Garagoittiko Orakulua

Neri be gertatu jatan: bertsiño sinplifikauak baiño ez ezagutu (Liliput, umiei zuzenduta) eta idazlan honi buruzko ideia guztiz aldrebesa euki. Sorpresa ona izan da, kritika zorrotza eta umore fin sarkastikua (Monty Pythonen aintzindarixa) biltzen daben liburua topatzia. Kontra, oin dala 300 urteko idazkeria -gaur egungo narraziño kodiguetatik urrin- eta zentsura batetik baiño gehixago pasau dan testua (Motte, Franco...); honek irakorketia pixkat luzatu dau (urte pare bat badira, irakortzen hasi nintzanetik), baiña merezi izan dau, horixe baietz.

Papalagixen estiluan, garai hartako gizartian kritikia egitteko erabiltzen dau, batez be goi-politika kontuetan. Liburua -oso modernua bere sasoirako, irakorri dotenez- zatika antolatuta dago, eta Gulliverrek bere biajietan topatzen dittuan kulturak, arlo diferentietan analogiak eginda "egurra" emoteko erabiltzen dittu: Liliputen, gataza relijiosuen karikatura bat dago; Brobdingnagko erraldoienian, armen erabillerari buruzko kritika morokua dago (arrarua, XVIII mendian gagozela kontuan hartuta!); lorden eta komunen ganberen ponpa eta burokrazixiari be beriak eta bi emoten detsaz. Laputa ugarte hegalarixan (frankistak onartu ez zeben izena, ediziño honetan "Laput" ipiñitta) erakunde akademikuen karikaturia egitten dau, ikergai absurduekin; haundikixak ezkutau nahi izaten dittuezen iragan illunak azaleratzen dittu; eta erregiekingo audientzixetan izaten dirazen umiliaziño zeremonia aboziñauak. Japonen, holandesen konturako txantxa nahikua dago (osorik ulertu ez dotena), eta "fumie" erritualan barri izatia oso interesgarrixa egin jata (kruzifijua zapaltzekua, nik ezagutzen ez nebana). Azkenik, yajuen eta juijinen lurraldian (francoist for "houyhnhnm" and "yahoo") sartzen da, gizakixak morroi eta zaldixak nagusi dirazen herrialdian. hamen, kritikiak bere gorena jotzen dau, Europako gerren era sistema legalan gaiñeko ikuspegi estralurtar interesantia emonda; eta azkenengo apologixan baten, sistema kolonialari kritika gordiña egitten detsa -Erresuma Batua kanpuan lagata, noski-. Forman leuna, baiña edukixan azido sulfurikua baiño korrosibuagua dan deskargo pasarte barregarri hau inglesez irakortzeko gogua emon destana, eta hamen dago:

"But I had another reason, which made me less forward to enlarge his majesty's dominions by my discoveries. To say the truth, I had conceived a few scruples with relation to the distributive justice of princes upon those occasions. For instance, a crew of pirates are driven by a storm they know not whither; at length a boy discovers land from the topmast; they go on shore to rob and plunder, they see a harmless people, are entertained with kindness; they give the country a new name; they take formal possession of it for their king; they set up a rotten plank, or a stone, for a memorial; they murder two or three dozen of the natives, bring away a couple more, by force, for a sample; return home, and get their pardon. Here commences a new dominion acquired with a title by divine right. Ships are sent with the first opportunity; the natives driven out or destroyed; their princes tortured to discover their gold; a free license given to all acts of inhumanity and lust, the earth reeking with the blood of its inhabitants: and this execrable crew of butchers, employed in so pious an expedition, is a modern colony, sent to convert and civilize an idolatrous and barbarous people!

But this description, I confess, does by no means affect the British nation, who may be an example to the whole world for their wisdom, care, and justice in planting colonies; their liberal endowments for the advancement of religion and learning; their choice of devout and able pastors to propagate Christianity; their caution in stocking their provinces with people of sober lives and conversations from this the mother kingdom; their strict regard to the distribution of justice, in supplying the civil administration through all their colonies with officers of the greatest abilities, utter strangers to corruption; and, to crown all, by sending the most vigilant and virtuous governors, who have no other views than the happiness of the people over whom they preside, and the honour of the king their master.

