Nire uste harroan

Xuan Bello idazle asturiarraren "Los cuarteles de la memoria" ari naiz irakurtzen egunotan: gogoeta, irakurketa, pasadizo, hausnarketa, oroitzapen eta halakoekin oratutako saltsa pertsonal eta gustagarri bat. Asturiarra bakarrik ez, asturieraduna ere bada Bello, bertako hizkuntzan idazten duena; gero bere testuak espainolera itzuli ohi ditu, eta azken aldian arrakasta polita ari da lortzen.

Aipatu dudan liburu honetan, une jakin batean idazleak komentatzen du nola herri ipuinen atzean ipuinetik harago dagoen zer bat, zerbait dagoen, adierazten erraza ez dena. Bere pasarte bat itzuliko dut:

"Bizitza erdia daramat ahoz kontatzen Paniceiros-eko istorioak, eta askotan ezgauza sentitu naiz kontakizun batean edo poema batean adierazteko istorio horren atzean sumatzen nuena. Neure ideia da geure baitan baditugula barne uharteak, mapetan ez datozenak; argi eta itzalezko irlak, oroimen kolektiboaren tolesetan ezkutatuak, eta horietatik argi ilun bat edo oihartzun gor bat geratzen dela, bat-batean amaren ahotsa entzungo bazenu bezala haurtzaroko udako arratsalde batean. Uste osoa daukat herrietan kontatzen ziren eta diren kantu, kondaira eta istorioen atzeko aldean pasadizo hutsa baino zerbait gehiago dagoela, zerbait sakon eta esentziala; haurrentzako ipuinetan bezala, egunerokoa eta miresgarria lotzen dituen korridore sekretu bat".

Orain dela egun batzuk irakurri nuen pasarte hori, eta gaur etorri zait gogora, nire lankide Joxan Ormazabal entzun dudanean, beste norbaiti pasadizo bat kontatzen.

"Horren aitonagatik esaten zuten -azaldu du Joxanek- zela, Gipuzkoako gizonik aberatsena, egunero abarkak janzten zituztenen artean".

Hitzen ordena ere ez da nolanahikoa. Joxanek berak seguru ez lukeela horrela jarriko idatziz ipini beharko balu. Baina ordena horixe eskatzen du esaldiak (koma desegoki horiek nik idatziak dira, ahozko geldialdiak nolabait adieraztearren).

Hitz-ordenatik harago joanda, ze esaldi polita, bitxia eta airosoa! Baina bitxikeriatik haraxeago joanda, zenbat esaten duen esaldi horrek, esaten duen horrexez gain! Mundu oso bat, tradiziozkoa, seguru asko betiko galbidean dagoena; klase-diferentziei buruzko klase magistral bat, hitz bitan; eta umore maltzur berezi bat, gizarte hartatik sortua eta hari lotua.

Nik behintzat hala sumatzen dut, baina, Xuan Bellok zioen moduan, ez dut asmatzen hor igartzen dudan guztia egoki adierazten. Zuek ere sumatzen baduzue, gaitz erdi.

(Berria-n atzo argitaratutako artikulua, Ignacio Martínez de Pisón-ek idatzitako "El tiempo de las mujeres" nobelari buruzkoa)

Nire idazle bilakaeran beti ondoan sentitu dudan egilea da Martínez de Pisón aragoiarra; orain dela ia hogei urte lagun batek deskubriarazi zidanetik, atseginez eta ia konplizitatez irakurri ditut haren ipuin-bilduma eta nobelak; eta, azken hauek arrakasta handiagoa izan duten arren, narrazioetan jo izan du goia nire ustez, perfekzio teknikoa eta hunkitzeko gaitasuna uztartuz, literaturak tarteka sortzen dituen une magiko horiei esker.

Azken eleberria du hau hala ere; azkena, orain artekoetan luzeena, eta alderdi askotatik berezia. Betiko ezaugarriei dagokienez, ondo idazten eta ondo kontatzen dakien idazle gisa ageri zaigu beste behin Pisón; ondo idatzi diodanean bere estiloaz ari naiz, soil, dotore eta sendo, loramendurik, klixerik eta lirismorik gabe; ondo kontatu esatean, mikroistorioen erritmo eta interesari eusteko abildade eta baliabideez ari naiz; izan ere, irakurlea eramaten duten liburu horietakoa da hau, hizkuntzaren eta kontagintzaren jarioan gozo garraiatzen zaituena.

