Garagoittiko Orakulua

Eta hamen post data batzuk.

Iñoiz blogian aittatu izan dotelakuan nago; baiña zelako deigarrixa egitten jatan pertsona batzuk supermerkauko edo tabernako bihargiñak txarto tratatzeko joeria: harrotasunan jaikixa... arpegira begiratu bez... dirua eskura emon biharrian ixa mahai gaiñera botata... desprezio nabarmenez. Halako jente bajuakin tratau biharraz gogaittuta edo.

Hori baiño deigarrixagua, halan be, beste gauza bat egitten jata: jente arrunta izaten dala; gehixago esanda, bere eguneroko bizitzan frustraziño, puteo, diru falta eta bestelako arazo asko jasaten dittuan jentia dala esango neuke.

Psikologia merkian pizkat sartuta: imajiñatzen dot despreziatzailliak egunero tratu hori berori jasaten daben jentia dala. Alvarortega mirestuan komiki hartan legez, enpresarixua-bihargiña-emaztia-semezaharrena-alabatxikiña-txakurra-katua-ardixa tratu txarren kate barregarri horretan harrapauta dagonandako desahogatzeko modu asekible xamarra izan leike.

Argazkiak.org | Alde hemendik © cc-by-sa: txikillana
Argazkiak.org | Borrokarako deia © cc-by-sa: txikillana

Deba üngüruko bi hauek aspaldi ikhüsi nizkizün. Alta, sobera lekhü txarrean dütüzü, bai behinik autoan presaka zoazenean han phausatzeko. Orai dela egün batzu hartü nizün erretratatzeko beta. Mezuak klasikoak ditüzü oso: bena graffitiaren egiteko moldia, garbia, polita düzü.

Argazkiak.org | Gora ET © cc-by-sa: txikillana

Beste hau, berriz, Feisbuk izeneko xare sozial hortan elki züzün, Iñigo izeneko orduñar bathen mezuen artian. Ez dakit non hartüa izanen den, baina bai segur komitate bortha batian!

Argazkiak.org | Gorputze guda zelaixe © cc-by-sa: txikillana

Azkenik, Ondarruko bat. Oi Ondarru, graffiti ihiztarien amentsetako herria! Ale eijerrenak emaiten dütüzu! Hebengoa “Aitte Pirereku” edo “Aitxeternu” izeneko kaperan khausitzen da, eta herriko emazte artisten elkarteak egina düzü, zinezko artelanak atxikiturik gainera.

Argazkiak.org | Guda zelaxana (detallia) © cc-by-sa: txikillana

Ez neban uste hain motza izango zanik. Lehelengo partia da gehixen interesau jatana: XVI gizaldixan idatzitta dago eta liburu sinplia da, kontakizunian eta estrukturan. Morroi gazte baten bizitziari buruzko lehelengo zertzeladak emoten dittu, eta gero haren nagusixak (bera baiño pobriaguak, ixa-ixa) bata bestian atzetik erretratatzera pasatzen da: eskeko itsua, abaria, eskuderua eta bulda-saltzaillia. Gatz eta pipardunak dira deskribapenak, eguneroko bizimoduan sarri topau zeikiazen (eta geinkiazen) pertsonen erretratu bikaiñak, eta errealidadiari guztiz lotuta. 1550 inguruko gizarte kaletarran lagin ederra emonda bide batez, eta itxura danez horixe izan zan liburu honek bere sasoian ekarrittako nobedade nagusiña.

Etxian dakagun ediziñua, be, ez dot uste originalakin oso fiablia izango danik: Francon denporan eskolarako egindako ediziñua da (Auriga 1964, tapa gogorra tela gorrixian) eta esango neuke testua oso ikututa dagola gaur eguneko hizkerara egitteko.

