Garagoittiko Orakulua

Historia trukulentuak, deserosuak, inpresionistak, poliedrikuak. Emakume -pertsona- bardin bi ez dagozela modu inkietante xamarrian argi lagatzen dabenak, eta pertsona baten barru laberintikua ondo ezagutzia oso gatxa dala.

Garmendia honen txindurri-biharra ez zuan alperrikua izan: halako liburuetan, bestelan jaso ezin leikian informaziño baliotsua jaso juan. Batzutan oso teknikua da (neurrixak, materialak, prozedurak…) baiña etnografixia halakotxia dok, eta kontsulta liburu bikaiña dok zentzu horretan. Bestela, baiña (horixe dok nere gustokuena) artisauon bizimoduari buruzko barrixak emoten jittuk, elkarrizketen detalliekin, anekdotak edo antxiñako bizitzia ezagutzeko balixo deskuen hainbeste gauzakin. Oso modu “peñasantiagotarrian”, zeozelan esateko.

Argi dago, bizipen asko eta berba gitxiko gizona dala Fermin Balentzia jauna: zorionekuak gu beraz, lagun ugarixak egin detsen liburu/disko hau bera bizi dala -bihar dan moduan- esku tartian dakagulako. Asko eskertu dot. Izan be, nik neuk 2003 inguruan ezagutu neban, CD kopia pirata baten (oin badakitt, Mao Tse Punk fanzineko jentiak egindakua izango zala); oin jakin dot, baitta, gaur egungo jente gehixenak orduantxe ezagutu zebala, baiña gizona 60. hamarkadan hasittako ibilbide luze batetik zetorrela. 75ttik aurrera ixildu egin zan, harik eta 90. hamarkada amaieran (modu barregarrixan, eta… gogoz kontra!) berpizkunde hori etorri jakon. Geroztik pare bat bidar ikusi izan dot zuzenian: Zaratamon, eta Lekeittion bertan. Berak be aitortzen dau: musiko moduan ez da oso ona; letrak be, ba ez dira poesixian summuma -aukeran panfletario xamarrak be esango neuke-. Baiña horrek, bere pertsonalidade apalakin, eta zintzotasunakin nahastian, koktel molotov ederra osatzen dau. Maittagarrixa guztiz! Diskuak entzutzeko desiatzen nago.

Bueno, ondo dago: momentu batzuetan oso ondo. Atxagak Gaztelako eremu hori-hautsez-betetakuekingo zaletasun xelebre horri be amaiñ emoten detsa -eta gustau jata-. Zeozelan esateko: berez erakargarrittik EZER ez dakan lekuetatik, etekin literarixua etara bihar hori. Lourdeseko santutegixa, artzainen txabolak, Madrilleko kuartela… Gustau jata liburua, bai: baiña gehixago espero neban, igual idazliak listoia oso altua ipiñitta dakalako. Batez be, txirikordatuta doiazen istorixak zeozelan… resolbiduko zittuala uste neban, modu biribillaguan. Hainbeste hari solte laga barik. Bai, badakitt bizitza errealian gauzak halakotxiak izaten dirazela, baiña bueno: halako lana hartu eta gero (historia guztiak asmau, euren arteko kontaktu puntu eta guzti) efektu-kolpetxo batekin amaitzia ondo egongo zan. Punch pixkat edo!

Armagabetziak eta "euskal kakatza" desataskatzeko emon dirazen pausuei garrantzi haundixa emonda be, ez dot horko gakoak ulertzeko pauso haundirik emon oiñ arte. Prozesua konplexua izan dala banekixan: eta politikiango izaten doten interes/desinteres faze ziklikuetan, alperguria nekan gaixari heltzeko. Liburu hau eskura allegau jatanian, baiña -handik eta hamendik agertutako albistien bildumia, osaketia eta interpretaziñua- eguneratzeko momentu ona zala pentsau jata. Eta ez naiz damutu. Prozesuan "tripak" ezagutziaz gain, Egañan idazkera periodistikua trepidantia da, eta oso errez irakortzen da.

