Nire uste harroan

Nik 16 urte nituen, BUPeko 3. maila ikasten, letretan, Beasaingo Institutuan. Gizarte-arazo nahiz politika-kontuetan axolagabe samarra nintzela esango nuke, baina hilabete hartako gertakariak egundoko zartada izan ziren nire kontzientzian: bata bestearen atzetik etorri ziren Juan Carlos Borboikoaren bisita istilutsua Gernikara, Lemoizko ingeniari-buru Jose Maria Ryan-en bahiketa eta hilketa ETA militarraren eskutik; erakunde bereko Joseba Arregi heriotzaraino torturatzea Madrilen; Tejero eta abarren estatu-kolpe saioa...

Ni nintzen gaztetxo hura inarrosteko ez ezik, Euskal Herriko politikagintzarentzat ere mugarria izan zen hura, orduan finkatutako eskemek luzaroan iraun baitzuten: sendotasun osoz ia dozena bat urtean, eta geroztik kili-kolo, oraintsu arte. Kontu hauek analisi xeheagoa merezi dutela uste dut ordea, eta datorren astean segituko dut.

Neure buruarekin haserre egoteko bi arrazoi izan ditut egunotan.

Ipuin bidez azalduko dut lehena.

Eman dezagun ni zinema-produktorea naizela, eta film labur bat gauzatu nahian ari naizela, egiazko pertsona baten bizitzako pasarte batean oinarritua. Maritxu deituko diogu balizko pertsona horri. Maritxu bera ez da agertuko filmean, aktore batek egingo du haren rola: Mirenek. Baina Maritxuk nahiko luke filmaketan egon, Miren nolakoa den ikusi, beharbada aholkuren bat eman ere bai. Hitz egin dut zuzendariarekin (Pello deituko diot), azaldu diot Maritxuren nahia, eta baietz erantzun du. Abisatuko didala filmatzen hasten direnean, nik Maritxuri deitu diezaiodan, gainerakoan ni ez bainaiz filmatze horretan egotekoa, beste zeregin batzuk ditudalako edo.

Halako batean, beste zerbaitengatik deitu diot Pellori, eta pozik esan dit filmaketa bukatu dutela ia. "Eta Maritxu?" galdetu diot. Guztiz ahaztuta Maritxurekin. "Esan nizun ba...". Alferrik ordea.

Zer egin? Egina dago lana. Berriz egiteak kostu handia izango luke. Maritxu bertan egon balitz ere berdintsu joango zen dena seguru asko, baina hari emandako hitza ez dudala bete ohartzen naiz. Ez da inoren gaiztakeria izan. Utzikeria, izatekotan, eta ez nirea, baina ni nintzen erantzule, eta horrek gaizki sentiarazten nau. Neure buruarekin haserre.

Horrenbestez amaitu da zine-produktorearen ipuina. Konta dezadan orain bestea, labur-labur eta ilun samar izanda ere.

Halako batean esan nuen zerbait oker esan nuela aurpegiratu dit norbaitek duela gutxi, eta haserre agertu zait hori dela-eta. Arrazoi osoarekin gainera. Arinkeriaz jokatu nuen. Aitzakiak asma nitzake, eta zuribideak izan nitzake; alferrik baina, egindako kaltea hor geratzen baita.

Haserretzea bera ere alferrik da noski: konponbiderik baldin badu, hobe konpontzen saiatu; eta erremediorik ez badu, zertan arranguratu? Hala eta guztiz, hor gelditzen da atsekabea.

Hartu gogoan une batez Estatu Batuetako politikariak: senatari, lehendakari, kongresista... Berdintsu dio demokratak diren edo errepublikanoak. Nolakoak dira?

Hasteko eta bat, zuriak. Rice anderea bezalako salbuespenak ez dira inongo kuota betetzera iristen.

Jarraitzeko eta bi, gizonezkoak. (Rice andereak kuota bikoitza betetzen duela esan liteke; ez dakit soldata bikoitza ordainduko dioten).

Segitzeko eta hiru, anglosaxoiak: ez hispanorik, ez latinorik, ez eslaviarrik, greziarrik, turkiarrik, arabiarrik...

Amaitzeko eta lau, protestanteak, irlandar jatorriko salbuespen kennedytar apaingarriarekin.

Besterik bururatzen al zaizue? Beharbada heterosexualak esan genezake, eta bestelako joera sexuala baldin badute ederki ezkutatua dute armairuko giltzapean. Politikan gora egiteko, gizon ezkondu eta seme-alabadunak izan behar, ezinbestean.