Bere narratibaz ez baizik nobela honetaz jardun behar dugu ordea. Argumentua azalduko dut labur eta gainetik: hiru ahizpa dira protagonista eta kontalari, Maria, Carlota eta Paloma; haien izaera hitz banatan ematearren, zuhurra, histerikoa eta ameslaria; nor bere historia eta familiarena kontatuz doaz, txandaka, luzera ia bereko kapituluetan, beren garaztaroari dagozkion dozena erdi bat urteko mosaikoa osatu arte, Espainiako trantsizio garaiarekin bat egiten dutenak. Pisón maisua da xehetasun psikologikoak eta inguruabar soziologikoak modu harmonikoan nahasten, baina oraingoan nahiago izan du alderdi pertsonal eta psikologikoari lehentasuna eman, bestelako zertzelada batzuk zirriborratzen dituen arren: Tejeroren kolpe-ahalegina, Felipe Gonzalezek 82an lorturiko garaipena

Liburu honen bereizgarri seinalatuena (ez dakit meritutzat hartzerainoko kontua den) emakumeen mundua, sentiera, ikuspegia islatzeko ahalegina dela esango nuke. “Emakume-literatura” estereotipotik ihes egitearren andrazko idazle batzuek mundu maskulinoak agerraraztera jo duten moduan, Pisón-ek bere buruari erronka jo balio bezala, normalean emakumezkoena bakarrik den barruti hori deskribatzeko eta biziarazteko gauza ote den. Nire iritziak ez du asko balioko auzi honetan, baina esango nuke asmatu duela, horretan behintzat.

Hiru ahizpen eta ama alargunaren gorabeherak ezagutuko ditugu: lana, ikasketak, lehenengo hurbilpen sentimentalak, sexua, politika, droga eta abar. Hala ere, gairik nabarmentzekotan, bi aipatuko nituzke: beraien arteko harremanak (maitasunaren eta erresuminaren arteko joan-etorrian) eta gizonezkoekikoak (ia beti gatazkatsuak baina ezin utzizkoak). Julian Peñak nobela psikologikoaren monopolioa salatzen zuen berriki, pertsonaien sentimenduak eta zoriontasunaren bilaketa beste gairik ez balego bezala. Arrazoia du seguru asko, baina mendebalde osoko joera dugu, gu bezala auzoko herriak ere harrapatzen dituena noski.

Nobela honen dohainen artean dago hiru nortasun diferente horien oreka, nor bere ahots eta izaerarekin, bataren kontaerak bestearena osatzen duela baina kontrasteetan errazkeriara jo gabe. Goraipatzekoa da, halaber, egileak uko egin diela bai idealizazioari eta bai gehiegizko dramatismo nahiz eztikeriei. Hala eta guztiz, emakume horien egunerokotasun xumea azaldu nahi horrekin, idazlea bere tranpan erorita geratu dela esango nuke, izaera domestiko horri lotuegi eta hegada altxatu ezinik. Beti ezin ba asmatu.

Bertsolari aldizkariaren azken aleak "Bertsolariak eta musika: mugarik ba ote?" du izenburua, eta bertan Pako Aristik musikarekin harremanen bat duten edo izan duten hamalau bertsolari elkarrizketatzen ditu; Amuriza, Sarasua, Maia, Egaña eta abar, gehi Josu Zabala musikaria.

Hurrengoan esango dut beharbada zer edo zer aldizkari horretaz, gaur aitzakia hartu nahi dut musika-talde bati buruz hitz egiteko, edo artistak har ditzakeen bi jarrerari buruz, aurreko batzuetako gaiari jarraipena emanez. Karidadeko Benta da talde hori, Jon Maiarena, azken urteetako berrikuntza fresko eta gustagarrienetakoa. Ez dakit revival garaia bizi dugun ala nire karrozatasun ezkutaezinari egotzi behar zaion Bentakoen bolero, cha-cha-cha, tango eta bestelakoekiko zaletasuna; kontuak kontu, musika dibertigarri eta inteligentea egiten dute, ez baita gutxi gure panorama kaxkarrean.

Diskoan bakarrik ez, zuzenean dira ikustekoak Karidadekoak. Eta hor bi izen, nabarmentzeko. Bata, bistakoa denez, Jon Maia. Maiaren taldea deitu diot arestian. Bera baita aurpegia ematen duena, hitzen egilea, kantaria, abestien sarreratxoak egiten dituena eta baita show-mana ere, zentzurik onenean esanda. Bigarrena, Jon Mantzisidor, "Mantxi". Nor den hau galdetuko du baten batek. Ba, taldearen musika guztiak sortu ohi dituena. Taldearen arima beraz, baxua eta lautea izan litekeen harizko tramankulu bat jotzeaz gain. Horrez gainera, artista plastiko harrigarria da, baina hori gaurko jardunetik aparte utziko dugu.