ETAren azken urtietako norabidia asko kritikau badot be, su etenan eta armagabetzian (blokeo egoeria) kudeatu daben modua txapela kentzeko modukua begittantzen jata. Ausarki, beste aldekuen mobimendu faltian aurrian, pakian norabidian emondako pausuak erabakiorrak izan diraz, nazioartean modu oso barritzaillian gaiñera. Historiak bakotxa bere lekuan lagatzen dabenez (ausartak eta koldarrak), argi xamar dago alde bakotxak ze interes mailla, edo falta, izan zeban armagabetzeko prozesuan. Eta zentzu horretan, liburu honek ekarpen ona egitten dau agerixan eta ezkutuan mobidutako harixak tolosten (icebergen barrenak erakusten).

Jente askori emon bihar jakoz eskerrak hain korapillo nahasixa askatu izanangaittik.

Argi dago, gaiñera, ETAn estrategixa aldaketiaz gain gizartiak zeresan haundixa izan dabela. Badirudi prozesuan gakoetako bat ikuspegi zibilla militarrari gaillendu izana izan dala. Eta arlo horretan,
Iparraldeko euskaldunak lekziño politta emon deskuela: abertzale euskaldunak, abertzale frantsesak eta jente autonomo xamarra adostasun puntuak aurkitzeko gai izan dira, eta gero beittu. Ia Hegoaldekuok ikasten dogun.

Bilduma honetatik "jaten" nabillen liburuan bilketa antropologikuan sistematikia ezagutzen nabil, imajinatzen dot Barandiaranen kuestionario famosuetan oiñarrittuta (bilduma bereko 6. zenbakixan argitaratutakuak). Hamen, gurasuengandik entzundako hainbeste jolas ikusi dittudaz, nik neuk jolastu izandako batzuekin batera, eta ezagutzen ez nittuan beste asko be, bistan da. Ez da itxuria halako jolasen bilketia asko landu -bibliografia urrixari begiratzia baiño ez dago- eta beraz ale baliotsua osatu dau Arinek -Juan Arin Dorronsoro espeleologuan loibia, oker ez banago-, herriko zahar kuadrilla eder bat (liburu hasierako argazkixak ikustekuak diraz) umetako gauzak gogoratzen ipiñi zittuan hogei urteko neskiak.

Deigarrixa egitten jatan lehelengo gauzia hizkeria da: idazlia (kulturaduna, etorrixan jabia) gizon ezjakin, bortitz eta ixa "alalo" baten lekuan jartzen da, eta halan be berak darabixan gaztelera herrikoi hori oso aberatsa da, marka dialektal ugarixekin, eta gaur egunian edozein gaztek erabilliko leukianan aldian oso desbardiña. Irrati eta telebistarik bako sasoikua.

Esango neuke, sasoi hartan, posible izango zala gazteleradun bat berbetan entzutzia, eta gitxi gora behera ze rejiñotakua zan igartzia. Globalizaziñuak hori gero eta uniformiagua izatia ekarri dau, eta esango neuke hori Espainiatik kanpoko gazteleran be igarriko dala: gure umiak, youtubezaliak bihurtu dirazenetik, erderaz Valladolideko edo Yukatango azentuakin egitten dabe batzutan.

"Knock" azpititulatzian ikusi neban legez, frantsesakin be antzekua gertatzen diharduala dirudi. Eta euskeraz, euskalkixen norabidia be hori dala begi bistakua da.

Kuriosidadiak: euskeraz "iñori kargu hartzia" normal esaten dogun esakeria, itxuraz gazteleratik dator. Pascual Duartek erabiltzen dittuan arkaismuen artian topau dot behintzat: "se pasó las horas haciéndola cargos sobre si miraba o si dejaba de mirar a éste o aquél, cargos que su mujer aguantaba..." (p. 119).