Beste ezaugarri bat ere etorri zait gaur gogora egunkaria irakurtzen ari nintzela. Berria-ko 19. orrian AEBko Erreserba Federaleko lehendakari ohi Alan Greenspan eta lehendakari berri Ben Bernanke ageri dira argazki batean: biak ere burusoilak. Ba al da beste politikari burusoilik herrialde handi hartan? Ekonomista prestigiodunak izan arren, kargu teknikoak dira biak ere, hateskundeetara aurkezten ez direnak. Izan ere, nork emango lieke botoa beren kasko pelatuarekin aurkeztuz gero?

Zientzi fizkiozko film bat komentatu behar nuela-eta, burura etorri zitzaidan nolakoak diren etorkizunerako egiten ditugun aurreikuspenak. Hobeto esanda, zein diferenteak diren geroan imajinatzen ditugun gizarteak.

Badira prospektiba lan-arlo seriotzat hartzen dutenak (horien artean dago Eneko Astigarraga ). Hortik aparte, baina, bi jende klase aritu eta aritzen dira iragarpenak egiten: politikariak eta artistak.

Politikariak hemendik 10, 20, 30 urtera begira jarri eta txostenak egiten hasten direnean, arrosa kolorez margotzen digute gure herria, probintzia, Euskal Herria, mundua. Berdin dio gainera ze alderditakoak diren: agintean egonez gero, dena hobera doala sinetsarazi nahi digute, eta haiek boterean jarraituz gero hobekuntza etengabe bezain iraunkorra izango dela: ingurumena zainduko dugu, ongizatea inoiz ez bezalakoa izango da, osasuna, kultura, garraioa... dena!

Literaturak eta zinemak proposatu dizkiguten mundu birtualez oroitu orain: "Bai mundu berria", Huxleyrena, "1984" Orwellena, "Androideek ardi elektrikoekin egiten ote dute amets?" Philip K. Dick-ena (zineman "Blade Runner" bihurtua, Scott-en eskutik). Ezagunenak aipatzearren, zerrenda nahi adina luza daiteke baina. Zer dugu hor? Gizarte totalitarioak; natura ia guztiz txikituta; askatasun pertsonala hutsera murriztua; klase diferentzia nabarmenak; alienazio erabatekoa eta tirania ahalguztidunak...

Egiatik hurbilen nor dabilen epaitu behar izanez gero zer esango zenuke? Asmatzea edo ez asmatzea baino inportanteagoa iruditzen zait, ordea, intentzioaren gaia: zertarako sortzen dituzten batzuek eta besteek utopia horiek. Politikoek, gure hobe beharrez eta bide zuzenetik ari direla sinetsarazteko; artistek, gizarte honek dituen izurriez ohartarazteko, okerretik okerragora egin baino lehen.

Joan den astean zientzia fikziozko film eder bat ikusi nuen gure herriko zine-klubean: "Code 46", Michael Winterbottom beti harrigarri eta ia beti jenialarena; haren pelikula pare baten kritikak egin ditut lehen ere (hemen eta hemen ); gaurkoan, baina, oso bidenabar baizik ez naiz zinemaz mintzatuko.

Zientzia fikziozkoa dela esan dut, eta nabarmena da Ridley Scott-en "Blade Runner"i egiten dion omenaldia, baina genero horretako filmen aldean oso bestelakoa da hau: jantziak, dekoratuak, atrezzo guztia gaur egungoa da, inongo futurismo ahaleginik egin gabe (ezinbesteko tresna koxkorren batzuk salbu). Hartara, giroarekin horditu beharrean istorioan bertan kontzentrarazten gaitu zuzendariak, eta balizko gizarte hori guregandik zein hurbil dagoen iradokitzen.

Xehetasun futurista bat du, hala ere, hemen aipatu nahi dudana: pertsonaiek ingelesez hitz egiten dute, baina euren hizkuntza hori beste hainbat hizkuntzatako hitz eta esalditxoz zipriztinduta dago. Nolabait ere sujeritu nahiko balu bezala etorkizunean halako pidgin nahastu baterantz goazela denok. Gaztelaniazko berbei antzeman nien ("chico o chica"), italierazkoei, frantsesezkoei, arabierazko agurrari ("salam"); izango ziren ezagutu ez nituen beste hainbat hizkuntza ere (txinera, errusiera, alemana?), baina halako batean "agur" esan zioten elkarri bi pertsonaia nagusiek. Ustekabean harrapatu ninduen gure hitzak, eta poztu ere bai, Winterbottom herri txiki honekin gogoratu zelako, eta mintzairen nahaste-borrastean lekutxo bat opa diolako. Despedidarako besterik ez bada ere.