Lunan bigarrengo partia 100 urte geruagokua da eta, nahiz eta unekada onak dittuan, planuagua da. Abenturak (desbenturak, hobeto esanda) banan-banan harilkatzen dira, bata amaittu ahala bestia hasitta, argumentu barik. Batzu fantastikuak dira gaiñera (itxaso azpikua, upel barrukua...) eta honek eguneroko bizimoduan lekuko izatian balixua kentzen detsa, orijinalan aldian. Gaiñera editoriak bere oharrian diñuanez zati batzu kenduta dagoz “grotesko edo ez-komenigarrixak izatiangaittik”. Interneten pizkat begiratuta ulertu dot: abade ustelak, putak, sadomasokismua, sexua... (Luna bera abade protestantia izan zan). Biharbada Lunan Lazarilluan parte interesgarrixena izan leikiana, beraz, usaindu bez ez dot egiñ

Gaur goizian Ereñotik Lekeittiorako bidian nentorrela, kanpaina politikuetarako erabiltzen diran automobil tuneau hórretako baten atzian suertau naiz: kolore bizixak, bozgorailluak topera... Poliki nentorren, umiak ez mariatzeko; eta horregaittik ixa bide osua egin dogu alkarrekin. Ez leuke honek ezer berezirik euko, lekuangaittik izango ez balitza: izan be, bide horretan ez dago herririk, ezta etxerik be; 8 bat kilometro artadi-txara baso itxixa bakarrik. Urkullun kualidade miresgarrixak basurda, katumixer eta bestelako fristixak baiño ez zittuezen entzutzen, baiña kotxiak bozgoraillurik emetau ez. Surrealistia.

Ez nabil egunotan izperringirik irakortzen; telebisiñorik ez dakat etxian; halan be, leihan dagozen partiduen tabarratik ezin da iges, eta ez dot gogoratzen nun, baiña pare bat bidar entzun egin dot Urkullu hau, mitiñen baten-edo. Frase solte batzu baiño ez diraz izan; baiña nahikua gizon horrek iztarrixa zelan derrigortzen daben entzutzeko. Soka bokaletako urkuluan be miñ emoten dau bera entzutzian. Lehendakaritzarako ez dakitt; baiña logopedia eta fisioterapia tratamendu bateraturako kandidatua ba da.

Igaztik jabik seme zaharrena heriotzian asuntuari bueltaka: jokuetan hau edo bestia hil bihar dabela, hildakuekin zer pasatzen ete dan, txarri-sahieskixa hilda ete dagon, aittitta Armando eta amama Inesen hillobixan asuntuak, hautsei buruzko detalle zihetzak... galderak kezka barik egitten jittuk, halan be; plastiliniari edo kobei buruz galdetzen daben leztxe. Hasieran harrittuta hartzen najuan jakinmin hau, tabu-apurtzaillion etxian be tabu txikixak egoten diralako; baiña oiñ batzutan barriari eusteko be biharrak izaten jittuadaz (gaiñera, ze kristo, islan lurperatuta dagozenak be umore onez hartuko leukie; badakitt nik hori).

Bere lagun askok -4 urte- onezkero hasi dittuk katekesi eta halakuetan, eta trazia hartzen detsatenez, laster tokauko jakuk euren ritualei buruzko azalpenen bat emotia. Momentu horretarako, zalantzatan nago azalpenak nundik bideratzia: majiatik ala antzerkittik.

Izan be, batzutan uste dot majixian kontzeptua dala elizako zeremoniak onduen ulertzeko modua. Baiña bildur naiz ia mutikuak ez daben pentsauko eliztarrak benetan goresten dittuezela zoofilia, kanibalismua edo torturia; horretara, gehixago konbenzitzen nau antzerki figuratibo moruan azaltzia.

Eskertuko neuke beste ateoren baten aholkua.

Azken 4-5 urtian paraguayo pillua etorri dok Lekeittiora. Euren artian jo-ta-keia jarduten juek guaraniz, mate eta mate artian: “Araha taka hehahe kahata kata arahe...” etabar (nere belarrixak behintzat halako zeozer kaptatzen jok, euskerazko “es cara esta cacatúa” estiluan). Hasieran dezepziñua hartu najuan, seme-alabei gazteleraz egitten detsela konturatuta; baitta pizkat hasarratu be. Oiñ ostera, normaltzat hartzen juat: Ameriketako euskaldunen kaso bardintsua dok, hain zuzen be.

