Nire uste harroan

Robert Caparen biografia bat prestatzen nabil egunotan. Hobeto esanda, eta gaizki-ulerturik egon ez dadin: Edorta Jimenezek idatzi du Robert Caparen biografia hori, eta ni editore-lanak egiten nabil, inprimategira bidaltzeko.

Capa fotoperiodismoaren aitatzat jotzen dute askok. Bereak dira XX. mendeko argazki ezagunenetako batzuk, batez ere Espainiako Gerra Zibilean egindakoak: milizianoa tiroak jota erortzen denekoa, Bilboko Arenalean ama-alabak korrika eta zerura begira hegazkinen beldurrez, nazioarteko brigadisten agurra ukabilak estututa eta begiak malkotan...

Capak esana omen da, gerrako argazkiei buruz: "Ez dela nahi bezain ona? Seinale ez zarela aski hurbildu".

Dena dela, ez da hau Capaz hitz egiteko ordua. Itzuliko naiz liburua ateratzen dugunean. Kontua da, Caparekin bueltaka nenbilelarik, eta Donostian egingo den DFoto azokaz pentsatuz, inoiz ikusi dudan argazkirik onena etorri zaidala burura. Argazki hori ez duzue ikusiko inongo erakusketatan, ez ezein liburutan. Eta ez nik gordeta daukadalako, ez: argazki hori ez da existitzen, inoiz atera ez zelako.

Adarra jotzen edo arte kontzeptualaren filosofokerietan nabilenik pentsatu baino lehen, kontatuko dizuet zein den niretzat argazkirik onena, eta zergatik.

Bi mila eta bateko abuztuan izan zen. Donostiako Aldamar kalean. Bat-batean egundoko zartatekoa. Kotxe bat geldirik. Kea, sua, garrasiak. Lehergailu txiki batek egin zuen eztanda auto barruan, eta han geratu zen hilda Maritxu Erauntzetamurgil, 62 urteko emakumea, eta besotan zeraman haurra, 16 hilabeteko Jokin Galarraga, begi biak eta burmuin zati bat galduta.

Hantxe parean egokitu zen Donostiako egunkari batean lan egiten duen argazkilari ezagun bat. Autoaren ondo-ondoan. Lepotik zintzilik argazki-makina, eta aldean beste zakuto bat, beharrezko zoom, flash eta abarreko guztiekin. Bere bizitzako argazkia egiteko aukera hantxe bertan: bihar lehenengo orrian zabal-zabal, etzi Europako egunkari guztietan, etzidamu ez dakit zer sari...

Argazkilariak hartu zuen umea, hartu zuen bere motorra, han ondoan zeukana, eta ziztu batean eraman zuen Erresidentziara. Bere bizitzako argazkiari uko eginda. Munduko argazkirik onena eginda.

Post datak:

• Lehergailu haren jatorria ez da inoiz argitu, baina Estatuaren estolderietako usain guztia dauka (Muskizko hondartzakoak bezalaxe).
• Argazkilariari demanda egin omen zioten bere egunkarian, esanez aurrena argazkia egin eta gero lagundu behar ziola umeari. Non demostratzen den, batzuetan behintzat, hobeak garela pertsonak egiturak baino
• Argazkilari hori ez dut inon ikusi bere buruari dominak jartzen, beraz isilpean gordeko dut nik ere haren izena. Nahikoa izan beza bere barreneko harrotasuna, eta beste askoren mirespen isila.

Berria-rentzat egindako artikulua, Dorothy Parker-en Narrativa completa komentatuz (Debolsillo argitaletxea, 2004 urtea, 640 orri).

Dorothy Parker-en istorioak irakurtzean, lehenengo aldia izanda ere, mundu ezagun batean mugitzen zarela irudituko zaizu. Izan ere, New Yorken, 1920ko eta 30eko hamarkadetan, alkoholaren debeku-aldian festarik festa dabiltzan gizon eta emakume horiek eta beren arteko sesio merkeak aspaldidanik bizi dira gure imajinarioan, zinema amerikarrari eskerrak.

Hau ez da zinema ordea. Dorothy Parker XX. mendeko lehen erdiko idazle handi bat izan zen, ipuingintzaren "maisua", baldin eta hitz hau emakume bati egokitzerik badago (ipuingintzaren "maistra" deitzeak iraingarria eta guzti irudi lezake). Emakumezkotasuna datu inportantea da egile hau aztertzean: badirudi andrazkoa izateak, kritikari gizonezkoen begietan, gutxietsiarazi egin zuela haren literaturaren balioa, kostunbrismo urbano eta sentimentalera mugatuz edo; gaur egun, berriz, goraka dator haren estimazioa, eta emakumeei ukatu zaien lekua aitortu beharrak ere izango du horretan zerikusia.

Arrazoia zeinahi dela ere, eta generoak genero, poztekoa da kanonean sartze hau. Gizon-emakumeez hitz egiten digute Parker-en istorioek, gizon-emakumeen arteko harremanez, harreman horien korapilo ugariez: sedukzioa, jelosia, bakardadea, ulertu-ezinak, asperdura... Pertsonen arteko harremanen irudi ezkor samarra marrazten da orri hauetan (ala ezkorra ondo informaturiko baikorra dela esan behar ote dugu guk ere?): sexuen artean ohikoagoa da gerra maitasuna baino; norbait amultsu eta eskuzabala denean, besteak zapaldu eta zukutzeko aprobetxatzen du; ergelak eta harroak dabiltza nonahi jaun eta jabe...

Doroty Parker bera, bere pertsonaien antzera, New Yorken bizi izan zen (New Jersey-n jaio zen 1893an eta Sagar Handian hil 1967an), hotel eta party artean mugitu zen, hainbat ezkontza eta dibortzio izan zituen, eta festak alaitzen dakiten mihizorrotz horietakoa omen zen. Dena dela, bere pertsonaien antza emango lioketen ezaugarri horiez gainera eta harago, idazlea izan zen, obra oparoaren egilea: poesia, literatur kritika, Hollywoodeko gidoiak eta, batez ere, ipuinak, bere garaiko aldizkari inportanteenetan argitaratu ohi zituenak (batez ere The New Yorker eta Harper's Bazaar).