Jon Maia mutil handia da izatez; nortasun handia du bestalde, eta erraz betetzen du oholtza bere presentziaz; hori dena gutxi balitz, ohitura izaten du, kantaldietan, aulki baten gainean zutik jarri eta handik kantatzeko, plaza eta plazako jendea mendean balitu bezala. Mantxi, berriz, aulki batean eserita egoten da; gitarra-jolea eserita egotea ohikoa da flamenko-taldeetan, jazz musikari batzuengan ere ez da harrigarria, baina pop talde batean arraroa egiten da. Karidadekoen artean, bera da eserita aritzen den bakarra, publikoari keinurik egin gabe, bafleen artean erdi ezkutuan.

Maiaren jarrerak ez du deus kritikatzekorik: kantari batek derrigor behar du exhibiziorako joera, harro-punttu bat ere bai esango nuke; Mantxiren estiloa balute denek, akabo zuzeneko musikaren xarma. Eta hala ere, deigarria egiten zait nabarmendu gabe nabarmentzen den mutil hori, aulki apalean apal eserita musikaren hariak zuzentzen dituena.

Orain hamar bat egun Eurovision jaialdia eman zuten telebistaz, Kiev-etik zuzenean. Ez nintzen ikusleen artean baina, kontatu didatenez, palko batean Ukrainako lehendakaria bera zegoen, Justxenko jauna, iraultza laranjari eta bere pozoiketari esker aski fama lortu zuena orain dela hilabete batzuk, mundu osoan.

Lehendakaria ikusle izatea ez da apartekoa, baina bai irabazleari (Greziakoa nonbait) saria berak ematea. Nik behintzat ez dut halakorik gogoan, Eurovision ikustea ia ezinbestekoa zen nire haurtzaro hartan. Haurtzaro hartara itzulita, Francoren menpeko Espainian amets bat zen Europa, eta orduan "mercado común" deitzen zitzaion hartan sartzerik ez bazegoen, gutxienez Eurovision-en parte hartzea gauza handia zen. Pentsatzekoa da, eta gurasokeriarik gabe diot, antzeko sentipena izango dutela ukrainarrek, eta sentipen horrekin bat egin nahiko duela Justxenkok, Janukovitx aurkariareriko lehian Europazaletasuna izan baitzen bere ikurretako bat.

Ukrainak ez dauka oraingoz Europako Batasunean sartzerik, baina erreferenduma egiterik balute ez daukat dudarik baiezkoak irabaziko lukeela, pobreziatik ateratzeko bidetzat ikusten baita mendebaldeko Europa. Mendebaldeko Europan, berriz, halako ilusiorik ez. Arrazoi berberagatik beharbada: errumaniarrak, eslovakiarrak, turkiarrak gure golf-klubean sartzen badira, zertan geratuko da gure esklusibotasuna? Zarpajario narras horiekin partekatu behar ote ditut klubeko aldagela eta dutxak?

Atzo bertan Frantzian ezezkoak irabazi zuen Europako Itun berriari buruzko erreferenduma; Ipar Euskal Herrian, berriz, baiezkoak doi-doi. Hego Euskal Herrian erreferendum-kanpaina izan genuenean entzun nuen argudioetako bat hau zen: Euskadin ezezkoa ateratzen bazen, Europan ez gintuztela begi onez ikusiko, gure europartasuna edo europazaletasuna bederen zalantzan geratuko zela. Gauzek hartu duten martxa ikusita, eta Herbeheretan aurreikusten den emaitza gogoan, paradoxa hau nabarmentzen da: "primerako" europarrek erdeinuz edo mesfidantzaz begiratzen diotela batasunari, eta europar pobreek dutela interesik handiena europar agertzeko.

Eurovisionen ere, azken sailkatuak Frantzia, Alemania eta Erresuma Batua izan omen ziren.

Augustin Zubikarai Ondarroako nobela laburren saria irabazi du Julian Peñak (Bilbo, 1964) Apologia deritzan obrarekin. Nihilista, ganberroa, umoretsua, kritikoa modu askotara definitu daiteke eleberri hau. Anbiguotasun bera erakusten du egileak ere, zientzia-fikzioa maite duen latin-irakasleak, matxinadaren eta etsipenaren artean.

Nola aurkeztuko zenuke zure lan hau?

Lehenengo eta behin, nobela laburra da, hori da idazteko dudan generorik gogokoena. Gero, umorezkoa eta ankerra dela esango nuke, bi ezaugarriak batera, nire aurreko lanak bezalaxekoa. Gai bat aipatzekotan, pertsonaiak bakartuak direla esango nuke, gizartean bizi arren gizarteko balio guztiak arbuiatzen dituzte, psikologikoki gizartetik erauzita daude.

