Garagoittiko Orakulua

Antzerkiak berezko duen kodean -prosa gutxi, irudi asko- testu eraginkorra eta ongi garatua iruditu zait: crescendoan doana, eta esango nuke -nire antzerki esperientzia minimoarekin- clown klabea duena. Antzezteko oso egokia eta indartsua iruditzen zait. Deigarria egin zait, baita ere, gizon batek idatzia izana; batzuek honi "apropiazioa" esango diote agian, baina nik positiboa deritzot, generoen arteko hesia urratu eta nahasmena (zentzu onean) pixka bat bultzatzen duen neurrian. Kobazuloek presentzia handia dute, imajinatzen dut Intujai Teatroaren inguruan dabiltzan troglobioen asesoramenduz; eta grazia egin dit Belgikako Merveilleuse kobazuloaren aipua. Hain zuzen ere, Gorostiagak berak liburua eman zidanean Felix Ruiz de Arkauteren idazlana aurkezten nengoelako, eta Arkaute / Sautereau artxiboko argazkien artean -hau inork ez daki- bere hastapenetako batzuk daude, biboterik gabe, eta harpe horretan bertan.

Gaztetxuei zuzendutako liburu honetan, gauza asko ikasi dittudaz nik. Antxiñako egipzixuena interes orokorra pizten daben gauzia da, eta makiña bat artikulu dakadaz irakorritta, modu monografikuan baiña: detalle bat han, detalle bat hamen. Zibilizaziñuan ikuspegi orokor bat falta jatan, eta eskolatik zaborrontzira bidian erreskatautako kajako beste ale honek emon desta. Etxerako.

Liburu txiki eta didaktiko honek, sarreratik bertatik, gaizkiulertuak eta sinplekerixak konpontzeko asmua dakala aitortzen dau. Izan be, karlistadak amaittu ziranetik, liburu hau argitaratu arte (baitta gaur arte be, esango neuke) ikuspegi manikeistia nagusittu da: segun eta ze pentsakerakuak garan, batzuk eta bestiak lagun edo etsai modura ikusiko doguz, 150 urteko tartiari ezikusixa eginda, orduko gorabeherak gaurko parametruekin enkajau arazi nahixan. Eta ez. Nik neuk, aurreiritzixen jabe nintzan honek (Eibarren nagusi dirazenak), horren kontzientzixia lehelengotz disko batekin hartu neban: “Eta Tira eta Tunba” (Joseba Tapia, 2010). Liberal foruzale eta euskaltzaliak zeguazela? Karlisten artian danak ez zirala integrista monarkikuak? Gauzak ez zirala uste genduana bezain zurixak eta baltzak izan? Liburu honetan, orduantxe erdi-ikusittakua modu garbixan azaltzen da. Arazua zera da: askotan, nahixago izaten doguzela erantzun oker eta sinpliak, zuzenak eta pixkat korapillotsuaguak baiño. Ondorixuetan argi ikusten da hori:

“Zer esan orain arte hemen esan ditugun gauza guzti hauen aurrean? BAT: Karlismoa eta Foruen defentsa ez direla gauza berdina. BI: Karlismoaren barruan ba ditugula foruzaleak. HIRU: “Foruzale”en artean Aintzinako Erregimenaren defendatzaile integristak ba ditugula, baita euskaldunen artean ere. LAU: Liberalen artean “antiforalistak” badirela, gisa beteko “FORU”en kontrakoak; baina baita (II Gerrate garaian, batez ere) Foruzale argi eta garbiak ere. BOST: Foruen defentsaren gaiak baduela bere garrantzia euskaldunen artean; ez dela txantxetakoa eta serioski aztertu beharko dela: burujabetzaren defentsak pixkana-pixkanaka indarra hartzen doala, baina hau ez dela alderdi bakar baten ikurrina. SEI: Izen hutsak aztertu beharrean, horien azpian diren edukiak aztertu eta landu behar direla, nominalismo eta manikeismo sinple batean erortzeko arriskua gaindituz. Ezin daiteke, inolaz ere, Karlismoa orokorki kontsideratu, gure etorkizuna argitu behar duen argi bakarra balitza bezala. Ezta modu berean Liberalismoa ezeztatu ere, gure herrian ditugun akats eta problema guztiak horren erruz etorri balira bezala. Baina berdin oker, sinple eta pobre litzateke liberalismoa goraipatzea, on guztien iturritzat harturik, Karlismoa eta haren barruko talde guztiak fenomeno atzerakoi huts bat bakarrik balitz bezala definituz”.