Parker-en ipuinetan arina da idazkera, azkarra izan dadin irakurketa, eta zehatza da pertsonen erretratua; elkarrizketa darabil sarritan teknika narratibo nagusi gisa, giza jokaeren erakusgarri (edo estalgarri), baita bakarrizketa ere, arima biluzien adierazgarri. Bere ezaugarri nabarmenenetakoa aipatu gabe daukagu oraindik ordea: umorea. Gaiak arinak eta txoroak ditu batzuetan, besteetan (itxura friboloaren azpian izanik ere) larriagoak, serioak baitira azken batean bihotz bakartiaren desanparoa, sufritzen ari denak harri berean estropezu egiteko daukan joera (patua?), klase, heziketa edo arraza-diferentziek harremanetarako sortzen dituzten eragozpenak Baina ia beti aurkitzen du egileak umorerako zirrikitua. Umore newyorktarraren sortzaileetakoa dela esan izan da, eta baliteke hala izatea, gaur egun eredu hau nonahikoa badugu ere: ironian oinarritzen da, ez du bilatzen algara baizik eta etengabeko irria, hartzaile inteligentearekiko konplizitatean ari da, ia ezer salbatzen ez duen ikonoklastia praktikatzen du, zinismoan ere eroso mugitzen da

Ia ezer ez duela salbatzen esan dut, baina komeni da muga non duen aipatzea: umore krudela darabil handiusteko, boteretsu eta harroputzekin, eta errukia sortzen diote koitaduek, galtzaileek, bere bizimodua nola zuzendu ez dakitenek. Ez dakit hori newyorktarra edo parkertarra den, baina ez da ahaztekoa. Nik uste.

"Bidegorriak hizkuntzentzat (Euskarazko komunikazio-esparrua trinkotzeari buruzko burutazioak)" liburu mardula kaleratu berri du Aitor Zuberogoitiak (Etxebarria, 1972). Gaur EHUn kazetaritzako irakaslea da Zuberogoitia, baina urtetan komunikabide askotan lan egina da (Argia, Egunkaria, Bilbo Hiria, Topagunean herri-aldizkarietako koordinatzaile moduan...). Edukiz ez ezik proposamenez ere aberatsa den obraz bi hitz eskatu dizkiogu egileari.

"Bidegorriak hizkuntzentzat", orain argitara ateratzen den liburua, urtetako ikerketa baten emaitza da oker ez banago, eta lan luzeago baten laburpena. Argituko diguzu zer edo zer liburuaren sorreraz?

Hilabete honetan beteko dira urte bi liburu honen oinarrian dagoen doktorego-tesia EHUn irakurri nuela. Ikerketari, dena den, askoz lehenago ekin nion: egin kontu 1997an amaitu nituela doktorego ikastaroak eta orduan ekin niola euskarak prentsa abertzale elebidunean zeukan presentzia aztertzeari. Kontua da, ordea, gisa honetako ikerketak egiteko denbora behar dela, eta garai hartan nik zerbait ez baneukan horixe zela. Hala ere, gaiari buruzko informazioa biltzen eta liburuak irakurtzen aritu nintzen, harik eta Andoaingo Udalaren eta EHUren Rikardo Arregi euskarazko kazetaritza ikerketarako beka eskuratu izanari esker lanari bete-betean heldu ahal izan nion arte (2000ko irailetik 2002ko irailera bitartean).

Tesia egiteko dauden milaka gairen artean hauxe aukeratu zenuen. Zein izan zen arrazoi nagusia?

Egia esan, doktorego ikastaroak egiten niharduela literatur aldizkarien inguruan zerbait osatu guran ibili nintzen, lardaskan (Ustela eta bertatik sorturiko adar biak "Pott Bilbon eta Oh! Euzkadi Donostian- ikertu nituen batik bat), baina Txema Ramirez de la Piscina zuzendariarengana joaten nintzen bakoitzean hark berehala itauntzen zidan ea zein zen nire hipotesia, eta azkenean argi ikusi nuen literatur aldizkariekin ez neukala hipotesi garbirik, neuk ere ez nekiela zehatz zer defenditu behar nuen epaimahaiaren aurrean. Horretan nenbilela kazeta elebidunen gaia jorratzen hastea bururatu zitzaidan, eta han bai, eremu hartan defendatzeko moduko hipotesi argia ikusi nuen: alegia, kazeta elebidunak aho biko ezpata direla euskararentzat, haren gutxieneko presentzia duten arren, beronen garapen kuantitatibo zein kualitatiboa eragozten dutelako.

Kontzeptu-nahasketa argitzen laguntzeko

Zure ondorioari erreparatuta, baten batek esan lezake hori bistakoa zela, ez zela horrenbesteko ikerketarik behar; baina badira oraindik eredu elebidunaren alde egiten dutenak ere.

Neuk ere hori uste nuen, hori begi-bistakoa zela, baina hara non gerora entzun izan dudan unibertsitate-errektore abertzale bat euskaran oinarrituriko unibertsitate-egitasmoa kritikatzen (zera zioen zehazki gizonak: berak ez zuela unibertsitate linguistikorik gura); entzuna naiz, halaber (eta, zerrenda dezentez luzeagoa den arren, beste adibide bat baino ez dut aipatuko), Jaurlaritzako zenbait sailburu elebakartasunaren aurka eta elebitasunaren alde ahoak eman ahala, baina elebakartasun eta elebitasun sozialaz ala indibidualaz ari ote ziren zehaztu barik beti... Eliteen artean kontzeptu-nahasketa tamaina horretarainokoa bada, hortik atera kontuak... Iraganeko esperientzietatik ikasteko eta kontzeptuon inguruko gogoeta berritzeko baino ez bazen ere, merezi zuen saioak. Horrez gain, eta itaunaren bigarren atalari helduta, baiki, dezente dira oraindik eredu elebidunaren aldeko hautua egiten dutenak.

Lan akademikoa da neurri batean zure liburukoa, baina polemikoa ere bai. Nola uste duzu erreakzionatuko dutela hedabide elebidunetan dabiltzanek?

