Garagoittiko Orakulua

Pixkaka-pixkaka, osorik entzun dot (ija ordu 2ko hitzaldija da!). Bakotxak bere irakaspenak jasoko dittuz, baiña nere aldetik nabarmenduko neukiazenak:

• Eskolapeko iduan (idoian) gero eta irudi mental zihetzagua hartzen nabil. Rekreaziño artistikuetan be erabilli biharko da (lehendik be bikaiñak dagoz!).

• Lekittoko zerka suzesibuen idea hobia hartuteko balijo izan deust.

• Uribarren kalian aztarnia hobeto ulertuten dot: ido horrekin lotuta, uri mediebal primitibuan barrenengo partia zan.

Azkenaldixan, etxeko urtebetetzietan alkarri komikixak oparitzeko ohitturia hartu dogu, eta horri esker gauza oso interesgarrixak deskubritzen nabil. Kasu honetan, 11 urteko semiari oparittutako komikixa da eta, bistan danez, umiak ez dau gauza haundirik ulertu, bai ostera nagusixok. Izan be, aparteko kalidadeko biharra begittandu jata: marrazkixak bai, noski -umiari hori gustau jako gehixen: gerrak, batallak eta beste-; baiña, batez be, gidoia da ona. Ondo harilkatutakua, gertakari historikuak errespetatzen dittuanak, 1200 urtian normalak dirazen hutsuniak fikziñuakin beteta, baiña gauza plausibliekin. Pertsonajiak ondo landuta dagoz: ezagun da egilliak, liburua egin aurretik, bakotxan historixa oso bat garatu dabela, nahiz eta komikixan horren zatitxo bat baiño ez agertu, historixia kontatzeko bihar dan zatixa. Gauza bera esan leike dokumentaziño biharrari buruz: oste militarren antolakuntza, logistika, injeniaritza... ez da zitz eta mitz azaltzen, baiña bertan erakusten dirazenak -eraso-dorriak, pertretxuak, armadurak-eta- aldez aurretik ondo landuta dagozela ikusten da. Historixia oso kontsistentia da, eta interesgarrixa jakiña. Poliki-poliki, pajina bakotxa irakortzeko, ulertzeko eta kontrazaletako mapak ikusteko astixa hartuta irakortzen dana. Onen/gaiztuen ohiko kontakizunetik aparte, logika militarran -egunotan hain aktualidadekuan- ezaugarrixak bere gordiñian erakusten dittuanak; nahiz eta "gu" (saltustarrak) ondiokan ageri-agerixan agertu ez, suspensian harixak bikain manejatzen dittu aluak, hurrengo kapitulua noiz agertzeko zain geratu gaittian!

Bereziki atsegiña da datu etnografiko "hotzetako" datuak fikziño historiko plausible horretan txertatuta ikustia, hala nola jentillen/kristauen banaketia (jente bera, azken fiñian) edo Errolanen iragana (ez zan alperrik heroi bihurtu, benetako berserkerra). Atsegiña ez dogu esango, baiña interesgarrixa, baitta be, garaiko kristauak euren jangoikuan mezutik aparte zebizela ikustia (saxoien kontrako kanpaiñan, ez dabe ereitten "pakia eta maittasuna" prezisamente).

Laburbilduta, literatura historikoko lan bikaiña. Nere arrantzoz harutzago, komiki hau bere testuinguruan hobeto jartzeko balixo daben artikulua idatzi dau Igor Leturia auzokidiak, hamentxe onduan.

Ze ondo pasau doten liburu honekin. Lehelengo erdixa pixkat akojonauta irakorri dot, etxataz-eta fantasmen eta hildako bizidunen historiak asko gustatzen, bildurrakin txarto pasatzen dot. Baiña tira. Oin: erdittik aurrera, irakorketia bizi-bizi juan da, kontakizunan erritmuakin lagunduta; liburua biharrera (eta komunera!) eruateko gogua emoten daben egoera hori, azken egun bixetan gozatu dotena. Oso ondo. Eta azken txapligua: azken kapituluan, ordura arte kontu haundiz landutako korapillo guztia blaust askatzen daben "arzalpen" klasikua (ihesaldi baten erdixan, Chevrolet baten bolantian), gerra hotz garaiko montaje konspiranoikua azaleratuz ("deben ser capaces de pasar por americanos patriotas sin revelar nunca su subyacente devoción fanática a la causa soviética"), hain topikua eze, barre karkaria etara destana hiruzpalau bidarrez. Gauza ederra da bildurrezko liburua barrezka amaitzia! (nahiz eta idazlian asmua hori ez izan...).

Semian ebookian dagozen liburu pilluan artian, Bierceren izena deigarrixa egin jata. Aurretik irakorritta netsan liburuan oihartzuna goguan, banekan motibo ona. Oinguan ez dira gerra kontuak: metafisika interesatzen jakon inbentore bat da, robot avant la lettre bat egin dabena (xake jokalari bat), eta harekin egindako partida arriskutsuak -ez dot amaieria esango- modu erakargarrixan girotuta dagoz, illuntasuna urratzen daben kandela argittan.

1891. La casa del juez . Bildur-gotiko-klasiko kanonakin bat datorren ipoiña, fantasmen eta zoramenan arteko mugak esploratzen.

1893. La squaw. Stoker gaiztuak, duda barik, estatubatuar kanpetxano eta ahoberoren bat ezagutu zeban. Ipoin honekin mendeku sinbolikua hartzen dabela esango neuke, naturalezian gaiñeko errespetu gitxi dakan jentian gaiñian.

1896. El entierro de las ratas. "Dracula" baiñ lehenago idatzittako ipoin honek elementu oso erakargarrixak dittu: 1850ko Paris, traperuen, zaborran eta XVIII mende amaieran jaixotako atso/agurien mundua. Horren barruan, amesgaizto giro erreal/fantastikoko jazarpen bat gertatzen da illuntasunan erdixan; protagonistia guarniziño militarrera allegatzen danian sartzen da argixa eta koloria, efekto deigarrixa sortuta.

Igual gaztetan irakorriko neban aleren bat, baiña ez nekan akorduan Agatha Christien nobela superfamosuon gorabeherarik. Garai bateko bestsellerrak, pixkat pentsau eragin (baiña larregirik ez) eta denporia pasatzeko entretenimendu bikaiña emoten dabenak. Nik behintzat, oso ondo pasau dot nobelita honekin. Hercules Poirot famosua be ezagutu dot; tipo atsegiña, erakargarrixa, eskola zaharrekua (1920ko hamarkadan dana dakixela uste daben detektibe gaztien aldian) eta topikuak: ama de llavesa, maiordomua, jardiñerua... egongela baten, etxetarrak mesa kamilla inguruan bilduta dagozela, konpontzen dirazen misterixuak ("teatro narruzkero", garai baten gaiztoki esaten genduan moduan). Lokal zahar baten garbiketatik etorri dirazen 8 liburu dakadaz zain (saguak jan barik zeguazenak), eta irakortzeko gogoz, bai horixe!

Soviet garaiko grafismuan oso zalia naiz, eta egunotan Ukrainako gerrian kontura ale politt hau jaso dot https://esperanto.masto.host/@jsv lagun errusiarran eskutik. Zurrunbillo guztian erdixan, sare sozialak guztiz polarizauta dabiz, ukrainiarren edo errusiarren alde, baiña nik oiñ arte topau doten irizpide burutsuena Carlos Taiboren ahotik entzun dot. Tripekin barik, garunakin jokatzeko ordua da, bestela III Mundu Gerria dator.

EGUNERAKETA 2022-III-5: hamen kartel bilduma osua. Txundigarrixa, eta poliki-poliki begiratzekua.

Aman liburutegixan sorpresak sorpresen atzetik hartzen nabil. Banekixan liburu hau 1990 hamarkadako best seller bat izan zala eta, horrenbestian, ez nekan esperantza haundirik: Corin Tellado sofistikatu bat, edo. Baiña hara! Ni neu be halakuen "targeta" izango naiz kontizu, eze, andra nagusi honen bakarrizketiak zihero engantxau nau, hasieratik amaieraraiñok (ez da liburu luzia) tentsiñua mantenduta. Loiba-alaba konfliktibuak, guraso eta bikotiak... protagonistia haiziak darabixan txirikillan modura dabil batetik bestera, bizitzian zihar. Mezua zera baiño sinpliagua da, eta -hori gero jakin dot- autorian ezaugarri dan tufillo ekumeniko new age moduko batekin lurrunduta. Amaieria etxata asko gustau, esango neuke historia honek amama-loibian arteko liskarra zeozelan ixtia eskatuko leukiala, hillobixan onduan bada be, eta ez dago halakorik. Baiña horraiñok, guay.

Kritikuak behin eta barriro aittatzen dabe liburu honen berezittasun bat: protagonistiak gauzak kontatzeko formia. Halaxe da bai, eta esango neuke hori dala liburuak izaten diharduan arrakasta haundixan sekretua.

Baldek ahoz kontatzeko formulak erabiltzen dittu, Arzalluzek idazkeran errespetau dittuazenak. Honek tradiziño oral zaharran kutsu erakargarrixa emoten detsa, gaurkotasun haundiko kontakizunari:

• Esan nion aita hil zela eta amarengana joan nahi nuela herrixkara, baina erantzun zidan ez zeukala dirurik. "Oke" esan nion, eta etxera itzuli nintzen.