Gaur, elurteak galarazten ez badu, Argia sariak banatuko dira Txitxardin-Beltxa jatetxean, euskal glamour koxkorraren jai maitagarria. Iaz "Egunen harian" sariak bota nituen hemen, kiniela, proposamen edo alternatiba moduan. Aurten ez dut halakorik egingo, baina bai saritugaietako bat aipatuko.

Prentsa, irrati, publizitate, teknologia berri eta gainerako ataletan zer egingo duten ez dakit baina, telebistako saria nori eman pentsatzean, hautagai bakarra bururatzen zait: Wazemank. ETBko panorama oro har grisean distira, kolorea eta umorea ekarri ditu pantailara azken urte honetan.

Loreak botatzen hasteko asmoa nuen, esketx hau eta beste komentatzekoa, baina nik bezain ondo ezagutuko duzue saioa. Eta ezagutzen ez duenak gaur iluntzean bertan du ikusteko aukera. Fan sutsuentzat, erreportaje zabal eta polita dakar gaur Berria-ko Tarteak.

Beraz, bazkalondoan kopa bat hartzea espero dut Alkainekin, eta Pagadi, Lasa, Iraola, Tolosa (Ainere!), Elordi, Zuazua, Irastortzarekin... Bueno, gera nadin, bestela mozkor-mozkor eginda iritsiko naiz etxera eta.

Eta saria beste batentzat balitz, kontsolamendu kaxkarra izango da baina, bego hemen nire omena eta aitortza, beste askorena ere badelakoan.

Plentziako institutuan izan nintzen atzo hizlari, eta bertan irakasle dagoen lagun zahar batekin joan nintzen bazkaltzera gero. Gorlizko batzokian ondo ematen zutela-eta, hara abiatu ginen, Sabinoren itzala gure mihietatik irtengo ziren antidoto egokia izango zelakoan.

Jon Baltza da lagun honen izena, batxilergoko nire ikaskidea, aspaldidanik Sopelan bizi den tolosarra (sorterri kuttuntzat Intza duena), filosofiako irakaslea, euskarari buruzko tesi harrigarrienetako baten egilea ("Un escorpión en su madriguera" liburuan irakur litekeena).

Euskal literaturaren historian sartzeko ohorea, berriz, beste ipuin bati esker lortuko du, "Celosamente gordea" izeneko testu horixe izango baita, seguruenik, euskañol antzeko batez idatzitako lehenengo istorioa. Hona hasiera: "Ninchen un niño etorri senean la Nueva Era, eta todo asi sen a isan diferente".

Ipuin hori asko erabili zuten garai batean AEK-ko euskaltegi batzuetan, eta BAP musika-taldeak ere bertsio bat egin zuen. Hala ere, iruditzen zait narrazio labur hori gaizki ulertu eta interpretatu dela beti: euskararen heriotzaz ari delakoan eta... Irakurri arretaz amaiera, eta konturatuko zara barruan duen ironia leherkariaz.

Aspaldi ez dut igerilekuaz hitz egin, baina segitzen dut herriko pistinara joaten, larunbat-igandeetan, hogei minutuko saio parea egiteko astean. Zer kontatu handirik ez daukan eginkizuna da berez igeri egitea, baina aurrekoan halako gogoeta baikor-ezkor sorta bat etorri zitzaidan gogora, eta hemen botako dizkizuet.

Tarteka ikusten dituzu igerilekuan gorputz gazte, eder, gustagarriak. Beste askotan, berriz, zaharren gorputz erori, zabartu, itsusituak. Bizitza bera bezala, noski, baina arropa gutxiago daramagunean bistakoago.

Gorputz batzuen eta besteen arteko aldeez eta denboraren igarotze geldigabeaz pentsatzen ari nintzela, "Hik oraindik hurbilago dauzkak gazteak" etorri zitzaidan burura, gogoeta kontsolagarri antzekoa 41 urte dituen honentzat.

Geroxeago, baina, barneko ahots ilun batek eman zidan arrapostua: "Ez horixe! Gazteen gorputzak utzi hituen atzera, eta sekula ez haiz horretara itzuliko. Bestea duk hire etorkizuna, eta horra hoa ezinbestean".