Gauzak zelako relatibuak dirazen: lehelengo kolpian, euskeraz ikasi ez daben etorkiñari (kamarerua, esate baterako) txarto begiratzeko joeria jagok. Ostera, deaquidetodalavida erdeldunei ez jetseguk halakorik exijitzen.

Ameriketara juandako edozein euskaldunek kontauko deuk: bertotik juandakuak gazteleraz edo inglesez hezi jittuezen umiak, eta euskeria zaharren artian baiño etxuen erabiltzen: umiak euren berbaldixak ez ulertzeko, hain zuzen be. Horretara: ze autoridadekin exijidu geinkixo Paraguayeko bikote bati seme-alabei guaranixa transmititzeko?

Nekatu xamarra najagok alternantzia politikuan ezinttasun kronikuekin: batetik turnoko agintarixak aurreko agintarixen heredentzixiari leporatzen jetsek gaur egungo arazuak; bestetik, lehengo agintarixak oinguen akats beretsuak egin zittuezen arren, gormutu izatetik kritiko zorrotzenak izatera pasatzen dittuk; podere aldaketia dagon bakotxian, txandia; ni hor eta hi hamen, eta joko gogaikarrixa barriro hasten da...

Elkarlanian biharra egitteko inkapazidade hau ikusitta, tentaziño haundixa dok despotismo ilustrauan ideia. Ni neu momentuz tentaldixari eusten najabik (ondiok etxuat guztiz galdu gizakixanganako esperantzia) ¿baiña zelan ez ulertu faszismuan gorakadia? Normala, hauteskunde kanpaiña asko sufritzen dirazenian.

Etxuat lekua ondo gogoratzen (lafiauta egongo nintzan kontizu): inguruetako hondar edo portu baten irudi lausua baiño etxaukat, Pontevedrako errixoko argixak bistan, herri haundixetatik aparte xamar. Eta bai: taberna haundi eta illun baten, baztar baten halako pulpittu bat jeguan (eszenatokixa be ez zuan-eta). Han viño katilluka genbixala, halako baten tipo ulezuridun bat eskillaretan gora: gittarra elektrikua entxufau eta han hasi zuan raka-raka. Pare bat kantu baiño ez jittuan jo: ahozabalik lagatzeko beste; gero jaitsi eta jente artian galdu zuan.

Handik denpora batera, Ermuko zinera mailla haundiko espektakuluak ekartzen hasi zittuan (Manolo Escobar be ekarri juen, esate baterako). Sasoi horretan ikusi neban Rodrigo, Adolfo eta Guzman kontzertuan zetozela. ¡Koño! Ba han juan nintzuan lagun pare batekin. Kontzertua be apartekua izan zuan: hiru gizon nagusi, hiru gittarrakin, eta etorri haundixakin. Oso ondo pasau genduan, bai musikia eta bai anekdoten artian –barriketan, kantuan beste pasau juen-. Han jakin najuan, esate baterako, Guzman (good man) Cadillac taldeko kantantia be izandakua zala (Valentino eurovisivuana). Kontzertu ostian, jakiña, hurrengo pausua euren diskuetako bat jiratzia izan zuan: Señora Azul hartu najuan.

Hau guztiau etorri jatak gogora Anek disko hau gure kotxera jaitsi dabenian; aste honetan biharretik eta biharrera darabiltt, eta betiko legez pentsamentu bera datort: ¡zelako disko ona gero! Pieza batzutan lau abotsen armonixak hipnotikuak dittuk; rock guitarrero ederrak be ba jagozak (Canovasek kantatzen dittuanak, batez be); Rodrigon boza be asko gustatzen jatak (“soka boza” begittantzen jata, Mikel Laboana lez) eta Guzmanena, barriz, melodikuena eta landuena dok; biharbada, ona izanda, Adolfona dok abots arruntena. Halan be, diskua entzutzen doten bakotxian gauza barrixak deskubritzen jittuadaz.