Zurea ez da izan idazlearen ibilbide arrunta.

Beno, nire bizitzako pasarte batzuk ahaztuta, nahiko gizaki arrunta naizela esan daiteke. Idazle moduan, ez naiz Kafka edo Burroughs-en modukoa, ez dut uste lur jotako idazle horietako bat naizenik. Hori bai, berandu hasi nintzen idazten.

Zergatik?

Oso irakurle amorratua nintzen. Eta ezin nuen ahaztu ez nintzela sekula izango nire ereduak bezain ona. Blokeoa nuen, beraz, baina azkenean erabaki nuen ez nuela zertan klasiko bat izan. Idaztea denbora-pasa, bizio lotsagarria baino ez dela ikasi nuen.

Gauzak desitxuratzeko joera

Nobela honek halako gai gogor bat hartzen du: terrorista nihilista bat, bere kasakoa, zibilizazio honen oinarrietakoa den automobilgintzari erasotzen diona. Hala ere, umorea darabilzu etengabe. Mezua errazago sartzeko baliabidea?

Literaturan mezuak gorrotatzen ditut. Rap delakoa, adibidez, edo himnoak edo mezu aurrerakoiak zabaltzeko letrak, gorroto ditut. Ideologia asko hartu ditut bizitzan eta baditut gauza guztietarako iritziak, tertulianoek bezala. Baina idazterakoan, mezuek ez dute balio. Kritiko handi batek esan zuenez, literaturan mezu bakar bat baino ez dago: gizakien bizitza alferrikako eta zentzugabea da.

Orduan, umorea gauzen aurreko zure jarrera da?

Umorea beti erabiltzen dut. Alde batetik, uste dut umorea sortzen badut, barre eragiten badu, irakurleak ahaztuko duela Tolstoik nik baino hobeto idazten zuela... Bestetik, halako joera dut gauza guztiak desitxuratzeko. Ezin dut ezer seriotan hartu. Hala ere parodia egiteko, sakonki aztertu behar duzu parodiaren gaia.

Eta testuari darion tonu apokaliptiko hori?

Ni apokaliptikoa? Gure garaia da apokaliptikoa. Gauza gutxi dira telebistako programa batzuk baina apokaliptikoagoak.

Kotxearen kontrako borroka horrez gainera, eskola barruko bizitzaren ikuspegi erdi etsitu, erdi ziniko bat nabarmentzen da.

‘Etsi’, oso hitz polita da hori euskaraz, bi zentzutan itzul dezakeguna. Bai, nire pertsonaiak etsita daude, bi zentzuetan.

Zure liburuan ageri den bezain negargarriak al dira gaur egungo institutuak?

Bai, egoera oso negargarria da. Nahikoa da irakasleei entzutea. Baina benetan kaltetuak gazteak dira. Hezkuntza jaso gabe, ez dute aukera izango biharko egunean. Erdi mailako klasea desagertzen ari da.

Beraz, horretan ere apokaliptiko eta etsitua zaitugu. Pedagogian esperantzarik ez?

Ez, irakaslea naiz, baina ez naiz gauza inori ezer irakasteko.

Nobela burgesaren monopolioa

Antzinateak garantzi handia du zure obran. Gure oraina interpretatzeko ispilua ala?

Historialari askok esan dute Erromako historiako lehen mendeak, Kristoren aurrekoak, antz harrigarria duela gure mendearekin.

Nola uztartzen duzu latina irakastea edo antzinatearen garrantzia zientzia-fikzioari diozun zaletasunarekin?

Uste dut gaurko literatura pobretuta dagoela. Badirudi literatura-mota bat baino ez dagoela: nobela psikologikoa. Badirudi gai garrantzitsu bakarra pertsonaien sentimenduak, zoriontasunaren bilaketa eta ezkontzeko arazoak direla. Burgesiak garatu zuen literatura-mota hori eta beste guztiak itzalpean geratu dira. Baina zientzia-fikzioa, batzuetan umekeria hutsa izan arren, tradizio luze batekin lotuta dago, Homero edo Shakespearerekin, esate baterako: irudimena erabiltzea munduaren funtzionamendua aztertzeko.

Gure oraina dela-eta, Erromako esklaboen matxinadaren pareko zerbait iradokitzen da, kontraesanez betea: hori aldarrikatzen ari zara?