But as those countries which I have described do not appear to have any desire of being conquered and enslaved, murdered or driven out by colonies, nor abound either in gold, silver, sugar, or tobacco, I did humbly conceive, they were by no means proper objects of our zeal, our valour, or our interest. However, if those whom it more concerns think fit to be of another opinion, I am ready to depose, when I shall be lawfully called, that no European did ever visit those countries before me. I mean, if the inhabitants ought to be believed, unless a dispute may arise concerning the two Yahoos, said to have been seen many years ago upon a mountain in Houyhnhnmland".

Captain Obviousen beste ha irakorri ostian, ba zera... etxataan bere obriakin segitzeko gogo haundirik geratu. Baiña etxian egindako n-garren liburu purgia dala eta, hau bookcrossingerako bideratuta zoiala eta... "Ea ba, hain liburu famosuak ze itxura dakan" pentsau, eta... irakurtaldi bittan jan. Gustau jatak! Formula intelijentia jaukak: rollo metafisiko pixkat (baiña asko ez), justu irakorliak "dana ulertzen ez dabela" sentiduta misterio sentsaziño horrekin lagatzeko... majia pixkatxo bat, kointzidentziak deus ex machina lotzeko... basamortua eta bere biztanlien izaerian toke exotikua... maisuki nahastatuta, errez irakortzen dan ekoizpen sasisakona emonda. 14 urteko mutikuari emoteko modukua (onerako diñot).

Jeremiasen drama hauxe da: berak funebrea izan nahi duela -Bidasoaldeko Leonard Cohen, Jaizkibeleko Nick Cave-, baina funtsean katxondo bat dela. Horrela, bere kantuetan doinu minor eta melankolikoak entzuten ditugu; gai krepuskularrak nagusitzen dira, are eskatologikoak -azepzio bikoitzean-; kantuen letrak irakurrita ere, heriotzaren hurbiltasuna, kanposantuetako aingeruak neguko euripean irudikatzen ditugu, baina halere... Jeremiasi katxondeoa azaleko poroetatik dario. Bertso ezin ilunagoa osatu duenean -suizidiotik hurre-, ustekabean umore beltzezko keinu batekin borobiltzen du. Traszendentzia fatxada horren atzeko aldea erakutsiz, kantuen "making of" etan bere buruaren gaineko ikuspegi sarkastikoa da nagusi. Eta hain zuzen ere, horixe da nik berarengan gehien maite dudana. Serio nahi izan eta ezin hori. Horregaitik lasaitzen eta alaitzen naute bere diskoek.

Duela 20 urte Matrallako Irratiko lagun baten eskutik ezagutu -eta kopiatu- nituenez gero, Jeremiasen diskoak kontsultan bueltaka sarri izan ditut. Horregatik, eta duela gutxi disko berria atera duela jakinik, nire pirateoarengatik nolabait erredimitzeko, disko guztiak erosi nahi izan dizkiot. jeremiah@telefonica.net emailera idatzita segituan erantzun dit, eta orain esan dezaket bilduma ia osoa dudala. Alegia:

1996. Jeremiah Johnson goes to the planetarium. (agortua)

1999. The return of the legend.

2002. The monster is singing blue songs again.

2014. Rey de los Vagamundos.

2021. Kontrabandista de sueños perdidos.

Bidalketarekin batera, liburu polit hau ere etorri zait. Lehengo lepotik burua, %100 Jeremiah. Ez dira olerkiak bakarrik: kontakizun laburrak, adabakiak eta diskoetako liburuxketan ageri diren testu jostariz beteta dago, eta gustura eta erraz irakurtzen da. Egunero pixka bat hartuz, graduazio altuko pattarrak bezala. Eskerrik asko Jeremias, gure poeta traketsa, gure kantari kaskarra urte askotarako.

