi berean zein hurbil, eta ez jakintsu handinahi horiek bezala.

Hirugarren modalitate bat ere lantzen dute: haien bizitzan gertatutako anekdotak, herriko istorioak eta abar: Berlingo supermerkatuetan gertatutakoak edo entzundakoak.

Parabolismoaren okerrena, ni gehienbat eri jartzen nauena, parabola eta sermoiaren arteko lotura harrigarria izaten da, logika guztiari ihes egiten diona, bereziki gaitzesgarria iritzi bat indartzeko edo diskurtsoa norabait eramateko denean, alegia, ondorio batzuetara eramaten gaituenean (bide batez, parabola ororen zeregin nagusia): horretan, irrazionaltasun horretan, agian euskal ahozko literaturaren lotura magikoa egonen da (haltzak ez du bihotzik vs. ez nian uste erraiten ziela aitunen semek gezurrik). Hor tranpa bat dagoela susmatzen dut, iritzi artikulu batean, zutabe batean, horrelako batekin topatzen naizenean ez zait aski norbaitek esaten badit tonu poetikoa emate aldera erabili dela, ni tonto aurpegiarekin gelditzen naiz berdin: zer atera dute hauek txisteratik?, nola egin dute hori?, nola ez naiz konturatu ere egin? Nola iritsi gara Miłoszetik eta bere neskamearen likidotasun arazoetatik poesiaren muinera? Miłoszek berak ez al du inoiz poesiaz ezer garatuagorik esan?

Honetaz mintzo, Juanjo Olasagarrek iradoki dit hor uste batek eragina izan dezakeela: euskaldunok Historian parte hartu ez dugulakoa, alegia, “guk ez dugu inor hil (3), ez beltzik, ez indiorik, ez afrikarrik, gu inozenteak gara, eta munduari inozentteki begiratzen ahal diogu, espainolek, edo frantsesek, edo estatubatuarrek ez bezala. Esan dezakegu atzo jaio ginela eta birjinak garela zentzu horretan. Eta munduari ez dakit ze afrikar tributako batek begiratzen ahal dion bezala. Inozenteek bakarrik esan ditzakete parabolak, ze inozenteak ez balira parabola amarru bilakatzen da.”

Historian parte ez hartze horrek urrunduko lizkiguke beste hizkuntzetako, gure orbita kulturaleko beste baliabide xahutuagoak. Bilbokoak nahi duten tokian jaiotzen diren bezala, euskaldunok ere nahi dugun orbita kulturala hautatzen dugu.

Ez naiz metaforaren edo alusio edo aipu libreskoa edo alegoriaren aurka. Agian horiek guztiak modu konbentzionalago, historikoago batean erabiltzera ohituta nago, desfasatuta. Agian molestagarria zaidana da zenbait kasutan alusio edo metafora (on) baten garapen gehiegizkoa: Tindatzailearen eskua ikusita irudika dezaket (heldua banaiz, bakarrik iritsi bainaiteke horra) Auden zeri buruz ari den. Ez dut behar Auden has dadila "Txekiar ertaroko ofiziale komunitatetan tindatzaileek kotxinillak erabiltzen zituzten, kotxinilla gorriak, zertzeko asmoz…"

Parabolismoak badu, gainera, Iban Zalduak ikusarazten didan bezala, ahaztu behar ez dugun beste alderdi bat: baliabidearen erabilera berak entzuleriaren, herriaren (kasu honetan balizko irakurlegoaren) gainetik ipintzen duela parabolista, etikaren edo moralaren ikuspuntutik alegia: Jesukristok ez zituen bereak alferrik botatzen muino eta mendixketatik, maiz. Parabolak irakaspen bat barneratzen du halabeharrez, irakaspen erraz(tu) bat gainera, eta, alde horretatik, oso plano ezberdinetan, hierarkikoetan banatzen ditu idazlea (goian) eta irakurlea (behean).

Agian azken finean kontua xinplea da, norentzat idatzi nahi dugun, hori bezain xinplea. Kirmen Uribek esan bezala: «Eta galdetu nion aitari ea zer iruditzen zitzaizkion [nire hasierako zutabeak]. Berak istorio bat kontatuta erantzun zidan. Herrian apaiz bi zeudela esan zidan: On Pedro eta On Jesus –ez ziren horik izenak baina berdin dio--. On Pedrok lehenengo lerrokoentzat hitz egiten zuela kontatu zidan aitak, dirudunentzat. Eta beraiek ez zutela ezer ulertzen. On Jesusek, berriz, elizan bildutako guztientzat hitz egiten zuen, bere sermoiak denentzat ziren. Aitak orduan esan zidan: ‘zuk idazten duzu On Pedrok moduan: ez dizut ezer ulertzen!».

