Garagoittiko Orakulua

Bittorixako garbigunian topatutako kajoi hartako beste ale bat amaittu juat. Txiki-txikixak izanda, "marikoneran" sartu eta autobusian edo tabernan irakortzeko oso egokixak dirazenez, hor darabiltt beti bateron bat.

Ezin ahaztu noiz egindako liburua dan: 1960, Frankon regimenan fase gogorretik desarrollismorako pasoko hamarkadia. Demokrazia organikuan sasoi gozuak, teknokratak, "25 años de paz"... eta ipoiñ hónetan dibertimendu amable bat baiño gehixago ez billatu. Cine de Barrioko pelikuletakua, zurittabaltzekua: Alfredo Mayo, Paquita Rico, Alberto Closas... Interesgarrixak dira, batzu eder-ederrak; Movimientuan gusto-gustokuak ez ziran idazle batzu be agertzen dira tartian (Blasco Ibáñez, Unamuno, Baroja...) baiña beti be amabilidade horrekin desentonatu barik; frankismuan propaganda eta errepresiñuan lenguaje harroputz eta epikotik aldenduta, bere oiñarrixen intzentsu usain eta nazional-sindikalismo populistian regustua nabarmena da ipoiñetako batzutan; surrealismua bestietan... Sasoi háretako erretratu topikua: potentziau gura ziran ideia paternalista eta ludikuei gorazarre, eta alfonbrapeko kaka ezkutau. Ilustratibua, oso.

Gauzak hala, ipoin batzu bikaiñak dira: "Noche servia" (Blasco Ibañez), "De dos a cuatro"(Julio Angulo), "La suerte" (Joaquin Calvo Sotelo)...

Periferiak jardunaldixen azken egunian, Espainiako Guda Zibillak Euskal Herrixan izan zeban azken posiziñuen defentsa batzu bisitatu ahal izan doguz.

Ekimen politta egin dabe antolatzailliak. Autobusez hara juan, eta hiru bat orduko ibillaldi baten "Cinturon de Hierro"ko zati baten ibilli gara (Larrabetzu - Astoreka - Gaztelumendi - Loroño - Larrabetzu) eta hainbeste bunker, trintxera, refugio eta zulotatik pasatu gara, Taxio lagunan azalpen interesgarrixekin. Zaparrada pare majo bat jasan doguz be, eta hori dala eta desbandada txiki bat egon da eta azkenengorako egin nahi zan puesta en comun hori ezin izan dogu egin, baina tira. Hala eta guzti be, ondo. Dokumentaziño lan politta zeuken eginda gaiñera, Frenor taldeko adituei eskerrak.

Gauza asko ikasi doguz. Adibidez: "Cinturon de Hierro" izena ez zetsela errepublikarrak ifiñi, frankistak baiño. Teknikoko nahikua erreza izan zan "Cinturon Defensivo de Bilbao" izenekua gainditzia, baiña propagandarako hori ezkutatzia komeni zan; gauza garaitueziñezko itxuria emotiak, golpisten armadiari glorixia gehittu zetsan.

Hamen dozue Larrabetzuko sarreretako bat babesten zeban horma zuloduna, gaur egunian zerrategi batian integratuta:

Guda Zibillan inguruan bueltaka nabillen honetan, beste kuriosidade bat gertatu da: "gorrixok" Gaztelumendira pasiua egitten genguazen bittartian, "gudarixak" Bizkargin zeguazen euren urteroko ospakizunian . Printzipioz euskal munduan hain tradizionala dan jaixen deskoordinaziñuari (hainbeste jai!), ezusteko ñabardura bat urten jako: oin dala 70 urte legez, errepublikian alde burrukatu zan ideologia entsalada hartan legez, biñagria eta orixua ezin nahastau. Apisonadora faszista hari aurre egin bihar zetsan talde heterogeneo hartan, alkar ezinikusi larregi zeguazen, eta putetxe haren koordinatzeko ezinttasun horretan, apisonadora sendo eta disziplinatu harek gaiñetik pasatu zeskuan.

Gaur egunian be, bakoitzak bere aldetik. Eta ez dot nik esango ondo edo txarto dagoanik norbere ideologia eta pertsonalidade desbardindua defenditzia, ez horixe. Bakarrik, lehendik hona gauzak ez dirala asko aldatu.

Gaztelumendiko puntako monumentu frankistia da hurrengo hau, eta bertan dagozen pintada kontrajarri bi (iñork izango baleu aurreko pintada horren argazkixa, suntsitu baiño lehenagokua, eskertuko netzake).