Liburua hizkera jator (baiña ez garbizale) ederrian idatzitta dago; bistan da idazliak euskeraz pentsau dabela bere diskurtsua, eta prosa errez, zuzen eta atsegiñian emoten dittu beriak. Etxerako beraz (hau be eskolatik zaborretara bidian erreskatautako txortakua dogu eta).

2010 inguruan Euskal espeleologixian historixia biltzen hasi nintzan; laster konturatu nintzan ikergai zabalegixa aukeratu nebala. Naturalezan legez, lurpian ezkutuan dagonak emoten dabena baiño askoz be neurri haundixagua izaten dau-eta. Horrenbestez, ikertutako epia 1950-1970 arteko urtietara mugatu neban, euskal taldien arteko elkarlanetan zentrauta. Biharran zati haundi bat dokumentuak, argitalpenak eta artxibuak arakatzia izan zan; baiña, halan be, lehentasuna espeleologo zaharrak elkarrizketatzen ipiñitta. Begi bistako arrazoiengaittik, 1940ko hamarkadan esploratzen hasi ziran “gaztetxuak” urritzen zoiazen eta, ixa errelojuan kontra, eurak billatzia izan zan helburu nagusixa. Talde majo batekin lortu dot; beste batzuk “iges” egin deste; baiña, barriro be, konturatu nintzan 1950-70 arteko historixia be larregi zala; bilduta nekan informaziñua argitaratueziñezkua zan, osorik behintzat. Arloka zatikatu biharra zeguan.

Orduan, puntu horretan, esan geinke Felix Ruiz de Arkaute modu naturalian agertu jatala: edurtutako mendixa urtzian azpiko hatxak berez urtetzen daben modura. Elkarrizketatutako beterano guztiak, une baten ez bazan bestian, Arkaute aittatzen zesten. Gizon honek Euskal Herrixan jardundako espeleologia talde guztiekin elkarlanian jardun zeban-eta, lurralde historiko guztietan, Belgikatik etorri zan momentutik Eretan istripuan hil arte. San Marti Harriko sisteman (Izaba - Santa Grazi) egindako esploraziñuetara bildu zanian, ostera, nazioartian ezaguna eta mirestua bihurtu zan; hain da eze, bera hil eta 50 urte pasau diran honetan, bere izena ondiok lehen maillako erreferentzixia da Europa maillan. Leienda bat. Halaxe erabaki neban, ba, euskal espeleologiaren historixiari buruz argitaratuko neban lehelengo txatala Felixi eskaintzia.

Liburua publiko orokorrari zuzenduta dago (ez espeleologuei) eta, bereziki, Tolosaldeko biztanliei. Izan be, Felix speleo munduan oso ezaguna bada be, "lurrazaleko" jentiandako “La Esperanza” paper fabrikian gerentia baiño ez zan izan. Batzuk bazekixen kuebetan ibiltzen zala, baiña ixa iñor ez da jabetzen karstaren zientzietan izan zeban benetako dimentsiñuakin. Esan leike, gaur egunian, Arkaute Tolosan ixa ezezaguna dala.

20-21 orrialdiak; ezkerrian, Juanito San Martin Aitzbeltzeko lezan (Mendaro).