Ze parte txarrekoak diren batzuetan gure gogoetak. Bakarrik falta zitzaion eranstea, zahartzea gustukoa ez duenak, okerragoa duela erremedioa...

Sarrionandiak noizbait esana da, liburu bat ahazturako zulora eramateko bi bide daudela: bata, aspaldikoa, liburu horren kontrako boikota; bestea, berriagoa, etengabeko liburu uholdearen barruko tanta izaten utzita, lan horrek berez duen balioa azpimarratu gabe. Hori dela-eta, literatura maite dugunon ardura behar luke aparteko liburuek aparteko tratamendua izatea. Bere obrari emandako erantzunaz eta tratuaz ezin galdetuko diogu idazleari berari, denei iruditu ohi baitzaie ez dutela jasotzen justiziaz merezi hainbateko lorerik, laudoriorik, aupamenik. Hala ere, badira objektiboki aparte jarri beharreko sorkariak. Eta iaz bat, aparta, “Sua nahi, Mr. Churchill?” Koldo Izagirrerena.

Ipuin-liburu bat da “Sua nahi”, portu giroko 17 istorioz osatua. Imajinario edo iruditeriaren aldetik lotura du zortzi urte lehenagoko “Non dago Basques’ Harbour” poema-bilduma liluragarri harekin, horrexeagatik ipiniko zioten azpititulua: “eta Basques’ Harbour-eko beste kontu asko”.

Ipuinak printzipioz harrera errazagoko generoa dirudi, baina liburu honetaz mamu antzeko bat dabil bazterretan, behiala komunismoa Europan barrena bezala: zaila dela. “Zaila al da benetan?”, galdetzen didazu. Bada, bai: zaila da, eta esijentea, eta ederra. Lanak hartu ditu idazleak nahi zuen huraxe ahalik eta modurik ederrenean, bihurrienean, gaiztoenean adierazteko, eta lanak eskatzen dizkio irakurleari, idazleak sujeritutakoa jasotzen, erdizka esandakoa osatzen, metafora burtzoragarrietan esandakoa dezifratzen.

“Horrelako literatura behar al dugu?”, esango didazu orain. Ez dakit horrelakoa behar dugun, modu askotakoa behar dugula esango nuke nik, baina hau goi mailako literatura da. Konparazio txotxolo bat egiten utziz gero, hau ez da igande goizean zapatilak jantzita Pagasarrira igotzea, hau Himalaia da. Eta, ez dut esango sistema metrikoari men egin behar zaionik baina, Himalaia beste maila batean jartzen dugu denok.

Denok? Ulertzekoa da errazera jarritako irakurleak bestelakoak nahi izatea; liburua euskalduntzeko tresnatzat hartzearen poderioz literaturako zikiraturik geratu den irakaslea kexatzea; materiala euskaltegietan sartu nahi duen editoreak narrazio domestikoa hobestea. Oraindik ere badira, hala ere, eta zorionez, literatura plazer eta ezagupen iturritzat hartzen duten irakurleak. Zailduak. Konplizeak. Horiek guztiek zain dituzte “Sua nahi”ko solidaritate eta elkartasun istorioak, beren pertsonaia ameslari berritsu eta galtzaile etsigaitzak.

Eta nahi duenak hitzordua du idazlearekin: bihar arratsaldean Santutxuko Irakurleen Txokoan, Julen Gabiriak gidatuta, eta datorren astelehenean Donostiako Liburutegiko sotoan, Harkaitz Cano zeremonia-maisu dela.

"Gora legea! Heil!" izeneko artikulua sartu nuen hemen joan den ostegunean, Berria-n argitaratu zidaten egun berean, eta abisua utzi nuen txoko honetan zentsura linguistikorik gabe zihoala testua. Zentsuraturikoa zer den galdetu dit irakurle batek, eta, amua bota nuenez, erantzuna ere zor dudala iruditzen zait. Beste norbaitentzat ere interesekoa izan litekeelakoan, mezu berri batean.

"EKAn (Euskal Komunitate Autonomoan)" idatzi nuen artikuluan, eta Berria-n beste hau argitaratu: "EAEn (Euskal Autonomi Erkidegoan)". Horixe da, labur esanda, aldaketa. Zentsura deitzea gehitxo izango da seguru asko, edukia ez baitu ukitzen, eta Euskaltzaindiaren araua betearazi besterik ez baitu egiten, nik "hibai" idatzi eta haiek "ibai" zuzendu balidate bezala.