Oso ondo idatzitta jagok, eta autorian erudiziñuak (jode, azkenengo nota bildumia! bildurtzeko morokua) etxok oztopatzen irakorketia. Errez egitten dok, benetan, eta entsegua izanda be, nobeletan legez interesan harixa mantentzen bajakik, crescendo eta guzti. Hainbestetan entzundako "kanpaiak" (klasikuen izenak) ondo harilkatuta, baten bez sakon sartu barik, historixan zihar pixkat kokatzen laguntzen jok, gehixago jakin nahi dabenandako pistak emonda. Liburuen nundik norakuen, eta batez be euren zaindari edo bultzatzaillien barri emoten dok, abenturen kontakizunen klabian. Idazlia aragonesa izanda, klasiko hispanuekingo keiñu asko jagozak -guztien gaiñetik, Marcialzalia dala igartzen dok-. Etxian ondo gordetzeko, eta tarteka kontsultatzeko moduko argitalpen politta.

Irakeko eszenatoki exotikuan, ondo pasau juat diplomatikuen nundik norakuak jarraitzen. Halan be, bilbe aldetik ahul xamar jabik liburu hau. Inkoherentzia batzuk jagozak; biharbada itzulpen arazoren bat? Edozelan be, interesgarrixa egin jatak Gerra Hotzan lehelengo urtietako girotze hori, Stalinen azkenengo urtietakua (nik 60 hamarkadako kontuak baiño ez jittuadaz entzunda).

Ona zala, eta ona zala, eta... azkenian, etxeko gaztien pentsamenduan baiña norberangaittik bebai, erosi juat. Eta etxatak damutu. Komikixa bikaiña da, "benetako" liburu onenen pare ipiñiko najeukek nik: historixian muiña, pertsonajien lanketia, kontatzeko modua... halan be, "benetako" liburuen aldian bentajia jaukak: hizkuntza grafikua, irudi landuak, arlo bisuala. Oso landuta, eta berezko balixo plastikuakin.

Ediziñua be apartekua dok. Logikua eresten jetsat, ekoizpenak dirulaguntzak barra-barra lortu dittualako: papelan gramajia, inpresiñuan kalidadia, azala... eta halan be prezio normal xamarrian. Txalo bero bat halako produktuan aldeko apostua egin daben babesliei.

Kualidade (on) asko jaukaz beraz; baiña danen artian, gidoia nabarmenduko najeukek. Ondo harilkatuta -baina era berian inpresionista xamarra, egittura klasikuari jarraittu barik-, elipsis egokixekin, eta. Planuak zinematografikuak dittuk, oso. Eta marrazkilarixak, gehixenetan modu minimalistan, pertsonajien keinuen aldaketa txikixak erabiltzen jittuk berbarik bako emozinuak oso ondo islatzeko.

Zer esanik ez, historixian muiña: didaktikakerixan jauzi barik, nerabezarotik gaztarora -eta gero be- joiaan osin emozionalan zeharkaldi bat aurkezten jok. Baitta adiskidetasun mota ezbardiñen menu politta be; eta igual horren ikasgairik garrantzitsuena hauxe dok: zama hutsa dirazen "lagunei" alde egitten laga bihar jakela, konplejurik eta dramatismorik barik...

Parrastada anfetaminikua jarraitziak dakan zailtasunen gaiñetik, grazixia jaukak Miller honek (oiñ arte berari buruz dakitten gauza bakarra, Xabier Leteren kantuana).

Diarrea estiloko prosa xelebre horretan -etxagok txatalik, etxagok etenik-, bistan danez, danetik jagok: Millerren burutazino metafisiko-thrasha, diagonalian baino ezin dotena irakorri, baina baitta pasarte antologikuak be, surrealistak eta dibertigarrixak: McGregor eta Paularen dantziana, american way of lifian karikaturak -kreditu bizimodua- edo, bistan danez, ezin konta ahalako sexu pasartiak. "Natural born dada" anakronikua. Guay, baina bookcrossingera doian liburua.