Aldaketa asko sortzen ari dira gure begien aurrean, eta oso azkar. Baina joera nagusia garbi dago: handinahiek gero eta botere gehiago dute, pobreek gero eta gutxiago, bien arteko leizea egunero eta zabalagoa dela. Film hori ikusita gaude, eta badakigu nola bukatzen den.

Eta halako eztandaren bat gertatzeko aukerak zer sortzen dizu gehiago: beldurra ala itxaropena?

Nire aldartea etsitua denez gero, ez dut iraultzetan sinesten. Mugimendu erradikalak eta utopiak zapalkuntzaren eragin gaiztoak dira: jendeak, gazteek bereziki, uste dute arau eta antolamendu guztiak apurtuz askatu egingo direla, baina lehen baino okerrago geratzen dira, hori da lortzen duten guztia.

Orduan, geldotasuna aldarrikatzen ari zara?

Ez, aldaketarik handienak inor konturatu gabe gertatu ohi dira. Eta umorea azido sendoa da.

Egunotan irakurtzen aritu naizen liburuan ("El tiempo de las mujeres", Martínez de Pisón-ena), pertsonaietako batek idazle bat ezagutzen du halako batean, eta hala dio hari buruz: "Ohartu nintzen Santiagok, idazle eta artista guztiek bezala beharbada, nahiago zuela miretsia izan maitatua baino, eta horrek bereziki minbera bihurtzen zuen".

Liburua komentatzea beste baterako utzita, esaldi horretaz jardun nahi nuke. "Idazle eta artista guztiak bezala"... egia ote? Neure buruari begiratzen diot eta iruditzen zait beharrezkoago dudala hezur-haragizko lagunen maitasuna, mirespen idealizatu bat baino; beste idazleez hitz egitea ez da erraza, nork bere buruari erreparatuta erantzun behar baitio galdera horri.

Idazle ospetsuez pentsatzen jarrita, García Márquez-en ateraldi ezaguna datorkit gogora, zertarako idazten zuen galdetu ziotenean: "Maita nazaten". Idazle emakumezko bati entzun nion behin, esaldi hori gizonezko batek baizik ezin zezakeela bota. Baliteke. Dena dela, ez dago kolonbiarrari zertan sinetsi. Ez hari ez beste inongo idazleri; ez al zuen beste hark esan poeta "um fingidor" zela?

Dena dela, saia gaitezen sakonxeago joaten. Maitasuna, berez, pertsonari izaten zaio; eta mirespena, arte-kontuetan, obrari. Edo hala behar luke behintzat. Nik idazle mordoxka ezagutzen dut, bakar batzuk maite ditut eta beste zenbait ez horrenbeste; baina norbait hurbiletik ezagutzen duzunean konturatzen zara zu bezalako gizon-emakumea dela, bere zalantza, beldur, poz eta ahuldadeekin; ez dagoela superman nahiz superwomanik; eta, horrenbestez, lekuz kanpo dagoela inor mirestea. Arte-lanak bai: batzuetan idazleak (musikariak, pintoreak) zinezko edertasuna sortzen du, ahaleginaren, talentuaren eta inspirazioaren bitartez, eta obra horrek gure mirespena sor dezake. Mirespena artistari atxikitzea, mitomania hutsa da; hizkuntzalaritzako terminoz izendatuta, metonimia bat.

Gatozen hortaz hasierako galdera hartara. Miretsia ala maitatua. Lehen ikusi batean, mirespenaren hautua egitea banidade egozentrikoa iruditu zait. Hala ere, serioxeago pentsatuta, bere buruarenganako maitasunaren gainetik bere obrarenganako mirespena jartzea ez litzateke, nire ustez, harrokeriazko ekintza, bere lanean benetan sinesten duen artistaren jarrera normala baino. Artistak bere garaia eta ingurua gainditu nahi ditu, iraungo duen zerbait sortu, bere zirkunstantzia pertsonal eta sozialen berri ematearekin batera haiek gainditu eta bestelako ingurumarietan bizi eta biziko direnekiko komunikazioa bilatu. Zer da hori: egolatria?, eskuzabaltasuna?, apaizgo-motaren bat?

Neure buruari berriro erreparatuta, galdera bigarrengoz egin eta oraindik ere iruditzen zait nahiago dudala maitasun ukigarria mirespen abstraktua baino. Seinale, beharbada, ez naizela zinezko artista...

(Gaurko Berria-n argitaratutako artikulua)

Abisua bota zuen Mariano Raxoik, Ibarretxe Madrilgo gorteetara joan zenean estatutu berrirako proposamena defendatzera: “Plan hau onartzea (eztabaidarako onartzea) ETAren 1.000 biktimak alferrik hil direla esatea litzateke”. Orain Rodriguez Zapatero hartu du jomuga: “Traizioa egin diezu terrorismoaren biktimei”.