Alde txiki batzuk badaude ordea. Inportanteena, nik badakidala EAE dela izendapen ofiziala eta nahita erabili dudala bestelakoa. Eta Berriakoek ere badakite (jakingo ahal dute!) nik badakidala. Denok izan ditzakegu geure temak eta egoskorkeriak, eta hizkuntza batuaren kontu honetan ia guztiok dugu ohituraren bat, arauekin bat ez datorrena: batek ez du marratxorik erabili nahi, bestea txorabiatu egiten da "hazka egin / azkura" tankerakoekin, hurrengoak ezin du eraman "nora ezean" aparte idatzi beharra... Araua eman duenak bere arrazoia izango du, kontra dagoenak ere berea, eta alferrik izaten da eztabaidan sartzea.

Gaurkoan, baina, neure desadostasunaren berri emango dut, eta arrazoituta gainera. Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak osatzen duten zerari "Comunidad Autónomo Vasca" deitzen zaio; hori euskaraz esateko, zuzen edo oker, "Euskal Autonomi Elkartea" asmatu zuen norbaitek, eta izendapen hori erabili zen urtetan euskal komunikabideetan.

Izendapen horrekin batzuk ez zeuden konforme. Jose Luis Lizundiak, adibidez, behin eta berriz esan zuen "Elkarte" ez zela izen zehatza, eta argudioa indartzeko sarritan aipatu zuen hori zerabilenak ez zekiela alemanezko "Gesellschaft/Gemeinschaft" bereizketaren berri.

(Parentesi artean: euskaraz ondo egiteko alemanez jakin beharra ote dagoen zalantzazkoa izan liteke, eta bestalde, zorrotz jartzen bagara, lotsagarria da alemanek "gesellschaft" bakarrez deitzea guk bi errealitate eta izen diferentez bereizten ditugunak: "elkarte" eta "gizarte"; beraz, has daitezela berehala Alemaniako hizkuntza-arduradunak izen berri bat asmatzen, bestela lotsagarri geldituko dira-eta munduaren aurrean).

Lizundiak "elkargo" hitza proposatzen zuen gure gemmeinschaft edo dena delako honentzat; bitartean, gure auzoan "Nafarroako Foru Komunitatea" zen euskarazko izen ofiziala; halako batean Euskaltzaindia hasi zen lanean, eta erabaki zuen izaki administratibo honi, ez elkarte, ez elkargo, ez komunitate: erkidego deitu behar zitzaiola. Eta izen osoz esanda: "Euskal Autonomi Erkidegoa" edo "Euskal Autonomia Erkidegoa".

Erkidego bezalako hitz ilun eta tradizio gutxikoa berpizteak zentzurik baduen luze eztabaida daiteke; arrazoi estetiko eta soziologikoak emango nituzke nik horren kontra, baina ez naiz sesioan hasiko. Kontu horretan okerrena da zalantzazko hauts pikor bat trabatik kentzen jarri zirela indar eta ahalegin guztiak, eta dudarik gabeko kaka-mokordoa bere horretan utzi zutela: "autonomi(a)".

Zer demontre da "autonomi(a)" hori? Hitz elkarketa baten lehen osagaia, esango didazue. Arazo psikologiko edo psikologi(a) arazoa bezala. Bai, ulertu dut. Baina hor nahasketa itsusi eta zabar bat egin da. Zeren, gauza bat baita autonomiari dagokiona edo autonomikoa, eta beste bat autonomoa edo bere kasakoa. Adibide pare bat jarrita ulertuko duzue:

Autonomiari buruzko gauzei buruz hitz egiteko legelariak biltzen direnean, "autonomi zuzenbideaz" dihardutela esan genezake. Aldiz, psikologo bat ari bada nerabeak pixkanaka hartu behar dituen askatasun eta erantzukizunez hizketan, gaztetxoak "pertsona autonomo" bihurtu behar duela esan lezake, baina ez "autonomi pertsona" (ez eta "pertsona autonomiko" ere).

Hortaz, gure auzira itzulita, erkidegoa giza talde bat baldin bada, Estatu baten barruan ezaugarri komun eta berezi batzuk dituelako bere burua gobernatzeko legeak eta instituzioak izan ditzakeena, erkidego hori autonomoa dela ondorioztatuko dugu, hor duela zentzua hitzak, eta bestea parlantzu akademiko-politikotik sortutako berbakondo sasiko bat besterik ez dela.

Beraz, hemendik aurrera insumiso izango natzaio "autonomi erkidego" orori, nahiz bateko eta besteko zentsore eta polizia linguistikoekin borrokan jardun beharko dudan.