Ez dakit, baina ez naiz haiei ate-joka eta agiraka ibili zale (abilak baikara gu inorengana kontu-eske joaten). Gainera, liburuko tesi nagusiak ez daude haiei zuzenduta, (batez ere) euskaraz mintzo den komunitateari baizik. Liburuko pasarte bat ekarriko dut hona, kontua azaltzeko baliagarria izan daitekeelakoan: “Hedabide diglosikoek zer egin behar duten eurek erabaki beharko dute, baina, bistan denez, euskaraz mintzo den hizkuntza-komunitateak ezin ditu bere beharrizanak haien premietara makurtu; hedabideok eurok bilatu beharko dituzte euren eguneroko kontuentzako eta etorkizuneko desafioei zuzendutako aterabideak; euskaraz mintzo den hizkuntza komunitateari, aldiz, bere soluzio propioak bilatzen hastea dagokio, haien [hedabide diglosikoen] pentzudan geratu beharrean.”

Abertzale / euskaltzale: ikuspegi aldaketa

Beste alde batetik, erdaraz bizi den gizarteak ere behar ditu bere komunikabideak. Abertzaleek uko egin behar ote liokete haientzat erdaraz jarduteari, edo ze hizkuntz eredu erabili behar lukete, zure ustez?

Kontua abertzale / ez abertzale parametroetatik planteatuz gero, eztabaida horrek zentzua dauka, dudarik ez. Auziari euskararen ikuspegitik erreparatuz gero, ordea, ikusmira guztiz bestelakoa da. Iraganeko kazeta elebidun abertzaleen esperientzia aztertuta, behintzat, ondorioak garbiak dira:

-Urteak joan, urteak etorri, euretariko bakar batean ere ez da euskara-kopurua hazi (are: kasu gehienetan jaitsi egin da).

-Euskara, ñabardurak ñabardura (eta kasu, gauza jakina baita ñabardurak garrantzitsuak direla), leku periferiko, anekdotikoetara kondenaturik egon da kazeta horietan.

-Euskarari betelan hutsa ematen bazaio, gauza funtsezkoak erdaraz esaten badira, irakurlearen inkontzientean euskararekiko sendotuz doan ustea hori izango da: larre motzean ibiltzeko hizkuntza dela, balio sinboliko handia baina praktikotasun urria duen ikonoa dela; hots, beste hizkuntza dela zinez ezinbestekoa.

-Kontu anekdotiko-periferikoak lantzera kondenatuta egonik, bistan denez, ezin da hizkuntza horretan oinarrituriko komunikazio-esparru taxuzkorik eratu, ezin da iman-efektua eragingo duen komunikazio-esparrurik trinkotu, eta, ondorioz, ezin da auzokidearen jakin-minik ernarazi, ezin da irakurle hori norbere hizkuntzara erakarri.

-Conclusio: euskararen nagusitasunean oinarrituriko hedabideak sendotuta, ausaz (eta nahiko lan orduan ere) euskararik ez dakitenen arreta erakarriko dugu. Beste moduz jokatuta, ordea (ohartuki zein oharkabean), euskararen egoera diglosikoa betikotzen lagunduko genuke.

Ia hogeita hamar urteko bidaia egin duzu zure ikerketan, 1976tik hona, eta antzeko paradigmak errepikatu dira askotan. Lehen bezalatsu gaudela deritzozu, ala aurrera egin dugula?

Hogeita hamar urte baino gehiagokoa ere bada bidaia (Enbata dezente lehenagokoa da)... Edozelan ere, Amatiñok aipatutako hiru anekdota ekarriko ditut hona, bilakaera ondo ilustratzen dutelakoan:

1. Deiaren bi erredaktore-buruetako batek, guztiz kazetari ona eta Unibertsitateko irakasle, benetan uste zuen (eta jendaurrean esaten zuen) euskara ez zela komunikazio-hizkuntza (el euskara no es lengua de comunicación), eta, ondorioz, alferrik ari ginela, euskara ez baitzen sekula komunikabideetan zabalduko eta normalduko. Hau 1977an esaten zuen, ETB sortu baino bost urte lehenago.
2. ETB 1983an hasi zenean, ez genuen uste egunero albistegi bat euskaraz egiteko gauza izango ginenik eta, hortaz, ETBren lehen programazioa telebista elebidun bezala prestatu zen. Gero, azkenengo momentuan, Eusko Jaurlaritzak hartu zuen euskaraz bakarrik egitearen erabakia, irrati zein prentsa elebidunaren porrota aztertu ondoren.
3. Euskaltzaindiak Real Academiaren titulua jaso zuenean (1975 inguruan), Euskaltzaindiak berak prentsaurrekoa eskaini zuen Durangon eta den-dena gaztelaniaz izan zen. Prentsaurrea amaitzear zela, galdera gehiago ez zegoela-eta, nik euskaraz galdetu nuen ea euskaraz galderarik egiterik ote zegoen. Inguruan nituen kazetariek irain edo probokaziotzat hartu zuten nire ausardia hura.

Horiek irakurrita, argi dago aurrera egin dugula, baina besteek ere aurrera egin dute. Interneti esker, adibidez, sekula baino errazago eta merkeago da euskarazko hedabideak plazaratzea, baina Interneti esker baita, hizkuntza handienek euren nagusitasuna are gehiago zabaltzeko tresna ederra daukate... Betiko moduan, beraz, aukerak eta arriskuak eskutik helduta datoz bizi dugun garaian ere.

Hizkuntza-komunitatearen sendotzea

Euskaraz egitea aski ote da, ala zerbait gehiago behar da? Autozentratzearen kontzeptua dela-eta galdetzen dizut.

Nik argi daukat euskaraz egiten duen edozein komunikabide euskal komunikabidea dela (aitzitik, oso abertzalea izanagatik erdararen baten nagusitasunean oinarritzen den hedabidea Euskal Herriko hedabidea izango da "edo EHko hedabide abertzalea, asko jota", baina ez euskal hedabidea). Hala ere, begitantzen zait euskaraz ari diren hedabideentzat premia estrategikoa dela barrurantz begiratzea, kanpokoaren halamoduzko kopiak egiten ibili ordez (kopiek originalek baino kalitate eskasagoa izan ohi baitute ia beti), eta uste horren ondorio da autozentramenduarena: hots, mundura zabalik izanda, norbere hizkuntza-komunitatearen kultur ondarean eta hari dagokion erreferentzia-sortan oinarritzea eta horren araberako komunikazio-esparrua prestatzen saiatzea, bertako kideak asebeteko dituzten komunikabideak eskaintzeko, horretarako albo erdaren erreferentzia-sistemez ahaztu eta norbere hizkuntza-komunitatearen kohesioa sendotuko duen erreferentzia-sistema propioa eraikita.