Liburua Tolosako Udalak argitaratu dau, Aritz Peredaren maketaziño bikaiñakin. Aurkezpena abenduan 14ian egin genduan, 19:30etan, Tolosako TOPIC aretuan. Hamen bideo laburpen bat:

Liburua salgai dago Tolosako Babel liburudendan; emaillez be eskatu leike, txikillana@gmail.com helbidian (10 euro + bidalketa gastua).

PD: 2022ko iraillian, gaztelerazko bertsiño osotu bat etara dogu, "Enamorado de La Pierre" izenburukua. 50 bat orrialde gehixago (speleo kontu tekniko, topografia etabarrekin), espeleologuei espreski zuzenduta.

Liburuan jabiak esanda, bere garaian “ezer be ez ei zeban ulertu”. Zorixonez, gaur egunian beste euskalkixetara eginda gagozak, eta lehengo aldian entrenamendu hobia jaukagu; gure etxian bai behintzat. Irakortzeko erreza egin jatak, baiña tira: esango dogu ez dala literatura lanen gradu gorena, prezisamente. Bordaren lehelengo liburua ei dok, eta irakortzian 80 hamarkadako aldizkari ganberruak behiñ eta barriro etorri jataaz gogora, “Euskadi Sioux” eta “Makoki” esate baterako. Tonua be holakotxia dok: fartsa, arketipuak, karikaturak eta benetako pertsonajiak asmautakuekin nahastauta (Luzien Etxezaharreta eta bere mikrofonua, Manex Pagola eta bere letrak...). Egixa esan, gai orokorrak ez najinduan asko tiratzen (amabirjiñan agerpen batzuen parodixia) baiña halan be gustora irakorri juat. Neuri liburu ariña begittandu jatak; baiña gaur egunian azterketa traszendentiaguak egin izan dittuk...

Zirrada berezi batekin hartu juat liburua, gure familiako iragana dala eta Barandiaranekin zeozelan identifikatzen naizelako. Horrengaittik bakarrik banekan irakorketiari heltzeko gogua: ixa landu barik dagon eremua dok, lotsaz, erruduntasunez eta tabuz betetakua. Ondorenguok ez garalako gure arbasuak egindakuen erantzule; eta era berian (lintxamenduen zale dirazenei mezua), loibiari ezin jakolako printzipioz aittittak egindakuangaittik kargua hartu. Haren krimenen apologiak egitten ez badittuk behintzat.

Gai interesgarrixa jatak guztiz. Faszista euskaldunak egon zittuan, horixe baietz. Baitta, historia osuan legez, beti poderian arrimuan ibillittako jentia be (errepublikan errepublikazale, frankismuan frankista, demokrazian demokrata... txaketeruak edo bizirauleak, ikuspegixan arabera). Badok gaixari heldutasunez eta patxadaz oratzeko sasoia. Halan be, konpleju asko dago ondiok. Herri guztietan gertatuko dok seguraski, baiña nik Lekitton kasua ezagutzen juat: gai hau ikertzen dabillen jentia “ixiltasunan legiakin” topo egitten jok: jentiak ez jok bere familixan edo alderdikidien alfonbra azpixan dagona haizatu nahi.