Argi dago eskuin espainolak bide horri eutsiko diola datozen urteetan. PSOEri betiko makilaren eta oraingo azenarioaren estrategia konbinatua txarto ateratzen bazaio, lepora jauzi egiteko prest, hozka eta atzaparka; “karrota eta garrota” apustu hori txukun antxean joanez gero, ordea, urteetarako xantza edukiko du gobernu sozialistak, Nobel saria ere bai Zapaterok beharbada, eta PP, berriz, zatiketaren atarian gerta liteke, zentro zibilizatuaren eta eskuin frankistaren artean. Dena dela, ez da hori gure gaia.

Gatozen Raxoiren hitzetara: 1.000 hildako, alfer-alferrik. Eta alde batera ez zaio arrazoirik falta: orain dela 25 urte ukatutakoa ematen badu Espainiako gobernuak, bitarte horretan izan diren zauritu, bahitu eta kalitu guztiak Estatuaren egoskorkeriari zor zaizkiola esan ahalko da. Iraganaren itzulerak denentzat ditu arriskuak ordea: orain dela 25 urte hutsaren hurrengotzat jotakoarekin konformatzen bada ezker abertzalea, ez al du hitz erdiz onartzen alferrik izan direla beretarrek jasandako nahiz eragindako oinazeak oro?

Ez dakit negoziazio-aldi batean sartzera goazen. Zantzuen berri, nik bezain ongi daki irakurleak. Zailtasunak, aldiz, ez ditugu aipatzen baina hor daude, guztion gogoan. Aholku bat daukat soilik, osa litezkeen negoziazio-mahaietan eser litezkeen guztientzat, artikulu hau irakurriko balute: inor ez dadila tematu iraganaren irakurketarekin.

Tema hori behin eta berriz agertu baita konponbiderako izan diren orain arteko elkarrizketetan. Aljerko negoziazioetan, kontatu digutenez, Espainiako trantsizioaz aritu ziren hizketan ia beste gairik gabe: orduan izan ziren traizioak, amore emateak, konpondioak Jeltzaleen eta ezker abertzalearen arteko solasaldi serio samarrak izaten diren aldiro, berriz, hor azaltzen omen dira, ia ezinbestean, Xibertako bilerak, 1977ko hartan nork hautsi zuen batasuna, norena izan ote zen errua

Errua eta arrazoia banatzen setatuz gero, alde bateko eta besteko hildakoak lasai asko geratuko dira beren hilobietan, trazioaren beldurrik gabe nor bere usteetan sendo, baina bizidunon esperantzak izango dira orduan alferrik galduko direnak. Iritzi batekoak eta bestekoak elkarrekin eroso bizitzeko etorkizun bat da denon artean asmatu behar duguna (edo, eroso ez bada, gutxienez eraso barik eta nork bere proiektuak aurrera ateratzeko aukerarekin); batzuok eta besteok eroso sentitzeko moduko iraganaren interpretazio komuna ez da lehentasunezkoa eta gainera ezinezkoa da, zauriak fresko baitaude oraindik.

Inongo ekidistantzia-asmorik gabeko katalogo labur bat: ehunka dira ETAk hildakoak, eta horiek guztiek zituzten senide eta lagunak; ehunka dira urrutiko espetxeetan usteltzen dauzkatenak, etxekoen bisita nekagarri horiekin; milaka dira tiro baten edo lehergailu baten beldurrez ibili behar dutenak egunero; milaka dira tortura zer den Irakeko albisteetan ez baizik bere haragian ikasi dutenak; bizkartzainekin bizi behar dutenak, errefuxiatuta erbeste ilunean higatzen direnak, burnidunen xantaiaz milioiak eman behar izan dituzten familiak, estatuaren zigorrez pobretu direnak

Gorrotoa alde askotakoa da eta bizi-bizirik dirau. Barka eskeak, iristen den egunean, alde askotakoa izan beharko du beraz. Baina inor ez dago, ezin egon daiteke, barkatzera behartuta. Gauzak bide onetik joanez gero, Denbora deitzen den arkitekto handi horrek goxatuko ditu zauriak. Ukendu horren zain, ozpina behintzat ez botatzea tokatzen zaigu guri. Pixkanakako ahaztura da lehenaldi partekatu bat ekartzen ahal digun bakarra, nahiz eta esandako hau astakeria galanta izan historialarientzat eta oroimenaren altxorra gorde nahi dugun guztiontzat.