Zure azterketan ez da ageri enpresa berak hizkuntza desberdinetan jardungo duten hedabide bat baino gehiago dituen kasuak. Esaterako, EITB. Ba al duzu hipotesirik, bizikidetza horrek euskarari ze ondorio on edo txar ekar diezaiokeen?

Ez dut EITB barrutik ezagutzen eta ez dut gustuko ezagutzen ez dudanari buruz jardutea. Haatik, lagunez fidatzen naiz, eta telebistan ari diren edo aritu izan diren lagun gehienek diote oro har gaur egungo irizpideekin ETB1 ETB2ren parent pauvre izatera kondenaturik dagoela. Dena den, eta hau erantsita adierazi gura dizut ez daukadala erantzun biribilik, Euskadi Irratia ere EITB da eta gustura entzuten ditut bertako kirol saioak zein albistegiak (baina Euskadi Irratiko kazetaria ez dago kronika euskaraz eta gaztelaniaz egitera behartuta...).

Euskarazko hedabideen panorama izugarri zabaldu da azken urteotan. Sinergiak bilatu beharraz hitz egiten dute batzuek, baina egia da enpresa-talde bakoitzak bere estrategia daukala, eta batzuetan talka egiten dutela. Ba al da denentzako lekurik? Eta elkarlanerako biderik?

Izendatzen den oro posible ei da, izendatzen den mementotik, baina, ai, berba asko egin dut jada eta kontu sakonak dira horiek... Edozelan ere, gutxieneko elkarlan-esparru batzuk eratu ezean, akabo. Eta, egia esan, ibili badabiltza: irratiak saiatu ziren Arrosan, tokiko telebistek egitura bateratua lortu dute Tokiko-rekin, Topagunean bertan hainbat eragile desberdin daude federatuta, baita EKTn ere... Hala ere, begitantzen zait oraindik asko sakon daitekeela elkarlan horretan.

(LAB sindikatuaren "Iraultzen" aldizkariaren eskariz idatzitako artikulua, Aukera Guztiak taldea dela-eta)

Umeari sortzen zaion dilema etiko eta politiko goiztiarrenetako bat da. Futbolean ari da, edo beste edozein kiroletan; beharbada oso ona da, edo erdipurdikoa bakarrik, berdin dio. Halako batean konturatzen da arbitroa bestearen alde dagoela, nabarmen gainera, eta berak ahalegin guztiak eginda ere beste horrek "auzoko matoiak" irabaziko duela partida, nahi adina tranpa egiteko borondatea eta ahalmena dituelako.

Zer egin? Protesta izaten da lehenengo erreakzioa, alferrikakoa. Negarra eta kasketa etor litezke gero (neurriz gain arituz gero, patetikoa). Jolasteari uko egin eta etxera joatea bururatuko zaigu hurrena, guztiz naturala. Baina haurrak jolastu egin nahi du, jolastu beharra du, baloia auzoko matoiarena baldin bada ere.

Antzeko zerbait gertatzen da gure egoera politikoan. Legeak kanpoan eginak dira kanpokoak irabazteko; lege hori aski ez dutenean aldatu egiten dute, partidaren erdian behar izanez gero; eta, halaz guztiz estutzen baditugu, beraiena dute arbitroa ere, arauak komeni zaien moduan interpretatzeko. Horrela ez dago futbolean ibiltzerik, ez politikan aritzerik. Baina hala ere segitu beharra dago, jokatu beharra dago, bizirik gaudela erakusteko, eta, mila aldiz galdu arren, hurrengoan irabazteko esperantzari eusten diogulako.

Testuinguru horretan jaio da Aukera Guztiak: ekimen herritar bat, eskubide zibil eta politikoen urraketa sistematiko eta bidegabearen aurrean, salaketarekin batera konponbidean lagunduko duen tresna praktikoa ere izan nahi duena, ahots guztiak entzun daitezen eztabaidagune guztietan. Baita Gasteizko Parlamentuan ere.

Asko dira horretara bultzatzen gaituzten arrazoiak: aspalditik arrastaka daramagun gatazkaren irtenbidea hurbilago egon litekeela sumatzen den garaian, denen partehartzea beharko da egiazko bake bat eraikiko badugu; herriaren borondatearen ispilu izan nahi duen erakundea ere hankamotz geratuko litzateke herri horren zati handi eta esanguratsua bertatik kanpo utziz gero; eta, azken batean, demokrazia batek nekez eutsi diezaioke izen horri herritar guztiek parte hartzeko eskubiderik ez badute, hautagai nahiz hautatzaile moduan.

Begi-bistako argudioak dira, edozein ideologiatako jendeak onartzeko modukoak. Horregatik hurbildu zaizkigu horrenbeste gizon eta emakume, beren animoak eta zorionak ematera, beren sinadura eskaintzera hautes zerrendak aurkeztu ditzagun legearen arabera.

Eta, hala eta guztiz, legez kanpo utzi nahi gaituela esaten dabil Estatuko Fiskal Nagusia, guztion eskubideak bermatzeko ardura izan behar lukeen gizona. Ez dut esango ulertzen ez dudanik, edo harritzen naizenik. Aspaldi gainditu genituen herri honetan harriduraren edo ulermenaren marka guztiak. Baina idazteko ohitura dugunok gauza bakoitza bere izenez izendatu behar dugunez, astakeria eta bidegabekeria dira Fiskal nagusiaren asmoari dagozkion hitzak. Bidegabekeria, justiziaren kontrakoa delako; eta astakeria, bakera eraman gaitzakeen bidearen kontra doalako.

Futbolaren analogiara itzulita, zinemazaleek gogoan izango dute "Evasión o victoria" (Escape to victory) izeneko filma: II. Mundu Gerran, naziek partida bat antolatu dute beren armadako futbolari onenen eta preso dauzkaten etsaien selekzioaren artean. Baldintzak ez dira inola ere berdinak: aliatuak presondegietan goseak ahuldurik daude, ez daukate entrenatzerik, eta arbitroa ere alemaniarretako bat da, bere nagusiaren morroi zintzo eta esanekoa. Partidaren helburua Hitlerren propaganda egitea da, normaltasun-itxura emateaz gainera bere herriaren nagusitasuna erakusteko. Hala eta guztiz, futbolari presoek jokatzea erabakitzen dute, irabazteko esperantzaz baino gehiago beste zer edo zer lortzeko itxaropenez.