Gaztelumendittik iparraldera sartu zan golpisten ejerzitua, ziharka, zintturoian nahitta geratutako gune ahuletik (ingeniero eraikitzaille nagusi bixak, Murga eta Goikoetxea, frankisten aldera pasatu ziran). Bertara begira dago taldia hurrengo argazkixan, Taxio azalpenak emoten dagola. Hor beheko mutil hori bunker baten bisera gaiñian tente dago:

Larrabetzuko kaskotik oso hurre, Loroño auzuan, beste tirogune bat ikusi genduan. Harriz eginda dago, beraz obus baten aurrian ez zeban askorik aguantatuko, bildurra kentzeko izango zan batez be.

Eta lehengo zerrategiko kasuan legez, hamen dogu Larrabetzuko beste sarrera bat babesteko egindako beste fortifikaziño bat, Sarrikolea auzoko basarri baten integratuta:

Askoz be elementu gehixago dagoz: mereziko leuke zaindu, lokalizatu eta bisittatzeko moduan ipintzia, gure historixian zati oso garrantzitsua dalako, eta asko ikasi leikialako (ez nabil estrategia militarrangaittik: bestela).

Oindik aurrera beste begi batzukin ikusteittudaz parkeko bankuan jarritta dagozen agure zahar txapeldunak.

Bihargiñen egun honetan, idazten hasi biharra jaukat. Normalian enok hasten komentarixuak idazten liburua amaittu arte, baiña kasu honetan sentsaziño larregi pillatzen hasi jatazak, eta ezbadittudaz kanalizatzen inguruko lagunen kalterako izango dok.

Liburu hau Egunkaria egunkarirako idatzittako artikulo sorta bat dok, gero liburu bihurtuta. Horregaittik, idazteko formia oso ariña eta irakurterreza dok, horrek dakarren superfizialidadiakin. Baiña tira, oso abiapunto ona da gero bakoitzak interesatzen jakozen gaixetan sakondu ahal izateko. Beste kazetari lagun batzuen kolaboraziñuak daukaz, esateko, Jabi Zabala eta Oier Narbaiza.

Neri gertatzen jatak, golpe baju baten modura jaso dotela. Eta ez dok idazliengaittik, gaixangaittik baiño. Beti afektatu izan nau asko Guda Zibillan gaixak, eta etxuat ulertzen zergaittik: gerrian gorabeherak gorabehera, familixan zorixonez ez genduan seniderik galdu, gero danak itzuli ahal izan ziran pizkaka... Baiña bonbardeuekin gogoratzen naizen bakoitzian (batez be Eibar gaiñian abioiak irudikatzettudazenian) gaixorik jartzen nok. Horretara, liburu honen kapituluetan aurrera egin ahala, frentia geruago eta hurrago sentitzen juat, eta horrekin ni geruago eta txartuago. Gaurko goize argitsua, Mokuko atxetan, zihero illundu egin nau azken kapituluak eta bildurrakin najagok liburuari barriro heltzeko. Baiña eztok kuriosidade morbosuhori, hartukot-eztot hartuko... ez. Etsipena dok.

¿Zela izan leike ni jaixo baiño 35 urte lehenagoko kontuak honenbeste afektatzia neuri? Esandako moduan, gure etxian eztittuadaz ezagutu ez afusillaturik, ez kartzelaraturik, ez frentian hildakorik, ez errepresaliatu gogorrik... guraso edo aitttittak ez dittuadaz izan batallitak kontatzen...

Biharbada horrengaittik.

Konturatzen hasitta najagok nik, orain arte, gaine-gainetik pasatu izan dotela Guda Zibilleko gaixa. Beti erakarri izan nau asko, historia kontu guztiak lez. Esku tartian jausi izan jatazen artikuluak irakorri izan jittuadaz: izperringietan, Eta Kittoan... Batez be zaharrei egindako elkarrizketak gustatu izan jatazak. Aintziñako argazkixak, bardin. Edo honek trintxerak dirala, edo Akondia tontor azpiko tunela dala, edo... Baiña etxuat sekulan, esateko, Guda Zibillari buruzko liburu bat irakorri. Jakin izan juat beti, bai, gerra aurreko egoeriak zerikusi asko izan zebala: baiña etxuat pausorik emon hortan sakontzeko. Baitta errepublikako armadan gorabeherak eta desadostasunak izan zirala: baiña etxuat ahaleginik egin gehixago jakitzeko.