Gaur, baiña, ezagutu nittuanian ez nekana jaukat: interneta. Hor izan juat, estraiñekotz, euren historixa gorabeheratsuan barri: oso disko gitxi grabau zebela; marketing eta promoziñozaliak ez izatian, zirkuito musikaletatik aparte xamar ibilli izan dirala -Señora Azul diskua, esate baterako, etxuan bape oihartzunik izan bere sasoian, nahiz eta gerora musiko askon erreferentzixia izan dan-; dato xelebriak bebai (Karinan musiko laguntzailliak izan zittuan)...

Horretara, gaur arte etxuat jakin baiña ikusi dotena ikusi izanagaittik zorionekua kontsiderau najeikek, ¡erregular!

Bixente Latiegi

Banekan gogua, bai “Euskerazaintza” izenekuan atzian zer zeguan jakitzeko. Imajinatzen najuan, baiña tira: gauzak konfirmatzia beti dok ona. Kuriosua dok ikuspegixa zelan aldatzen dan: oiñ arte Krutwig disidentetzat banekan be, beste fakziño honetakuak barriz, gaur egungo Euskaltzaindiako ortodoxian aldeko pertsona printzipalenetakotzat jaukek. Juanito San Martinen ikuspegixa be diaboliko xamarra dok.

Liburua jeneralian kontuan hartuta, ezagun dok idazliak oso erreta dagozela; eta horrek berak argumentaziñuari ez detsa bape mesederik egitten. Emoten dabenez, hasarrian jatorrixa politikua dok gaiñera, filologikua barik: idazlien argumentu gehixenak behintzat hor amaitzen dittuk, euren ustez desegokixa dan jokabide horren azpixan ezkertiarren interesak dagozela salatuta.

Izenburua be ez dok oso egokixa: izan be, epaiketa batian alde eta kontrako argumentu guztiak zehetzen dirala suposatzen dok, gero danak alderatuta ondorixua etaratzeko. Baiña hamen etxagok halakorik: argumento guztiak kontrakuak dittuk. Errekopilaziño bihar haundixa dok, hori bai, baiña handik eta hamendik bildutako artikulo guztiak asko jota hiru-lau argumento baiño ez jarabixek, bueltaka: a) Azkuen sasoiko batu eredua (“gipuzkera osotua”) oso ona zala eta onezkero finkauta zeguanian, zertan hasiko gara aldatzen; b) H-a (“hETA” grekoz) ezkertiarren kapritxua edo sinbolua baiño ez dala; c) H-a oso leku gitxittan erabiltzen dala (Iparraldian) eta han euskeria laster desagertuko danez, ez dabela merezi euskal hiztunen gehixengua horrekin nahastatzia; d) herri euskera bizixa hartu bihar dala eredutzat, eta ez euskerian teorixa filologikua... Baiña argumentuoi nik hutsune larregi ikusten jetsedaz.

• H pronuntziatzen daben euskaldunak “gitxi eta laster desagertzekuak” dirazela esatia, atzeraka egitten jestak. Zorixonez, pronostiko okerra izan zuan (liburua 1982kua dok). Behiñ eta barriro agertzen dittuk liburuan zihar Iparraldeko euskalkixenganako antipatia edo gutxiespena erakusten daben komentarixuak, eta halako euskaltasun zentralista tufo bat.
• Herri euskeria aldarrikatzen juek, batuan artifizialtasunan aldian. Baiña... herri euskeran esan esaten dirazen “erderakadak” baztartzen dittuez (“Estatuto-projektua” ez, “Araudi-gai” bai), eta garbizaletasuna eta neologismuen artian be herri euskera horretatik nahikua apartatzen dittuk; baiña hori ez detse ardura kontizu...
• Zirriborrautako hezkuntza ereduan (Bizkaian eskoletan bizkaieraz), ez jittuek kontuan hartzen azpieuskalkixak... eta bide horretatik juanda euskalki barrixak asmau biharra egongo dala (“bizkaiera batua” eta halakuak).
• Gogaittu arte errepikatzen juek Euskaltzaindian iritzi-aldaketian arrazoia politikua dala, ez filologikua; baiña bai idazliak, bai azaldutako lekukotasunak be, keja mingotxa erakusten juek behiñ eta barriro, natural-natural, euskerian norabidia jeltzaletasunetik desbideratu dalako; hori norabide politikua izango ez balitza lez...