Ez da konparazio biribila, noski. Gu ez gaude kontzentrazio-zelaietan, eta gure aurrean ez daukagu nazien Alemania. Besterik gabe esan nahi nuen jokatzen jarraitzeko asmo sendoa daukagula, jokoan dagoena ez baita, umetan bezala, baloiarekin dibertitzea, baizik eta gure herriaren etorkizuna.

Joan den asteko larunbatean Idazleen Elkarteko urteroko batzarra izan genuen, Altsasun. Gure lana bakarkakoa delako, edo astebururako plan hobeak izaten ditugulako, kontua da idazle gutxi agertu ohi dela halako batzarretara, nahiz eta bileraren ondoren bazkaria izan denontzako zain.

Ez dut hango konturik aipatuko, baina bai idaztearen lanbide honetaz gogora etorri zaidana. Bitxia gure eginkizuna: filantropikoa da batetik, trukean ia irabazirik lortu gabe geure baitatik dugun onena ematen baitugu, besteen atseginerako; eta egolatria hutsezkoa bestetik, ia edozer erabiltzeko prest baikaude gure sorkarietarako, eta besteek egingo diguten jaramonari begira bizi baikara uneoro. Alderdi altruista eta berekoia bereizi ezinak izango dira, gainera, batzuengan bat eta besteengan bestea nagusitu arren, elkarri loturik baitaude biak, funtsean.

Euskal idazleez ari nintzen, baina nonahiko idazleentzat balio du esandakoak. Aurreko batean Julio Llamazares idazle espainiarrari egindako elkarrizketa bat ikusi nuen nonbait, eta idazleen bekatu nagusia zein zen galdetu ziotenean "banidadea" erantzun zuen berehala. Idazleentzat ez ezik beste edozein arte-motatan dabiltzanentzat ere bai. Disko-etxe bateko arduradun batekin ari nintzela, musika-talde baten kasua kontatu zidan, berriki: iritsi zen salmenten likidazioa egiteko unea, eta mila disko saldu zirela ikusi zuten. Eta kantariaren erreakzioa: "Espainian, berrogei milioi pertsona bizi izanda, mila pertsonak bakarrik erosi dutela nire diskoa esaten didazu? Mila pertsonak besterik ez?"

Gauzei beste modu batera begiratzea ere badago: mila pertsonak, banan-banan, musika hori non edo non entzun eta, hainbeste gustatu zaienez, erosteko erabakia hartu dute; joan dira disko-denda batera, pagatu dute diskoak balio duena, eta etxera eraman dute poz-pozik, berriro eta osorik entzuteko. Milioika entzule nahi zituenarentzat gutxitxo, baina hotzean pentsatuta ez dago batere txarto.

Eta izenburuko galdera egin behar dut orain: zein da gutako bakoitzak bere burutazioak idazten segitzeko behar duen gutxieneko kopurua? Seguru asko irakurleen kalitatea inportanteagoa da zenbaki hutsa baino. Animatzen, zirikatzen, zoriontzen, kritikatzen zaituzten bi edo hiru lagun akuilu hobea dira zenbait zerotako zifra hotza baino.

Beharbada horrexegatik daude boladan ordenagailuko txoko hauek. Nahiz eta jakin, kaierak eta bitakorak ugaldu ahala, beharbada gutxiago izango direla norberari kasu egin ahalko dioten irakurleak. Telebistaren hasiera garaian, por-art-aren aita Andy Warholek esan zuen etorkizunean denok izango dugula 15 segundoko edo 15 minutuko aintza-alditxo bat. Blogintzaren teoriko batek ironikoki iragarri omen du (Luis Fernandezek kontatu didanez) etorkizunean denok izango dugula gure web helbideari loturiko 15 harpidedun.

Txikitan, dotrina katolikoan hezi gintuztenean, bizitzaren ostean epaitegi unibertsal bat zegoela jakin genuen, han ikusiko zirela gure zuzenak eta okerrak, eta horien arabera joango zirela batzuk zerura eta besteak infernura.

Aspaldi samar utzi zion gure gizarteak fededuna izateari, baina sinesmen zaharrek bere zama eta inertzia dute oraindik. Azken judizioaren eskemak berdin-berdin jarraitu du gure artean bertsio laiko batean: garai bateko bertsolariek "Josafateko zelaia" aipatzen zuten bezala, "Historiak juzgatuko nau" esaten da orain.

Historiak bere tokian uzten al du bakoitza benetan? Behin betiko kokalekua izango den aldetik, ez dago dudarik "bere tokia" izango duela hor bakoitzak, baina, bidezkoa al da beti historiaren epaia?

Orain dela gutxi, idazle batekin hizketan ari nintzela, komentatzen zidan berak ez ziela inoiz garrantzi handirik eman kritikari ustelen iritzi interesatuei, pentsatuz-eta denborak bere lekura eramango dituela gauzak, eta azkenean argi geratuko dela nor izan den idazle baliozkoa, nor bluff bat. "Baina orain konturatu naiz ezetz", esan zidan delako idazleak, "gaur bertan idazten ari diren gezurrak egia berdaderoa izango direla biharko jendearentzat, hori delako idatzita geratu dena".

Literaturaren historia bat zuen nire lagunak arrangura-iturri, nola bertan puntako idazleren bat bazterrera utzi duten, eta kaxkarrago batzuk maila kononikora altxatu. Baliteke hala izatea. Dena dela, pentsatzen jarriz gero, etorkizunarekiko kezka hori ere heziketa kristauaren ondoriotzat hartu beharko genuke, eta hil osteko ospea paradisuaren suzedaneotzat.

Idazle gazteentzako "Igartza" bekari esker idatzi du Asel Luzarragak (Bilbo, 1971) bere bigarren liburua den hau, "Karonte", Tokion eta Bilbon kokatutako abentura bizia, bere burua kanpotik kontrolatzen duten gazte baten ingurukoa. Obraz gehiago jakiteko, egilearengana joan gara galdezka.