Baiña hori baiño gehixago topau juat hamen. Kontua dok, liburuan lehenengo protagonistiak (Luis Fernandez Arregi, EAJtik Falangera pasautakua) 1936-37ko negu-udabarrixa Amallo-Mutriku-Ondarru arteko frentian pasau zebala; eta gero, 37ko udabarriko ofentsiban, Lemoatxeko burruketan parte hartu zebala, bertan herixotzia topau arte. Bere garaian gerra-mobimenduak estudixau nittuanian lehelengo “teatrua” nahikua ondo ezagutzera allegau nintzuan (oin nik baiño gehixago dakixen lagunak jabizak, Markina-Xemeinen zein Mutrikun). Bigarrena, ostera (Lemoatxa) ez juat ondiok bisittau baiña ondo goguan jaukat, bertan gertatutako burruka epikuengaittik: estrategikoki garrantzi haundiko lekua zalako, burrukia oso gogorra izan zalako eta eibartar askok parte hartu zebelako. Baiña oiñ arte Lemoatxeko burruken kontakizun telegrafikua baiño ez najeukan: eta liburu honetan bat ez, lau kronika txirikordatzen dittuk, astebete hartako erretratu zirraragarrixa egiñaz. Batetik Fernandezena, primizian; bestetik Jose Artetxe kazetarixana (hau be bandoz aldatutakua); gero Sebastian Salaberria oiartzuarrana (soldautzan zeguana, frankisten aldian), eta azkenik gerrako partiak. Danen artian, idazliak menditxo hartan gertatu zanan irudikapen osotu bat emon jestak, zorixoneko hatx hori behingotz ezagutzeko gogua biderkatuta.

Ohar pare bat: esango najeukek Barandiaranek eskuz idatzittako kuadernuak transkibatzian (edo Fernandezek oharrak hartzian) pare bat errore egin dittuezela: 27. orrialdian, 2. paragrafuan, 3. lerruan, “Yeaiteberri” baserri hori “Ycaiteberri” izango dala pentsatzen juat, hau da, gaurko Ikaitabarri; eta bestalde, 29. orrialdian, 3. paragrafuan, 2. lerruan, “Nureo” mendi hori “Hurco” izango dala, hau da, Urko. Testuinguruangaittik hala izango dala iruditzen jatak; bigarren ediziñorako errebisau nahi badabe...

Liburuan lehelengo zatixa trepidantia dok, beraz, gerra hilgarrixan “bizittasunak” eraginda (hau paradojia). Bigarren zatixa, ostera, zientifikuagua dok. Etnografia elkarrizketak erabillitta, eta artxibuen informaziñuaz osatuta, erretaguardiako gerra ez hain ezagun, baiña frentekua bezain latz, eta luziaguan barneratzen gaittuk; hortxe agertzen dok Pablo Amillano, idazlian aittitta, gaur egunian ondiokan ondo ulertzen ez dan testuinguru lanbrotsu batian. Berak emoten daben azalpen honek ulertzeko bidian jartzen gaittuk:

“Gerra eta gerra ondoko diktadurarekin eroso bizi izan zen jendea urte luzeetan diktadura baten konplizitateaz etekinak atera zituen jendea izan zen, diktadura baten babesa eta aterpea izan zuena, beraien herrikoen aurka egin zen errepresioan izan zuten erantzukizuna estali, deuseztatu eta ezabatu zuena. Ez zen jende eskuzabala izan beraien herrikoekiko, ez zirelako ahalegindu, ahal izan zutenetan, zauriak ixten. Gauzak gerta zitezen utzi zuten, eta bakoitzak isilean miazkatu behar izan zituen bere orbanak. Ez zen keinu kolektiborik egon, ez zen adiskidetasuna bilatu. Eta ardurak ez dira maila berekoak: zerbait egin ahal izan zutenek ez zuten egin. Garaileek ondo profitatu zuten beraien garaipena, isiltasun orokor bat ezartzeko egindakoaz eta gertatutakoaz. Eta, larriena beharbada, transmisioa erabat eten egin zuten.

Laino itxiak bideak ezabatzen dituen bezala, urte haiek erabat desagertu ziren elkarrizketetatik. Ixo. Gero esplikatu zen herriaren elkarbizitza bera babesteko egin zela, gogorregia izango zelako, eta arriskutsua, dena argira ateratzea. Baina gezurra esan zuten. Isiltasun gogorra ezarri zuten bazekitelako parekoek beldurra galtzen zuten egunean jasanezina izango zela lekukotasunak entzun eta begiradari eustea”.

Badok ba sasoia, lekukotasunak entzutzeko eta begiradiari eusteko, ezta?

Halako asko etorri daittezela.