Gauzak ondo joanez gero esan dut. Hala bedi.

Amaitzen ari da Giroa, baina ez galdetu niri nola doazen, ez dakit eta. Orain aste batzuk, Italiako itzuli hori hasten ari zen garaian, irrati-estudio batean egokitu nintzen, elkarrizketa egin behar zidatela eta. Arratsaldez ari ginen, eta une batean eten egin genuen berriketaldia, beste kazetari batek etapa-amaieraren berri emateko entzuleei. Berriz ere solasari ekin genionean, txirrindularitzaz galdetu zidan elkarrizketatzaileak, zalea nintzen edo. Egia esan nion: ez nuela jarraitzen, baina -liburuez-eta ari ginenez- erantsi nion literaturtasun handiko gaia zela, epikak gaur egun hartu dezakeen forma baliozko ia bakarra, boxeoarekin batera.

Lirikarako sasoi txarrak direla zioen abesti ezagun batek, baina epika askoz ere démodé-ago dagoela esango nuke. Gaizki ikusia dagoelako baino gehiago, ia barregarri ere gertatzen delako, umekeria xinple eta inozo bat. Eta hala ere, gizakion barne pultsio bati erantzuten dio. Ez dago alferrik Homero literaturaren sorreran, eta ez du alferrik ziklismoak horrenbeste zale, mendietako etapetan batez ere: sakrifizioa, sufrimendua, laguntasuna, borroka, garaipena... epikotasun huts-hutsa.

Eta boxeoa? Ziklismoaz baino are gutxiago dakit, txikitan, bizeps gutxiko ume erkina nintzela, Cassius Clay eta Urtainen zartakoekin amets egiten banuen ere. Nik uste benetako boxeoak baino pelikuletakoak sortu didala epikotasun irudi hori. Film kaxkarrak izan dira batzuetan ("Rocky"ren sail osoa) eta bikainak beste zenbaitetan ("Toro salvaje", Scorsese-De Nirorekin), baina denetan transmititu dute halako primitibotasun bat, azpikeria guztien azpitik ukabiletan, odolean, oinazean egia sakonago bat balego bezala; pentsatzen jarriz gero, ez dago hor ezer askorik nik onartzeko modukorik: bortizkeriaren estetizazioa, arraren balioen goraipatzea, sen basatiak arrazoiari gain hartzea...

Eta hala ere... Elkarrizketa hori egin zidatenean ikusi berri nuen "Million dollar baby", eta horregatik aipatuko nuen irratian boxeoarena. Epikaren edertasun guztia eman die Eastwood-ek konbateetako irudiei, baina aldi berean ikusleari pentsarazi ere bai, bizitza bera den borrokaz, eta amaieran guztiok zain dugun porrotaz. Film ederra, hitz batean.

Egilatzen dago, Aguraindik gertu, Aizkomendiko trikuharria, Euskal Herri osoko ederrenetakoa. Joxe Migel Barandiaran arduratu zen haren indusketaz, eta Arabako aldundiaren laguntza izan zuen egin beharrekoetarako. Diputazioak deialdi publikoa egin omen zuen, eta prezio merkeena eskaini zuen kontratistari esleitu hango lanak. "On Joxemigelek asko abonatzen zuen kontratista hura", esan zidan Joxe Zufiaurre etnografoak, istorio hau kontatu zidanak, eta ondoren azaldu zidan zergatik "abonatzen" zuen gizon hura (zein aditz ederra!)

Obrak hasteko eguna iritsi zenean, eskabazio bat egin behar zuela-eta, eskabadora eta guzti agertu omen zen delako kontratista edo haren menpeko langilea. Barandiaranek ezetz, hango lanak ez zirela horrela egitekoak, eta, kontratista alde batera hartuta, arkeologia eta paleontologiazko ikastaro trinkoa eman omen zion: zer zen trikuharri bat, zer esan nahi zuen, nor bizi izan zen han duela milaka urte, zergatik altxatu behar zen lurra eskuz eta kontuz...

Jar gaitezen gu denok kontratistaren lekuan. Normalena, diputaziora deitu eta bere esleipen hura bertan behera uzteko edo prezioa igotzeko eskatzea izango zen, egin beharreko lana ez baitzen deialdian azaldutakoa edo berak ulertu zuena. Horren ordez, baina, Joxe Migelen esanetara jarri eta hantxe aritu omen ziren, zentimetroz zentimetro lurra altxatzen eta aztarnak jasotzen. "Diru mordoa galduko zenuen zuk hemen", esaten omen zion Barandiaranek, kontzientziaren harra lasaitzeko edo. "Berdin dio: zuk erakutsi didazunarekin asko irabazi dut nik", erantzuten omen zion besteak.