Idazle gaztea izateko, eta gazte-beka baten irabazlea, obra sendoa atera zaizu "Karonte", orri kopuruari dagokionez...

Egia esan, 33 urte beteta, ilusioa egiten dit gaztea naizela entzuteak. Idazten hasi nintzenean, ez nuen uste hainbeste luzatuko zenik, eta idazterakoan ere ez nintzen jabetu hainbeste idazten ari nintzenik. Saria jaso eta buru-belarri sartu nintzen, horren kontzientziarik izan barik, eta oso labur egin zitzaidan. Baina irakurle moduan beti gustatu zaizkidanez eleberri luzeak, hau baino luzeagoak ere bai, gustura nagoela esan behar.

Hala ere, azkarra da erritmoz, abenturaz betea... Nola definituko zenuke zure nobela hau?

Beti kostatu zait idazten dudana definitzea. Lehenengo begi kolpean, zientzia-fikzio eta thrillerraren artean dagoela eman dezake, alde erotikoa ahaztu barik; hala ere, zerbait azpimarratzekotan, gaiak, bota nahi ditudan zalantzek, kezkek, istorioak berak eta pertsonaien psikologiak euren garrantzia izan arren, idazterakoan disfrutarazi didan nobela dela esango nuke, berez atera zaidana. Agian horretan datza erritmoarena.

Zure eraginak eta iturriak non bilatu behar dira: literaturan, zineman, komikian?

Hiruretan esango nuke. Literatura aldetik, esan behar dut hau idatzi aurretik oso gutxi nuela zientzia-fikizio generoan irakurrita. Aldous Huxleyren "Bai mundu berria" eta txikitan irensten nituen Isaac Asimovenak, baina azken hauek ez dut uste eragin handirik izan dutenik. Beraz, literatur iturriei dagokienez, esango nuke eragin handia izan dutela idazte prozesua disfrutatzeko momentutzat hartzeko orduan, narratzaileak erabiltzerakoan... Ez dakit gero igartzerik egongo den, baina Saizarbitoria, Yukio Mishima, Max Frisch, Amélie Nothomb, Bulgakov, Agota Kristof... miresten ditudan idazleetariko batzuk dira, eta oraingo euskal belaunaldiari begira Unai Elorriagaren "Van't Hoffen ilea" edo Julen Gabiriaren "Han goitik itsasoa ikusten da" azken boladan ezin gusturago irakurri ditudan liburuak dira. Zinemari begira, norbaitek txunditzen banau hori Tarantino da, batez ere narratzeko duen estiloagatik eta irudien indarragatik. Edonork pentsa dezake "Matrix" dela lan honetan eragin handiena izan duena, baina hori baino askoz maiteago dut "Blade Runner", esaterako. "Matrix"ek baino gehiago eragin dit japoniar komikiak: Ghost in the shell, Alita, Akira, Santuario... Haien estetika, narrazioa, indarra, bultzatzen dituzten hausnarketak, umore surrealista... liluratuta eduki naukate, batez ere unibertsitate garaian.

"Fikzioak badu benetako funtsa"

Lehenengo obra izango da euskaraz, egungo teknologiak eta informatika hainbeste agertzen direna...

Ez dakit, izan daiteke. Orain dela gutxi Fernando Morilloren "Gloria mundi" irakurri nuen, eta tira, honek ere badu alde hori, eta berak fisikaz nik informatikaz baino askoz gehiago daki, seguru.

Nolabait ere zientzia fikziozkoa izan arren, gaur egun gertatzen da istorioa...

Urtea ez dakit zehaztu dudan baina orain dela urte pare bat edo dago kokatuta, eta agertzen den fikziozko zientzia horrek badu benetako funtsa. Informatika eta genetika munduetatik ikertzen ari diren bideetan dago oinarrituta. Eta, nire ustez, nobelan garrantzi handiagoa dute gizakiak, pertsonaien sentimenduek, buruhausteek, zalantzek... alde teknikoak baino.

Dena dela, jendearen buruaren kontrola gai ezaguna da, lehendik ere...

Jakina. Gaia ez da berria eta asmoa ere ez da gai ukitu gabea jorratzea. Alde batetik zein bestetik aipatu ditudan "Bai mundu berria"k, "Matrix"ek, "Blade runner"ek euren ikuspuntua ematen dute kontrol horretaz. Gaia, azken finean, aitzakia bat da idazteari ekiteko eta beste behar batzuei bidea emateko. Baina ez dut ezkutatuko kezkatu egiten nauela.

Horrelako gertaerak posible ikusten dituzu ala...?

Zoritxarrez bai. Ez dakit epe ertainean, luzean... Ez dakit toki ezberdinetan egiten ari diren ikerketak ze puntutaraino dauden garatuta, ez ze helbururekin, baina giza klonazioaren aukera hor dago; kontzientziaren kopia informatikoa egitea lortu gura duten ikerlariak ere hor daude, eta inguratzen gaituzten gobernuei begira, ez nuke zalantzarik ipiniko oso tentagarria litzatekeela modu batean edo bestean gizartearen kontrol handiagoa bermatzea.

Gaia aldatuz, zergatik du Japoniak halako garrantzia obra honetan?

Seguruenik nigan ere garrantzi handia duelako. Mangaren mundua ezagutu nuenetik Japoniako gizarteak gero eta gehiago erakarri nau. Esan daiteke Son Goku izan zela lehen erruduna, Mazinger Z-ren garaian gazteegia nintzen eta. Japoniera ikasten hasi nintzen, japoniar lagunak egin, Japoniara joan uda batean... Izugarri erakartzen nau, eta uste dut Tokio oso egokia dela giro eta gertaera batzuetarako. Asiak, orokorrean, liluratu egiten nau, beste mundu bat da (eta sukaldaritza benetan aparta, neska ederrak ez aipatzeagatik...). Gainera, omenaldi txiki bat egin diot hango nire lagunik onenari, Mutsumiri. Liburuan den bezalakoa agertzen da, izen eta guzti, eta ez da omendu dudan lagun bakarra...

"Ez dut ulertzen idaztea maitasun eta sexu-kontuak agertu barik"

Beste puntu bat, nahitaez aipatu beharrekoa: maitasun-sentimenduak, eta sexua...