Pendiente najeukan nere esperientzia dozente txikixian zihar eskuratutako liburu hau irakortzia: UEUn ehundaka ikastaro interesgarri egitten dittuk, eta material guzti horrekin makiñatxo bat argitalpen egin lajeikez. Hamen bat, bere izenburutik bertatik tiratu ninduana: euskal Goi Erdi Arua pixkat hobeto ezagutzeko klabiak (Aroen izenak asmatzen jittuanak “pasara” bat merezi jok: zeiñi okurridu jakon Erdi Aro zaharrenari “goi” izendatzia, eta Paleolito zaharrenari “behe”? jentia apropos nahastatzeko edo??).

Liburuan beraz hainbeste autoreren artikuluak biltzen dittuk, 1998xan Biarritzen izenburu bereko ikastaruan egindako hitzaldi txorta bat bilduta. Bistan danez, batzuk interesgarrixaguak egin jataaz bestiak baiño. Lehelengua oso argigarrixa dok (“Gizartea eta ideologia Karlomagnoren garaian”, Jaione Agirre), gaixa kokatzeko baliogarrixa dalako. Jarraixan datorrena (“Iruñeko erresumaren sorrera: interpretazioaren bila”, Jose Angel Lema Pueyo) errealidade hori euskal herrixei buruz dakigunakin enkajatzen dok, eta gerora argixago geratu dan gauza bati sarreria emonaz: gauzak ez jagozak nahiko geunkian bezain argi, eta bertako jentiak inguruko kultura indartsuekin izan juan harremana, menpekotasuna (zeiñek agintzen juan nun) ondiokan ez dok ondo ezagutzen. Hau garrantzitsua dok. Hurrengo artikuluak (arkeologia orokorra, Irati Iciar eta Karmele Artetxe; nekropoliak, Belen Bengoetxea) aurreko inpresiño hori datuekin berresten juek, bestiak beste; baiña gaiñera ikerlari askok egin dittuezen estudixuen barri emoten jok, neure moduko ezjakinendako oso interesgarrixa dan sintesis txiki argigarri bat eginda.

Etxekuen zaletasunak ezagututa, gordeko doten liburua; seguru nagok-eta, datozen urtietan behin baiño gehixagotan kontsultatuko dala.

Oso garrantzitsua eresten jetsat genero talegeruari. Presuen kontakizun bakotxak, kartzelako mundu paraleluak kanpoko bizimoduakin dakan hormia hausten daben maillukadia lakotxia dok.

Liburu honetan, oso ondo erakusten dok inkomunikaziño aldiko tratu txarrak pertsonia deklaraziño faltsuak egittera zelan eruan leikien ("Bien, Conlon: si esa es la verdad, sera mejor que empieces a contarnos mentiras"). Kalian segurtasun indarren zintzotasunian siñistu BIHARRA egoten dok, porlan artian benetan gertatzen dana latzegixa egitten dalako.

Kartzela barruko bizimodua, batetik bestera egoten dan aldia, "urdiñen" miseriak eta aniztasuna (gure "lejía" moduko banakako elementuak, eta estultizia/zittalkerixa arteko gradu guztietan kokatutako gehixengua)... Conlonek xalotasun totaletik zinismora bidia egin juan, bizirauteko estrategia moduan, funtzionario erasokorrez inguratuta ("...unos guardias neutrales que, cuando te escoltaban, no parecian querer arrancarte las orejas de un mordisco para despues escupirtelas en la cara") eta urdiñei kontraeraso egitten ikasten, txanpon berian ordainduta (Smith "Cariño" guzurteruari adibidez).