¿Eta zer gertatu ete dok oin ba?

Oin dala 10 bat urte Billano lurmutur inguruan topatu najittuan kañoi postu batzu kasualidadez (oin jakin juat ez dirala Cinturon de Hierrokuak, 1940 ingurukuak baiño, baiña tira) eta ordutik najenbixan gehixago jakitzeko gogoz. Halako baten, Julen Gabiria ciberlagunan ahotik jakin najuan berak ba zittuala tunel batzu lokalizatuta, eta oin dala hillabete inguru ezagutu najittuan. Sasoi berian lokalizatu jittuadaz Guda Zibillian espezializatutako arkeologo edo trintxera-billatzailliak, eta euren eskutik jakin juat Eibar inguruan nik uste nebana baiño askoz be ugarixaguak dirala gudako arrastuak. Horrek eruan nau Euskalherrixan gertatu ziran soldadu-mobimenduak zihetz jakin nahi izatera, eta abiapuntu oso majua da liburu hau. Ni fortifikaziñuak nun topau neikiazen jakitzeko hasi nok irakortzen, baiña horrekin batera “fantasmen sarkofagua” zabaldu juat, eta...

Ezingo jetzat ba gaixari iges egin betirako. Heldu dok momentua, itxuria.

Irakortzen segitzera najoiak.

Oin arte terrenuan sakabanatutako erreferentziak ziranak, hilvan ikustezin batekin lotzen doiaz automatikoki. Mendixetan pasiuan nahi barik topatu izan dittudazen puzzlian pieza soltiak bata bestiakin alkartzen joiazak, falta ziran tartekuak ipinitta. Intxorta, Arrate, Durango, Bizkargi, Gernika, Peña Lemona... eta Bilboko atietan najagok, zintturoia Gamiz-Fika zulatu biharrian.

Harrigarrixa sentimenduen jokua: oin nasaixago najagok. Esaten da herixotzian hurbiltasunak lasaittasuna emoten dabela, eta horixe izango dok: sufrimendua behingoz amaittuko dala jakitzia, liberaziño legez bizitzia.

(...)

Eta halaxe izan dok: aurrera egin ahala, azken EH-ko territorixuak... desbandadia... salvese quien pueda... abertzaliak errendidu, bestiak segi burrukan... barkuetan ebakuaziñuak... komunidade internazionalan abandonua... errefuxiatuei tratu txarra (Euskalherri barruan be)... Eta liburua modu mingotxian amaitzen dok, etxagok amaiera zoriontsurik, ez zalako halakorik egon. Mingotxa baiña era berian trankilla, jakinmin bulimikua aseta, eta gaur egunian norbere burua kokatzeko mesedegarrixa.

Imajinatu daigun Euskal Terroristako umien programaziñoko aurkezliak. Betizu klubeko neska-mutiko alaixak, 16-17 urte, euren edadeko denporapasa, jolas eta zittalkerixetan. Hain “sinpatikuak” egitten jatazen nerabiak. Hartu eta jarrixezuez: bati, esku-granadaz betetako zintturoi bat eta smitz rebolberra; bestiari, metro ta erdiko mauser rifletzarra eta 30 killotako sakela. Eta bere 20 urteko anaiari Kludeportiboko mendi mapak emon, eta sarjentu. Edade eta preparaziño hori baiño ez zeuken Peña Lemonan gotortu ziran Amuategi Batalloiko eibartar “soldaduak”: Galerosko bankuetan pipak jaten egoten dirazen kakaumiak, ejerzito regular baten artillerixa indarrari aurre egitten. Eta dana emonda gaiñera: golpistak behiñ baiño gehixagotan atzera-eragiñ zittuezen esku-bonbazo hutsez eta han euki zittuezen pasatu ezinda Maiatzan 28tik Ekaiñan 5erarte, Euskalherriko gerra-pasarte gogorrenetako horretan. Dozenaka geratu ziran han hilda, granodun arpegixak zurbil euzkipian.

Halan, hori jakinda, aldatu egitten dok norbere ikuspegixa: Otxabiña agure inofensibo horrek Arratetik gora datorren rekete bati tiro egitten ikusten dok, harek bera lehertu baiño lehen; Isaias gure azpixan bizi zan “gizon arraro” ha Armada Gorriko caza batetik ametralladora batetik nazixei tiroka... Bakoitza bere lekuan jartzia ona dok beti.