Bai, pisu handia du eleberrian. Teknologiak beste edo handiagoa. Momentuz ez dut ulertzen idaztea maitasun eta sexu kontuak handik edo hemendik agertu barik. Alde batetik oso sentimentala izateko joera izan dut, oso txarto pasatzeko maiteminak direla eta; eta, bestetik, gazte-gaztetatik apur bat obesexua izan naizela aitortu behar. Idazten dudanean, istorioak zinemara eroanda imajinatzen ditut maiz, eta agian orrietan irudikatzen ditudan neska zoragarri horiek gorputz hartuta ikusteko itxaropena ere badago. Hala ere, esan behar dut ahalegin handia egiten dudala harremanei pertsonaia femeninoen ikuspegitik begiratzeko. Niretzat haiek izaten dira benetako protagonistak eta piloa zaintzen saiatzen naiz. Txarto pasatzen dut haiek txarto pasatzen dutenean eta mimoz tratatzen ditut.

Gazteen arteko sexu-harremanak leku nabarmena zeukan zure lehenengo liburuan ere ("Hamaika ispilu ganbil"). Zer alde dago handik hona?

Alderik nabarmenena da harremanetan dagoen jokoa. Lehenengo hartan nagusiagoa eta maltzurra den gizonaren azpijokoa dago, nerabe bat bereganatzeko, azkenean bere amaraunean gura baino harrapatuago geratu arren bera ere. Sexua bera helburua da pertsonaia batentzat, moralik gabeko jolasaren barruan. Honetan, ordea, harremanak garbiagoak dira. Prozesu batzuk kontrakoak dira, gorputzaren bultzadari galga ipini nahia; eta beste batzuk espontaneoak, berez, ia pentsatu barik, sortutakoak. Ez nekien, idazten hasterakoan, pertsonaien arteko harremanak horrela korapilatuko zirenik, egia esan. Pertsonaiek eurek garatu dituztela esango nuke eta biziatu gabeak dira.

Musikaria ere bazara, jakin dugunez. Bi arlo guztiz bereizi dira musika eta literaturan, ala zure baitako sormen bakarraren bi alderdi?

Bueno, zehaztu behar dut talde batean abesten edo oihukatzen dudala, baina musikaria... Nik musikaz ez dakit piperrik ere! Musikariak nire taldekideak dira, haiek dira taldea, Punkamine. Nik han aurpegi punkia ipini eta modu bortitzagoan kanporatzen ditut sentimenduak. Terapia da, agian, eta nerabezarotik barruan geratu zaidan anarkista horri irteera emateko modua. Letrak bai, idazten ditut, baina asmoa guztiz ezberdina da: gustatzen ez zaizkidan gauza guztien gainean ironia erabiliz pozoia ateratzea. Beraz, bi arloak guztiz bereiziak direlakoan nago.

Eta amaitzeko, zure proiektuez hitz egiterik bai?

Oraintxe bertan, proiektu bi ditut esku artean. Eleberri bi. Lehena orain dela urtebete edo hasi nintzen pentsatzen, eta ideia nagusia, pertsonaia gehienak, eskema eta hasierako orrialde batzuk eta zati solteak eginda dauzkat. Baina momentuz zain dago. Udan, Malaysian nengoela, beste proiektu guztiz ezberdin bat etorri zitzaidan burura, eta bertan hasi nintzen orriak betetzen apunteekin. Etxera itzuli, eta urrian hasi nintzen bete-betean lanean. Ez dut gehiegi aurreratu gura, baina oso bestelakoa da, bai gaia, bai estiloa, egitura... Uste dut herena baino gehiago idatzi dudala, eta oso azkar doa, egin gura dudana oso definituta dudalako. Musika taldea ere aipatu duzunez, esango dut oraintxe bertan, martxoan, grabatzeko prozesuan gaudela, nahiz eta zer aterako den oso argi ez izan.

Gaur Anjel Lertxundirena egitera jolastuko naiz, gure euskaltzainen pozerako.

Liburu aurkezpen baten berri eman behar nuen; ekitaldia Euskararen Etxean egitekotan gara, Bilboko San Inazio auzoan. Prentsarentzako oharra idazten hasi orduko, baina, zalantza sortu zait. Izan ere, santuen izendegian "Ignazio" behar zuela erabaki zuen gure akademia dontsuak.

Ez naiz ni besteren baratzean malmetituko, epelak entzun beharko ditut bestela, baina bitxia behintzat egin zitzaidan erabakia. Izen hori modu askotara entzun izan dut neure inguruan: Inazio, Inaxio, Iñazio, Iñaxio, Inizio, Inixio, Iñizio, Iñixio... Azentua ere lehen silaban nahiz bigarrenean jarrita aditu dut, azken -io silaba bakarrean edo bitan ahoskatuta, zetaren ordez esea egiten dutenak ere badira... Konbinazio posible guztiak zenbatuz gero hiru bat dozenako sorta behintzat ateratzen da, baina inoiz, sekula, behin ere ez dut entzun, euskaldun baten ahotan, izen hori /g/ eta guzti esaten.

G puntuak utzita, hizkuntzazko beste bitxikeria bat etorri zitzaidan aurrrekoan, ez begira baina belarrira. Hastekoa da 14. Korrika, bihar Orregatik abiatu eta 20an Bilbon amaituko dena. Horren iragarkia ikusi dut egunotan telebistan, Afrika Bibang abeslariaren hip hop alaiarekin, eta aurtengo leloa errepikatzen dute hainbat lagunek: "Ni ere bai". Hor ez da akatsik, noski, baina esan, hala esaten dute: "Ni, ere bai", geldialdi eta guzti.

Euskaraz normal samar egiten duen edonork badaki (oharkabean jakin) "ere" hori aurreko hitzari loturik ahoskatzen dela beti. "Ní'rebai" izango litzateke nire hizkeran, "Níbebai" bizkaitar batenean. Bideoa zuzendu duen publizistari ordea indargarria irudituko zitzaion tartean pausalditxo bat egitea, "yo, también" baieztapen kategorikoa gogoan akaso (oharkabean gogoan).

Ez ditut asko maite ezeren egun internazionalak. Ez dakit zergatik: kontzientzia txarra merke zuritzeko hipokrisia soziala sumatzen dudala izan liteke, edo zerbaitenganako ardura egunka zatitzeko ohitura xelebrea, edo komunikabideetan sumatzen den fribolitatea: gaur diabetikoen eguna da, bihar Antartidako pinguinoena, etzi prostituitzera behartutako haurrena, eta yupi-yupi denok pozik.