Irakorketa xelebria izan da. Lehelengo 30 bat orrialdiak izugarri astunak egin jatazen: indigena amerikarren kodiguak total arrotzak egitten jataz (Txina aldeko kulturekin be antzera gertatzen jata), eta kontatzeko formak, edo erabillittako irudi/metaforak... ezin tragauta ibilli nintzan. Gaiñera, liburuan gitxienez lau historia paralelo kontatzen dira, azken zatixan baiño ez dirazenak txirikordatzen; eta historiak ezelako azalpenik, edo gidarik barik (narratzaille omnisziente bat edo...!) emoten dirazenez, ba horrekin konturatu arte, joder! Gogorra egin jata. Oiñ: behiñ puntu horretatik aurrera, historixetan sartu ahala, oso interesgarrixa egin jata. Etara kontuak: atlasa eta entziklopedixia onduan euki dittudaz, protagonisten nundik norakuak gaur egungo lekuetan kokatu ahal izateko. Kostau jata, e? Idazliak ez dabe errez jartzen. Baiña lilluragarrixa egin jata gaur egungo Mississippi, Newark, Chillicothe, Chicago, Michigan, Niagara... oin dala 2-3.000 urteko erara imajinatzia. Zentzu horretan, ariketa etnografiko/geografiko ona da; bide batez, orduko eta hango kulturei buruz zeozer ikasitta (batzutan uste dogu munduko aro arkeologiko guztiak Europakuen parekuak izan zirazela, eta ez...).

Hori batetik. Bestetik, AEBetako indigenista batzuk idatzitta izan arren, klaro: AEBetakuak diraz eta hango klitxé asko barru-barruan sartuta dakez. Ez diñot txarrera, e? (guk bebai) baiña bueno, lehen esandako kultura-arteko-txoke hori gaindittutakuan, bertako narratibian ezaugarri batzuk ezagutu leikez: bidaia etsai modura hasi, eta elkarbizitzan eragiñez lagun min izaten amaitzen daben eskifaia... barru biguna gordetzen daben gerlari gogorra... stand up comedy tipoko ateraldi barregarri anakronikuak (Toti Martinez de Lezea revisited)... Downtown juatia eta hiriko eraikin nagusixan atian aparkatzeko lekua topatzia falta zan, ixa-ixa! Baiña bueno, ez neixan tokapelotas izan: oso ondo pasau dot liburua irakortzen, asko ikasi dot, eta hori da inportantia.

Testuinguru horretan, gutako mokofin batzuk -nik ez- une jakin batzutan high standing edarixak hartzen zittuezen kontizu; eta une horretan, modan zeguazenak-edo, melokotoi eta sagar likoriak ziran. Izen korapillotsu xamarrekuak bixak, frantsezez tamañuan jakin, mihiña oso ajilla bez, eta eurak eskatzerakuan gutako batek -Iñakik, pentsau nik- halaxen ahoskatu zittuanak: GRANPOCHER eta CHAPERNIER. Behin, eta betirako; gure kuadrillan, aurrerantzian, horixe izan zan hónek likorron izena.

Bildumako liburuak orden kaotikuan irakortzen nabil, eta idazkeran alde haundixa dago: liburu honetan, adibidez, kapituluak motzaguak diraz; itxuraz apartekuak dirazen historia paraleluak kontatzen diraz, gero txirikordatzen doiazenak; Poirot histrionikuagua agertzen da (Zipi eta Zape morokua dana, urtiak pasau arren bera beti bardin); kontakizun paraleko helduaguak dagoz (Grey andereñoa eta zaintzen dittuan amamak); eta suspentsian eta kontatzen ez dirazen gauzen... diseño hobia dago, zeozelan esateko. Liburu moduan hobia begittandu jata, Stylesekua baiño; tartian, 8 urteko garapena dago eta ez da alperrik.