Pasadizo horrekin gogoratu nintzen joan den astean; Aranzadiko Juantxo Agirrek gonbidatu eta Beasaingo Igartzan egiten ari diren lanak erakutsi zizkidan: zubia, errota, burdinola, jauregia, ermita, benta... Indusketan egin dituzten aurkikuntza harrigarriak, halakoa erakusteko dauzkaten asmoak, bestearen erabileraz dituzten zalantzak, hezetasunak suntsitu baino lehenago egin beharreko konponketak, eta beste hainbat txukuntze, zahrberritze, lehengoratze... Kontratista arabarraren moduan, asko ikasi nuen, eta lehengo uste oker batzuk baztertu ere bai.

Galiziatik idatzi didate, hango idazle ezagun batek, hauteskundeak direla-eta. Manifestu antzeko bat prestatu dute, nonbait, eta kanpoko jendearen babesa nahi dute. Kanpoko intelektual jendearena, botoa eskatzeko ondo ematen dutela-eta.

Hala dio "Zuekin gaude" izeneko manifestuak galizierazko bertsioan:

"Somos moitas as persoas que ollamos a Galiza dende fóra con ollos atentos. Vemos en vós un país que nos atrae e vemos tamén cousas que non comprendemos.

¿Como un país que demostrou forza e dignidade para berrarlle “Nunca máis” a un poder que o desprezou segue a dar esa imaxe de país encerrado nun tempo pasado e ben pasado?

¿Como unha sociedade que dá mostras de ser creativa e dinámica permite que siga a marchar a súa xuventude e co índice de nacementos máis baixo de Europa?

Dende fóra, dende España, dende Europa toda, vemos que a Galiza está ante unha decisión histórica. Cremos que vai ser esa xuventude que vimos mobilizarse para defender o mar e a terra, esa xuventude que lanzou ese “nunca máis”, esa consigna de rebeldía e de esperanza a todo o mundo a que decida o dilema.

Desexamos que a Galiza opte polo futuro, por vivir o tempo da liberdade e opte pola esperanza. Nós estaremos agardando coñecer esa nova Galiza que sabemos que xa existe."

Laguna ere badut agiri hori bidali didana, eta lehen erreakzioa sinatzea litzateke; gainera, Fraga agintetik botatzeko kanpaina izanda, nola ez bat egin? Hala ere, patxada gehixeagoz pentsatuta, aldrebes samarra da dena. Saiatuko naiz zergatia azaltzen, lagun galiziarrari azaldu diodan moduan.

Gure herrian sarritan pairatu behar izaten ditugu kanpoko intelektual paraxutistak, halako jakinduri lustre oroz gaindiko batekin zer egin behar dugun edo ez dugun esaten digutenak. Batzuk borondate onenarekin, beste batzuk lotsa gutxirekin, baina ia beti euskal gauzen eskema guztiz estereotipatuarekin. Neure herriarentzat nahi dudan errespetu eta duintasuna aitortzen dizkiot nik Galiziari, eta ez nuke nahi inongo galiziarrek ni sasijakintsuen zaku horretan sartzerik, nahiz eta nire izenak ez izan ez lustrerik ez itzalik.

Gainera, manifestu zehatz honi paternalismo merkea dario lerroz lerro. Borondate ona ez diot ukatuko (hori ere zalantzazkoa da: partidu sozialistaren eskua sumatzeko ez da azkarregia izan behar), baina badirudi galiziarrak tontotzat hartzen ditugula: nola liteke dinosauro horien menpean segitzea? Ez al zarete ohartu modernitatea beste alde batetik dabilela? Ez zaitezte atzeratuak izan, gaixo horiek.

Paternalismo nagusikeriazko hori, bestalde, baliteke kaltegarria izatea lortu nahi duen helbururako ere. Nik ez dut zinez ezagutzen herri galiziarra eta nire iritziak deus gutxi balio du beraz. Hala ere, hango lagunei behin baino gehiagotan aditu izan diet PPren aldeko botoan, osagai espainolista eta eskuindarraz gainera, badela galiziartasun primitibo antzeko bat, kontserbadorea, ez oso jantzia, lehenari lotua. Horiek abertzaletasunera erakartzeko ametsa izan du BNGk betidanik, baina ez dauka erraza, ez daukanez erraza. Hala ere, Madrilgo aktore, idazle eta kantari guai parrasta bat hara joateak, kolonietako M'ongoloei bide zuzena erakusten dieten Gizon Jakintsuen moduan, ez dakit ba mesede handirik egingo dien.