Hala ere, martxoaren 8 honetan, Angela Davis ekarri nahi dut neure txokora. Aitzakia, "Periferike" jardunaldiek ematen didate, udaberri honetan Davis Bilbora ekartzekotan direla esan dute-eta. Dena dela, pentsatzen jarrita, jende asko izango da Angela Davis izenak deus esaten ez diona. Nik neuk ere izena ezagutzen dut, ez besterik, baina mitoaren maila dauka nire gogoan.

Hirurogeiko hamarkadako Estatu Batuetako protesta-giroari buruzko lanetan beti aipatu ohi da Angela Davis, eta hiru ezaugarri hauek joan ohi dira bere izenari loturik: emakumezkoa, beltza, komunista. Beste datu batzuk ere atera daitezke, han-hemen begiratuz gero: Marcuseren ikaslea izan zela, bera ere filosofiako irakasle bihurtu zela Kaliforniako Unibertsitatean, borroka armatuarekin lotuta zegoelakoan epaitu zutela...

Oraintxe bertan ez dakit zer-nolako ideiak defendatuko dituen Davis andreak. Beltz eta emakume izaten segituko du seguruenik (ez da ohikoa bereizgarri horiek aldatzea) baina hirugarren ezaugarriari dagokionez, auskalo. Ezker erradikalaren beste ikono bat pasatu zen iaz Euskal Herrritik, Toni Negri, eta izandakoaren karikatura iruditu zitzaidan niri.

Nazioarteko egunak bezala, ez zait batere gustatzen "progresista" berba ere: gezur ugari ezkutatzeaz gain, benetan "aurrerapena" zer den ez dakidalako, eta horren arabera "aurrera" egin nahi dudan ere zalantzak ditudalako. Beraz, ez dut esango "progresistentzat", baina askatasunaren eta justiziaren sentimendu bat duenarentzat, hiru izango lirateke pertsonen arteko diskriminazioak sortzen dituzten gaitz sozial hedatuenak eta garaitu beharrekoak: arrazismoa, sexismoa eta klasismoa (Angela Davisek elkartzen zituenak).

Azkena, klasismoa alegia, aipatu ere ez da egiten ia gaur egun; badirudi proiektu sobietarraren gainbeherak modaz kanpo utzi duela sozialismoaren eskaria, baina, nolanahi dela, gizakien ustiaketak indarrean dirau gure munduan eta, horrenbestez, zilegi ez ezik beharrezkoa ere bada kapitalismoaren globalizazioak eskaintzen diguna baino gizarte bidezkoago bat eskatzea, denontzat. Amen.

Kino Pravda deitzen omen zioten errusiarrek (sobietarrek esatea litzateke beharbada egokiagoa) zinema-mugimendu bati: Egia Zinema esan nahi dute hitz horiek, eta italiarrek Cinema Verità bataiatu zutenaren antza izango zuen seguru asko.

Egiazko edo egiaren zinema hori etorri zitzaidan gogora "Vera Drake" filma ikustean. Iazko Donostiako Zinemaldian eman zuten, Zabaltegi sailean, aurretik Venezian film onenaren lehoia irabazi ondoren. Bere garaian ez nuen hartaz idatzi, baina orain ikusgai jarri dute gure pantailetan, eta hizpide izan da halaber Hollywood-eko Oskarretako bi hautagaitza lortu zituelako: film onenarena, eta emakumezko aktore onenarena, Imelda Stauntonentzat.

Filmak ni ez ninduen txoratu, ondo egina, hunkigarria eta pentsarazten duena izan arren. Mike Leigh-ek eman zion erritmo geldoak izan dezake zerikusia. Izan ere, pelikularen lehen erdia Vera Drake protagonistaren eguneroko bizitzaren erakuste xehe errealista bat da: emakume heldu bat, beti laguntzeko gertu dagoena eta, berarentzako ezer eskatu gabe, besteei emana bizi dena: bere etxekoei eta nahi gabe haurdun geratu diren andrazkoei.

Aipagarria da halaber jantzi, altzari, argiztatze eta abarretan egindako girotze lan bikaina, II. Mundu Gerraren osteko Londres hits eta pobre bat irudikatzeko. Ingelesak beti izan dira maisuak zinemaren bitartez azken 200 urteetako edozein garai historiko berreraikitzeko, eta film honek berretsi egiten du ospe hori.

Alderdirik interesgarria (zein gorrotagarria den izenondo hau, eta zein zaila bera erabili gabe idaztea) bigarren erdian hasten da, Vera (izena bera ere esanguratsua da) atxilotzen dutenean abortuak egiteagatik. Emakumeak ez du salaketa ukatzen, ez du ezkutatzen, berak laguntzearren eta altruismo hutsez egin baitu egindakoa; etxekoandre xume bat da, ordea, eta ez daki bere ekintza hitz ederrez janzten. Negar egiten du, eta negar horrek hunkitu egiten ditu bai ikusleak bai Vera zigortu beharra duten poliziak. Benetako drama, baina, etxean sortzen da, Veraren semeak ama gaitzetsi eta egindakoa aurpegiratzen dionean, garrazki.

Zuzenbide naturaleko auzi zahar eta giltzarri bat planteatzen zaigu hemen: Zer egin estatuaren legea eta gure kontzientziarena bat ez datozenean? Ez erantzun azkarregi, galdera ez da horren sinplea eta. Adibidez, imajina dezakegu lege bat, gizarte gehienak argi eta garbi bidegabetzat ikusten duena, nahiz eta batzuk bakarrik ausartu kontra egitera. Abortuaren kasua izan liteke zenbait toki eta garaitan, edo euskalgintzaren kontrako jazarpena Espainiako agintarien eskutik. Baina zer gertatzen da, estatuaren legea ez ezik, gizartearen gehiengoa ere jokabide baten kontra baldin badago, eta pertsona jakin batek, berriz, bidezkotzat jo eta horixe egiten badu? Esate baterako, Vera Drake bere semearen begitan, edo borroka armatuan dabilena bere herritarren (ez soilik bere gogaideen) aurrean.