Introdukziño parebakua izan juagu ba, Luistxo eta Josun liburu hau, inbestigaziñuakin jarraitzeko, Mediterraneua deskubritzen hasteko.

Pintada hau Pagolan dago eta oso landu eta artistikua da.

Aurreko baten esan neban Xiberuan pintada bakarra zeguala uste nebala. Baiña zorixonez oker nenguan: lehengunian Gotainetik pasa eta beste hau topatu neban.

Aukera oso ona emoten jok Izagirre, Lizarralde, Narbaizak egindako bilduma honek , sakabanatuta argittara emon dirazen testuak batera irakortzeko. Eibarko azpieuskalkixan idatzitta jagozak danak, eta liburuan egillien helburua euskalkixa lantzia da, modu arrazional eta entretenigarri baten. Ikastaro baterako testu-liburu legez erabiltzeko pentsatuta jagok, ariketa eta lanketa desbardiñak proposatuta.

Oso mamintsua da beraz, eta idazlan asko datoz bildu eta azalduta:

• Acundia, lejarr(...)ga lejarbaga (egille ezezaguna)
• Arrateko zelaiko bai floridadea (ezezaguna)
• Contubarribat zuçediduda (ezezaguna)
• Jaunac, en resumidas cuentas (udal ordenantzak)
• Del perdon de las ofensas (Francisco Arrate)
• Caleco biargiñac basarricueri (ezezaguna)
• Gabonzar on-on batetik urtebarririk onenera (Romualdo Galdos)
• Egazkiñak (Antonio Iturriotz)
• Danetik pizkat (Antonio Iturriotz)
• Itzulpenak (Toribio Etxebarria)
• Zirikadak eta eztenkadak (Juan San Martin)
• Eibar, gizon filosofi errikoikoak (Pedro Zelaia)
• Humor eibarres (Pedro Zelaia)
• Ezin ixilik egon (Marinaxi)
• Granujak (Jon Beiztegi)
• Umetako kontuak (E.M.)
• Apurtu ez (Jon Beiztegi)
• Markanokin Ameriketara (ezezaguna)
• Arraindikalia (ezezaguna)
• Arraguetari (Jose Bergaretxe)
• Candido Egureni elkarrizketia (eta Kitto)
• Maritxu eta Pakita Aierbe liburudendakuei elkarrizketia (eta Kitto)
• Juanito Saez de Zaitegiri elkarrizketia (eta Kitto)
• Pakita Arrizabalaga "Sahietsa"ri elkarrizketia (eta kitto)

Testu batzu gozuaguak bestiak baiño (bakotxan gusto eta interesan gorabeheran), baiña euskalkixa ikasteko behintzat primerakuak. Nere faborittuak Antonio Iturriozenak (bizixak eta zorrotzak) eta E.M. siñatzen daben horren "Umetako kontuak" (aittitta bat loibe preguntoi bat gaiñetik kendu ezinda dabillenana, je, je, je).

Berrizen, autopistako zubipian topatu dot graffiti eder hau. Kolumna bakarran bueltan dagoz hirurak, eta ¿zein da lehelena eta zein azkena? Ikusliak erabagi bihar. Eta mezua be, horren arabera aldatzen da.

Ni, kaletar honek, betidanik izan juat interesa lurrera lotuta bizi izateko, sasoiko produktuak, ortuarixak eta, zeintzuk diran jakitzeko, azken fiñian kultura zahar honetatik datozkuzen jateko ohitturetatik orekia etara, bai jaten doten kalidadiakin, baitta ahal danik eta gitxien kanpora juan eta bertoko gaixekin elikatzia, gasto ekologiko gitxiagokin kontizu...

Azkenian baiña, A8 autopistako restop baten topatu juat erantzuna. Eurak saltzen dabezen supermenuetako bat da, nik bihar dotena. Hooolan bai:

Umia dutxan egon eta gero, ezta pentsatu be bañera barruan toalla bakarrakin sikatzia. Horren ordez, umiari lurrian toalla bat ipintzen erakutsiko detzagu; toalla horren gaiñian jarriko da dutxatik urtendakuan, ura darixola; bigarrengo toalla bat hartuko dau orduan, eta han sikatuko dittu korputza eta ulia. Gaiñera, toalla bi erabilli arren komuneko solo guztixa potzuz beteta lagako dau aingerutxuak.

Ikasgai honetatik, umiak gauza bi ikasiko dittu:

1- Toalla bakarra erabiltziak edo bi erabiltziak prezio bardiña ba dauka, erabilli beti toalla bi.