Nik argi daukat ni bezalako irakurleentzat (ere) idazten dutenek bezala idatzi nahi dudala.

Oin oharrak:

(1) Iban Zalduaren araberako ebanjelio apokrifotik hartua.

(2) Esaldi neokolonialaren eredu. Hasteko non daude 2007. urtean tribu horiek? Gaur egun afrikar gehienak hiri handietako aldiri pobreetan bizi dira, hau da, Johannesburg, Lagos, Dakar edo Nairobi inguruetan dauden txaboletan. Tribuak, hau da, herri txikiak betiko bizimoduekin eta abar egon badaude, masai jendearenak, adibidez, tribuarena egiten Kenyara argazki safariak egitera doazen turistentzako. Herri txiki-txiki galdu-galduak egon badaude baina mendebaldeko batentzat ez dira oso autentikoak izango buztinezko ontzien ordez plastikozkoak erabiliko dituztelako ziur aski. Tribu horiek Mogambo eta horrelako filmetan daude bakarrik. Eta bukatzeko, kontalaria kontalari izan baino lehenago entzule izan da, kontalariak besteei entzundako istorioak kontatzen ditu. Istorioak asmatuko ditu, noski, baina gehienak beste bati entzundako istorioen aldaerak izango dira. Aldaera horien zergatiak aztertzea interesgarria izan daiteke. Batzuk ahanzturaren eta oroimenaren orekatik aterako dira. Jakina da ahozko tradizioan garrantzia handia dutela oroimena laguntzeko erabiltzen diren teknikek, errimak, adibidez. Errima, silaba kopurua eta abar ez dira berez oso ariketa naturalak, eta trebezia jakinak edo jolaserako gogoa eta nahiak erakusten dituzte, sofistikazio puntu bat beste hitz bat erabiltzeagatik. Beste batzuk aldaera egoera soziopolitikotik datoz, edo zentsura desberdinetatik. Ezaguna da Azkuek herrietan jaso zituen ipuin edo poemetan aldaketak egiten zituela iruditzen zitzaionean entzundakoa ez zela oso zuzena erlijiorako. Argi dago Espartara aedo bat iristen zenean Herakles gehiago azpimarratzeko joera izango zuela kantatzen zuen poeman; entzuleak balakatu nahi zituen, bezeroak irabazi, eta bazekien espartarrek uste zutela Heraklesen ondorengoak zirela, Berdin egingo zuen Atenasen Atenearekin, hiritarren jainkosa nagusiarekin. Bide batez, zertara joan Afrikara kontalari naturalen bila, ondoan Homero dugunean? Erantzuna hortik dagoela uste dut. Eta benetan bukatzeko gogoratu behar da jende guztiak edozein lanbide burutzean, berdin da testu bat idatzi edo sagarrondo bat zaindu eta ate bat egin, konparaketak egiten dituela, aurreko testuarekin konparatuko du, beste sagarrondo batekin, pasa den astean eginiko atearekin. Are gehiago beste nekazariek zaintzen dituzten sagarrondoekin konparatuko du berea, beste arotzek egin dituzten ateekin. Konparaketatik dator kritika eta, neurri handi batean, jakintza. Afrikako kontalariak bere istorioak konparatuko ditu beste kontalariek kontatzen dituztenekin, beste kontalarien istorioak balioetsiko ditu, batzuk gustatuko zaizkio, beste batzuk ez, eta irizpideak izango ditu hori egiteko, sailkapenak egingo ditu, kritikak, literaturaz asko jakingo du eta entzun nahi bagenio lezioa emango liguke kontatzeko modu diferenteez, moldeez, tradizio desberdinez, berrikuntzez. Zeren azken finean Afrikako kontalaria gizakia baita eta gizaki guztiok ditugun ahalmenak izango baitu. Zeren Afrikako kontalaria azken finean pertsona bat baita, eta ez mendebaldeko istorioetan jartzen den apaingarri exotiko-guay bat.(Rikardo Arregiren oharra)

(3) Sic.