Honekin, barriz, galleguekin gogoratu naiz: "...no se me habian ocurrido DE la primera vez que escribi..." (p.138) (gaur egungo galiziarrez "daquela" erabiltzen dan moduan).

Edozelan be: liburua asko gustau jata. Gizon sinple bat, amaieran esaten dan legez "arkume izutu" baten modura modu inpultsibuan jokatzen dabena, historia liburuetan nekez agertuko dan historixiakin (nahiz eta, esango neuke, halako historixak ugarixaguak izan, "gizon haundixenak" baiño). Liburuan egittura hausixa be gustau jata; eta Duarteren amaiera gordiña, jente normalakin erabiltzen dan gordinkerixian erretratu ezin hotzagua.

Ez nekan liburua irakortzeko interes berezirik, baiña "kontrarixiak" hainbesteko matrakia emon ostian, hartu dot. Eta etxata damutu! Irakorri ahala ezagutzen ez nittuan protagonistei buruz gehixago jakitzeko gogua pizten dau (Ada Byron, Harriet Tubman, Tina Modotti, Soledad Barrett...) eta ezagutzen nittuan izen hutsak izaera batekin jantzi (Arenal, Kollontai, Luxembourg, Kent...)

Gehixenetan, idazliak ez dau epaitzen. Gertatutakuak kontatziakin nahikua da, bakotxak bere ondorixuak etaratzeko. Halan be, draman aurrian be ulerkor agertzen da: Silvina Parodi salatu zeban lagunan kasuan, adibidez. Bizitzia!

Oso gaiñetik nekan entzunda Durangoko herejien kontu hori: Geroak bere sasoian antzezlan bat egin zebana, eta beste ezer gitxi. Eurak aldarrikatutakuaz, edo egin zebenaz, idearik bez. Liburu honek azterketa politta egitten dau horren kontura, eta irakortzeko oso erreza da (salbu eta latiñezko zatixak, ondiok ez naiz gai testuon %20xa baiño gehixago ulertzeko). Bistan da, informaziño asko galduta dago (espedientia oin dala 200 urte erre zeben!) baiña handik-hamendik lortutako txatalekin fray Alonso hippy-iluminauan nundik norakuak nahikua ondo irudikatu leikez. Benetan interesgarrixa Durangaldean izandako esperimentu aurrerakoi hori, eta harrittu egin naiz 100 urte geruago etorriko zan Erreforma Protestantian aintzindarixetako bat modura hartzen dalako.

Urtiak pasau ahala, ikuspegixa irabazten da baiña detalliak galdu. Zentzu horretan oso interesgarrixa egin jata liburu hau (nere harridurarako: normalian progre zaharren batallitak ez deste jakinmin haundirik pizten...). Lehen pertsonan bizi izandakuan bizittasuna gordetzen dau, eta euskal kulturian une klabe batzuen argazki transbersalak erakusten dittu (52-56 belaunaldi aldsketia / 56-68 belaunaldi barrixan plazaraketia / 68-75 loraldixa / 75-81 egoeria). Kuadro panoramikua oso ona da.

1982xan idatzitta dago, ni EGBko 4garrena egitten niharduala, Agurtzanekin. Hurrengo urtian Gentzane ahiztiakin. Bixak eibartarrak, euskaldunak eta amama Inesen piano ikasle izandakuak. Zorrotzak baiña goxuak, euren errekuerdo ona dakat. Artian klasiak erderaz emoten ziran baiña. Izan be -horri buruz be ba dihardu- artian telebista, irrati eta eskola publikuak oso osorik erderaz ziran (baitta EAEn be), salbu eta... Iruñeako Radio Requete, ordu batzuk euskeraz emititzen zittuana!! Harrittu nau hori jakitziak.

Total: liburu hau eskutik pasau eta bookcrossatzeko asmua banekan be, azkenian etxerako hartuko dotela! Ai ama, martxa honetan oin dala gitxiko purgan egindako lekua laster betekot atzera...!