2- Komuna hankaz gora laga ezkero, beti etorriko da atzetik gurasua txukundu eta sikatzera.

Ume bat baiño gehixago ba dagoz, jakiña: bakoitzak bere toalla bixak erabilliko dittu. Zer toalla bardiña erabilli ta ze otxo-kuarto! Hirugarrengo munduan gagoz ala? Gaiñera, ia ez daben umetxuak plumunixia hartuko, toalla erdi-bustixa erabiltziagaittik.

****

EGUNERAKETA: 2023-I-14ian, amaittutzat emoten dot nere "guraso estreinatu berri" fasia; atzetik etorriko dirazenendako, erabilgarrixa izan leikialakuan, momorró txiki bat sortzeko aholku guztiak hamentxe ipiñi dittudaz.

Jatorduak aurreko aholkua (baimena eskatzia) praktikatzeko aukera parebakuak dira. Tabernan, momentu oso onak pasatu geinkez mahaixan jarrittako nagusi guztiak etxeko txikixari begira: Arroza nahi dozu? eta “Ez”, Makarroiak nahi dozuz? eta “Ez”, Frituak? eta “Ez”... “ez”, “ez”, “ez”... 10 minutu pasatu eta gero, eta zerbitzarixan poker arpegixan aurrian (bai desatsegiña zerbitzarixori) frituak eta solomua patatekin lortu dozu “etxeko erregian” erdi-baiezkua (dieta desorekatua garrantzitsua da-ta, momorro txiki baten billakaeran).

Eskatutakua plater gaiñian daukanian, inpultso natural ekidiñezin bati jarraittuta, umiak ondokuan platerekua begiz joko dau. Hamen izango dozu hurrengo aukeria, guraso amantisimo hori, zure pedagogia aboziñau horretan jarduteko: bere negarrei erantzunda, umiak gura daben plateran jabia konbentziduko dozu bere “entrecot a las finas hierbas” solomo-patatekin trukatzeko (oin poker-arpegixa jatunak jarriko dau, irribarre hotz batekin kamuflatuta).

Guraso amantisimua: labaña-tenedorrakin okelia ebateko momentua dozu hau (umiak tresna hauek jolasteko eta edarontzixetan musikia egitteko erabilliko dittu bakarrik-eta). Halan, gure txikixak zati guztiak bata bestian atzetik sartu ahal izango dittu ahuan -iruntsi aurretik- eta okela moltzo geruago eta haundixagua pillatuko jako matralletan. Laster baten, etxako gehixago kabiduko eta hantxe juan biharko zara zu, okela pelotia eskutan jaso eta serbilleta baten bilduta botatzeko. Gaiñera, ordurako aspertuta egongo da hoztutako entrekota jaten (“Betetaaa...”), eta erdixa platerian lagako dau. Orduan antxitxiketan juango da umia jolastera, solomo tajada legorrak jan dittuanan –eta entrecota ordainduko daben- puñala lakotxe begiradapian. Bai sinpatikua umia!

Postrietan, hogei minuto geruago, barriro agertuko jaku etxeko erregia: “Gosiaaaa...”. Amantisimua izatiaz gain, gurasua, izan burutsua eta ez eixozu postria lehen solomua jan bihar izan dabenari kendu. Aukeratu orain beste bazkaltiar baten postria –zelan ukatu, ume ederrari!- eta harekin asetu zure monstruo txikixan gosia. Kunplidizu halan jatekuari buruzko arau garrantzitsuenetako bat: “ez jateko normalik emon umiari, litxarrerixekin elikatu bazeinke”.

Ez daukazu, baiña, zertan asteburura itxain bihar restaurante batetara juan eta momorro txikixan hezkuntzia lantzeko. Etxian bertan be, gauza asko egin zeinke. Adibidez: afarittarako gauza bat ba dago prestatuta, galdetuixozu umiari ia hori jango daben, ala nahixago daben beste zeozer. BETI nahiko dau beste zeozer; modu horretan, afaltzeko zain dagozenak beste ordu erdi gehixago itxain ahal izango dabe umiandako jateko berezixa prestatu artian.

****

EGUNERAKETA: 2023-I-14ian, amaittutzat emoten dot nere "guraso estreinatu berri" fasia; atzetik etorriko dirazenendako, erabilgarrixa izan leikialakuan, momorró txiki bat sortzeko aholku guztiak hamentxe ipiñi dittudaz.