Bistan danez, testuak barru-barruan "erresonatzen" jestak hainbat pasartetan. “Irlandar EPPK”kuekin izandako harremanaz diñuana, nik neuk siñatu ahal izango najeukek hitzez hitz; baitta irlandarrak, irlandar izate hutsangaittik jasotzen daben klasifikaziño arriskutsuana, bisitten errejimen gupidagabearena... 15 urtian gauza asko bizitzeko aukeria izan juan Conlonek, eta testua oso sintetikua badok be, benetakotasuna jarixok aldia guztietatik. Baitta amaieran be: beti sorpresan harrapatzen haben askapenana -presua bera dok enteratzen azkena-, barruko lagunen pozana, agur prezipitauena, norbere gauzak erregalatziana, kanporatu eta gero lekuz kanpo egotian sentsaziñuana...

Esango najeukek "IPPKetik" kanpoko preso batek idatzittakua izatiak emoten detsala testuari indarrik haundiña. Biharbada kolektibuan protestak korporatibuak izatian, iritzi publikuan erresistentzia bat topatzen dabelako; injustua dok, baiña jentia halakua dok: presuei antipatia detsa (konsziente edo inkonszienteki) eta horrek gain-kondenei ezikusixana egittera eruaten jok. Baiña IRAkin zerikusirik ez dakan jentiari egindakua izatian, egoeria bere gordinttasun osuan agertzen dok; seguraski honek liburuan arrakasta haundixakin zerikusixa izango juan. Porlan artian bizi dan jente guzti-guztian mesederako.

Beste baten, be, frogatuta geratzen dok azal zatar batek liburu bikain bat ezkutatu leikiala. Izenak be ez najinduan erakartzen; baiña liburu bat irakortzen saiatu barik baztartzia eziñezkua jatanez, ba sorpresa polittak izaten jittuadaz.

Idazlan ederra dok, luzia, mamintsua, atsegin-egun asko emon destazena. Badirudi zati haundi baten esperientzia pertsonaletan oiñarritzen dala, nahiz eta autobiografixia ez izan: pertsona baten lehelengo 30 urtien historixia kontatzen jok. Orduan arazoz eta estualdiz betetako bizitzei buruzko liburuak jeguazen modan (normalian aberatsak idatzittakuak), eta Maughamen ekarpenetako bat “pobre birtutetsuan” topikua errealidadera ekartzia izan zuan, estualdixak jentiangan eragindako benetako higaduria erakutsitta. Bistan da bai, autoriak halako girua ondo ezagutu juala; pasarte batzuk oso “benetakuak” dittuk: osaba-izeko erlijiñozaliak (biktoriar aroko gaztiak, ordurako zahartuta); euren etxeko girua eta miserixak; barnetegi inglesak (zenbat belaunaldi traumatizau jittuek hórrek purgatorixuok?); Pariseko bohemixuen postureuak eta errealidadiak; bere nahixak erreprimitzeko joera ixa patologikua jaukan protagonistia (tituluak be horrekin loturia ei jaukak, Espinosa sefaradtarran De servitute humana seu de affectuum viribus idazlanetik); bikote harremanak, toxikuak eta bestiak (idazlian bisexualtasuna hamen igartzen ei dok gehixen, emakumezko pertsonajiak orduko topiko apal-otzan-desmaiazaletik urrin jagozak-eta); medikuntza ikasle baten eguneroko bizitzia (gabeko txandak, bisittak, hilzorixak...) ; homeless kondiziñua, bizimodu “normaletik” uste dana baiño hurrago egoten dana... azken bixen deskribapenetan, balixo plastiko haundiko pasartiak jagozak, garai horretako testuetan sekula irakorri ez dittudazenak. Gauza bera esan najeikek protagonistiak liburuan zihar egitten daben eboluziñuari buruz, erlijiñozaletasunetik ateismo eta nihilismoruntz. Karga haundiko testua dok, eta halan be oso gustora irakortzen dana; halan be, uste eze bere garaian, kritikuak etxuela asko estimau (modernismuan sasoirako, Maughamek estilo “zuzenegixa” ei jeukan...).