Bestalde, europar pentsatzeko forma kanonikuetatik kanpo dagozen burutaziñuak eten bakuak dira. Ipoin afrikarretan, erakargarrixen egitten jatazen gauzetako bat horixe da:

• Lana goizeko seietan hasten zen eta ez zen sekula bukatzen. Etxe batzuk teilaturaino handitzen zirenean ondoan beste batzuk jaiotzen ziren, eta zimenta gehiago zegoen nahasteko.

• "Timiauinen lana bide bazter batean egoten da", esan zidan, "guk hara joan behar dugu, eta han egon, mugitu gabe, lanaren zain". "Oke". "Lana berehala etorriko da, ikusiko duzu".

• Hiru hilabete pasatu nituen Ghardaian. Nik hiru, eta Ismail txikiak bi, bien artean bost. Bost hilabete zimenta nahasten.

Pasarte hunkigarri asko dagoz, jakiña: ezer euki ez arren dana partekatzeko prest dagozen pertsonen elkartasuna; anaiari gertatutakua bera salbu danak dakixenian, eta lagun batek kontatzen detsanekua (zelako delikadeziaz)... Jarraixan sekulan irakorri doten shock emozionan deskribapen zirraragarrixena (eskolarik bako pertsona batek be primerako komunikaziño gaittasuna izan leikiala berresten dabena).

Bizitzan balixo dramatikua. Bizirautia lege dan lekuan, heroe gitxi:

• Tarteka beste norbait ikusten genuen, hondarretan, gorpu, postura arraroan. Aurpegian egarria, egarri handia. Basamortua hola da. (...) Maliarrak ezin zuen gehiago, eta bide ertzean geratu zen. Guk aurrera egin genuen, zer egingo genuen bestela?

Aktualidadeko gai nagusixari helduta, pertsonen trafikuan detalle interesgarri/iraingarri asko datoz liburuan: jopuen errealidade gaurkotua (esklabutzia XVIII gizaldixan abolidu zala? Kar kar kar); pertsona-ehizia; "programak", edo paterak erosi eta bezeroz betetzetik bizi dirazen enpresak; biaje bat hartzeko zain dagozen jende "stockak"; eurak kontzentratzeko erabiltzen dirazen "trankilo"ak; tokixan tokiko gobernuen presiñua, Europako herrixei dirua eskatuta mugak itxitta (edo) mantentzian truke...

Halakuak benetan bizi izandako pertsona baten kontakizunan aurrian, lekutan geratzen da fikziñozko literaturia. Balde moduko pertsonak, kontatzeko dakenakin, telebistako plato baten dirua irabazten egon biharko litzakez, ama eta arrebei bialtzeko. Baiña publikuak nahixago izaten dittuz toreruen ex-neskalagunak eta halakuak...

Gurasuen etxeko liburu bat, bizitza osuan apalian ikusi dotena, eta azaleko irudi enigmatikuangaittik (Untzaga zineko irudixen estilokua) atentziñua deittu eta atzeraka eragitten zestana. Azkenian allegau jako txandia honi be. Momentu onian gaiñera, ez da gaztiendako literaturia eta: negozio gizonak, polizia/parapolizia, abogauak... behiñ mundu horretan kakaztu danari baiño etxakoz interesatzen, eta neri interesantia egin jata. Bere garaian "El Padrino" Administraziñuakin tratuan lagundu zestan moduan, "Arlequin" honek diru kontuen gaiñeko ikuspegi interesgarri bat emon destala uste dot.

Gustora irakorri dot; baiña ezagun da sasoi hartako "best sellerrak" eta gaurkuak kodigo ezberdiñian dabizena: liburu honetan gerra hotza, petroleo arabiarran gorakadia, II Mundu Gerrako zaurixak (alemanak eta japoniarrak orduko zamekin ondiok)... Sistema informatikuen hedapenan sasoia be ba zan -ondiok konpañia haundixetan bakarrik- eta horren onerako eta txarrerako potentziala be erakutsi nahi dau liburuak; liburuan azaleko txartel zulatuak hori irudikatzen dabe.

Esandako moduan, diru eta negozio mobidillen kodiguak -hain ezezagunak neretako- pixkat usaintzia ondo etorri jata. Ez naiz OPA hostilak eta burtsa kontuetan hasiko, bistan da, baiña une eta leku honetan, gauzei beste hoztasun batekin heltzeko lagunduko destalakuan nago...

Gauza bat etxata gustau: liburu amaieran, protagonistak gaiztua ez hiltzeko erabiltzen dittuezen pajeo moral/metafisikuak. Arraro xamar gelditzen da gaiñera, liburu osuan zihar jentia akabatzeko ezelako eskrupulorik barik jokatu eta gero... Hasieran bere garaiko ajia izango zala pentsau dot, baiña gero idazliari buruzko informaziñua billau dotenian, bere konstante bat dala jakin dot; katolikuen gauzak kontizu.