Musikaz elikatzen naiz: biharrian, zein denporapasan, doiñuak eta erritmuak izaten dittudaz lagun, eta mundutik zihar bidaiatzen ibiltzen naiz. Egunotan sefaradixak dittudaz lagun, 1492an Espainia monolitikuan inposaketian ostian bialdutako judixuena, hain zuzen be. Hunkigarrixa jata, politikoki hain gaizki tratatuak izan ostian, zelako fuerte eutsi detsen “konejuen lurraldia”kingo maittasunari: tradiziñuak, jatekuak, kantuak, hizkuntzia. Mundutik zihar sakabanatutako taldietan, sefaradixak gazteleria gorde dabe, komunidadeko eta familixako hizkuntza legez, eta atzeraka doian arren -globalizaziñua alde guztietan igartzen da-, ondiokan komunidade sendua da, eta Sefarad eta Toledo dira euren ipar orratza, baitta Israelera begira dagozen sionisten artian be.

Bistan danez, Hegoaldeko judixo euskaldunen aztarnia (Bittorixan, Tudelan...) jarraitzeko gatxagua izango da; Katalunian eta Nafarroa-Aragoien erromantziekin nahastauta hizkera berezixak sortu ziran modura, euskeriakin pidginen bat sortuko ete zan? Gero atzerrixan ladinuan moltzo haundixian “disolbiduta” galduko zana, bestiekin batera? Amesak ames, biharbada egunen baten Tamar Bloch moduko musikologoren batek Jerusalemeko rollo zaharrak arakatzen zeozer topauko dau...

Bittartian, baiña, gure judixuak Sefarad osokuen artian kamuflauta dagoz, eta esandako moduan, egunotan oso ikututa nauke euren maittasun haundixakin. Aldarrikapen kutsu bat badago, zelan ez (elkarrizketetan-eta, sefaradi asko hasarre moduan agertzen dira, hartzekuekin), baiña orokorrian maittasuna nagusitzen da; eta maittasun proaktibua gaiñera, ez galdutakuakingo nostalgia hutsa, ez bada eze, bizi dirala eta etorkizunera begira dagozela azpimarratuz -Espainiako nazionalidadia berreskuratzeko ekimen politikuetan ikusi zan ondo-. Baiña gorabehera politikuen gaiñetik, kulturia da neuri ikutzen nabena, etxeko-etxekotzat dauken espainiartasuna (kontzeptu ez oso zuzena, XV gizaldixan existitzen ez zanez) eta lurrakingo atxekimendua. Izan be, zeozelan eurekin identifikauta sentitzen naiz: nik neuk asko maitte dot-eta Espainia, baiña ez errege katolikuena (monolitikua eta bakarra, hizkuntzan, politikan, egitturan, relijiñuan), ez bada eze jentiana, dialektuena, artzaiñena, errespetuana. Grafikoki laburbiltzeko, Jose Antonio Labordetana. Frantziari be zabaltzen jakon maittasuna. Aragonesa, biarnesa, galiziera, okzitandarra, katalana, errespetuz hartzen dabena. Hor eroso sentitzen naiz, euskaldun modura.

Bistan danez, sefaradixen gauzetan relijiñuak pisu haundixa daka, euren komunidadian kohesiño faktore indartsuena dalako. Horretara, kantuetan-eta askotan jangoikozaletasuna agertzen da, eta gaurko sefaradixei egindako elkarrizketetan be eten barik ikusiko dogu: jateko ohitturak, euren kode etiko/relijioso korapillotsuak, errezuak, rabinuak eta kristuak (bueno, azken hau ez). Baiña bueno; honi ez detsat hain garrantzitsua eresten (kristauak nagusi dirazen soziedadietan be gertatzen da, eta normala begittantzen jaku); tamañuan jaramon egin, eta listo.

Ladino hizkuntzia bizi-bizi dagon seiñale, hamen Esther Levi etxekoandra prestuari egindako elkarrizketa xarmanta.

Eta Sefarad talde mexikarrak testu eta kantuekin egindako ikuskizun politta: