Nire uste harroan

(Berria-k eskatu dit Durangoko Azokaz idazteko, editore naizen aldetik; atzo argitaratu zen, Igandea gehigarrian, Harkaitz Canok idatzitako beste iritzi-artikulu baten ondoan)

Durangoko azoka ahotan hartu orduko, bi diskurtso mota egin ohi dira gure artean. Bata, marmarra, kexa eta purrusta: hango merkantilismo merkea dela, letxugen ordez liburuak salduz; hango masifikazio itogarria dela, sauna kolektiboan izerdituz euskarari laguntzen diogulakoan; hango azaluskeria harroa dela, hango hauspo-puzte gezurrezkoa Bestea, juxtu alderantzizkoa, satisfetxoaren handikeria triunfalista: bagarela, motellak!; ez-dakit-zenbat milioi bisitari, ez-dakit-zenbat mila liburu, badakit-zenbat ziento stand; hemen ikusten dira euskal kulturaren osasuna eta indarra, gora gu ta gutarrak!

Intelektualen artean lehenengo diskurtsoa da normalena, eta horren arrazoiak ondo asko ezagutzen ditugu kulturgintzan modu profesionalean gabiltzanok, nahiz eta guri, sasoi honetan, bigarren diskurtso horren koruan parte hartzea egokitu, aurrera doan herriaren erakusgarri eder horretako atrezzo moduan. Hala ere, garaipenezko hanpuruskeriak bezain xinpleak izan litezke matxinkontraren negar betikoak. Ez nabil erdibidearen epela aldarrikatzen, gauzak arreta pixka batez aztertzeko eskatzen baizik.

Behin baino gehiagotan pentsatu izan dut, Katalunian, adibidez, Durangoko azokaren antzeko zerbait izango balute, eta guk ez, zer esango zuketen gure ezkor arranguratuek: “Hemen, euskararen alde gaudela erakusteko, jan eta edan bai gogotik, egin kilometro mordoa, korri egin lehertu arte, eta horrekin zer? Zerbait egiten dugulakoan, ezer ez eta festa. Han, berriz, festarekin batean, edo horren aitzakian, liburuak eta diskoak erosten ditu jendeak, mordoa gainera, bertako kultur taldeak indartzeko, sortzaileak eta hartzaileak harreman zuzenean jarriz. Haiek bai, pulamentua eta ganora, gure aldean”

Behingoz bada ere, txalotzeko moduko ekitaldi bat daukagu, munduko kultura gutxitu guztien eta handietako ez gutxiren inbidia pizteko modukoa; eta, esne-bitsetan hazitako aberaskume mainatiaren antzera, mespretxu eta iseka egiten diogu daukagun horri.

Garbi hitz eginda, azoka ez da inola ere gure kultur sistemaren osasun onaren adierazgarri. Izatekotan, gure katarro kronikoaren salbuespentxo bat litzateke; askotan erabili den konparazioa errepikatuz, oasi bat basamortuaren erdian, une bateko egarria ase eta indarberriturik jarraitzeko. Oasia eta ez oihana, baina ezta irudikeria ere.

Euskal diskogintzak zein liburugintzak arazo larriak dituzte aurrera egiteko. Hiztun gutxiko kulturak berez dakartzan muga guztiez gain, ezaguna da diskoen salmentak nonahi jo duen beherakada (puntako diskoetxeak ixterainokoa), eta liburuen alorrak ere aizkorakada latzak hartu ditu: azkena, eskola-materialen mailegua, Jaurlaritzak erabakia. Aspaldiko leloa da "eta hala ere egia galanta" sormen aldetik oparo gabiltzala eta kontsumoan pattal antxean; bi mutur horien artean dago kultur industria, lan ederrak plazaratzeaz pozik eta harro, baina bere produktuak jendartera zabaltzeko orduan duen ahuleziaz kezkatuta.

Egoera kontraesankor horrek azaltzen du, beste ezerk baino hobeto, Durangoko azokak, azoka den aldetik, argitaletxeontzat daukan garrantzia. Momentu bateko garrantzia, urte osoko lan etengabean kultura kaleratzen jarraitu nahi dugunontzat. Horrexegatik iruditzen zaizkigu irrigarriak litekeen mundurik bikainenean bizi garela diotenen kukurruku ozenak; horregatik dira halaber barregarriak sasi guztien gainetik dabiltzala uste duten azkar ustekoen zapuzkeria-planttak.

“Espainiaren arimaz” kaleratu berri du Azurmendik (Zegama, 1941), azken berrehun urteotan Espainiako intelektualek beren herriaz egin dituzten gogoeten azterketa, izaera akademikoa izan arren polemikari ere ihes egiten ez diona.

Oker ez banago, trilogia moduko baten azken partea da orain aurkezten duzuna, nahiz aurreko biak oraindik argitaratu ez diren.

Trilogia bateko azkena da hori. Beste biak dira: 1. “Humboldt: hizkuntza eta pentsamendua”, eta 2. “Volksgeist " Herri Gogoa”. Esan liteke hirurak liburu bat direla, hiru partetan, eta niretzat segidan irakurtzekoak dira, batak bestea oinarritzen eta esplikatzen duelako.

**Baten batek pentsa lezake “Espainolak eta euskaldunak”en 2. partea ote den hau.**

Ez luke hori izan nahi, punturen batzuetan elkar ukituko badute ere. Honek estudio bat izan nahi luke, ez polemika bat (nahiz eta denbora osoan polemika dagoen alorrean mugitu): nola ulertu dute intelektual espainol handienek hispanitatea? Baina diferentzia liburuak berak erakutsi beharko du. Hala ere, nahi bada, puntu batean haren jarraipena izan daiteke: liburuak erakutsi nahi du, euskal nazionalismo inkultoaren burla egiteko ailegatzen den ezaugarri asko eta asko, nazionalismo espainol oso kultoaren ezaugarriak direla.

Noiz hasten dira Espainian beren izaeraz pentsatzen eta idazten eta zergatik?

Hasi, ez dakit (historian hasiera batek beti edukitzen du aurrehistoria bat). Nire azterketa Espainia modernoarekin hasten da; beraz, espainolek Independentziako Gerra deitu dutenarekin eta liberalismo eta antiliberalismoarekin XIX. mendean.

Arima, jeinua, espiritua, arraza... Horiek denak sinonimoak dira ala diferenteak dira?

Diferenteak izan beharko lukete, baina Espainian nahastu egin izan dira, Herder, Humboldt, Hegel, beti aipatzen diren horiek, ez zituztelako tutik ezagutzen: Espainiak badu jeinu edo espiritu eternal bat, arima bat, eta hori arrazaren arima da; arrazaren arima horrek bere bertuteak eta ajeak dauzka, beti berak, etc. XIX eta XX. mendeetako Espainiaren historialari eta gogoetalarien Espainiaren kontzeptua esentzialista da, Fusik esan duen bezala; eta askotan, agian gehienetan, arrazista da, Fusik esan ez duen bezala.

Espainiaz gogoeta egin duten intelektualen artean tonu ezkorra konstante bat dela esan liteke. Zein da, zure ustez, horren azalpena?

Hori Aro Modernoan gertatzen da (XIX eta XX. mendeetan) eta arrazoia da, nik uste, Espainiaren kontzeptu bat oso altua, eta errealitate bat oso apala: ezkorrak izan behar. Espainiaren esentzia iragan loriazko batekin identifikatzen da (handitasun inperiala), eta orainaldi pobre bat da begien aurrean dutena.

Liberalak eta antileberalak

Bestalde, espainiartasuna pentsatzean korronte liberala eta kontserbakoia izan dira beti Espainian. Zertan dira horiek berdin eta zertan desberdin?

Berdinak dira eskema berdinarekin pentsatu nahi duten aldetik zer den Espainia: hori esentzia edo arima bezala definituz; desberdinak, eskema hori bete edo Espainiaren arima definitu kualitate diferenteekin egiten duten aldetik. Liberalentzat Espainiaren arima liberala da, eta beren problema da Espainia historian sekula ez dela liberala ageri (orduan errua monarkia atzerritarrena da); kontserbakoientzat Espainiaren esentzia erlijiosoa eta katolikoa da, eta zoritxarrez historiak ez die objekziorik jartzen.

Gaur egun ere hala jarraitzen du ala aldatuta dago?

Gaur ez da ja terminologia bera erabiltzen, frankismoak inposible bihurtu du. Beharbada jarrera berdintsuak bestela formulatzen dira orain. Konstituzioa esan, eta hobeto gelditzen da. Diferentzia eta pluraltasuna onartzea beti bezain zaila dagoela ikusten baita (beti dago esentziaren bat arriskuan).

Posible ikusten duzu zuk espainiartasun bat diferentziak onartu eta estimatuko dituena?

Kontzeptualki posible, bai; politikoki, ez. Agian noizbait posible izango da etorkizunean, baina nire bistak ez du alkantzatzen hain urruti.

Hispanitateaz gogoeta egin eta goratu dutenen artean ez dira gutxi euskal herritarrak...

Txikiak garenez, euskaldun askorentzat ezer ez dago handiagorik, handiaren morroi izatea baino.

Zertan da desberdin Espainiak bere buruaz daukan kontzientzia eta Europako beste nazio handi batzuetakoa: Alemania, Erresuma Batua, Frantzia, Italia...? Sinplifikazio handia eskatzen duen galdera da baina.

Jeneralean Estatuek, nik ezagutu ahal dudana, modu berdintsuan dauzkate euren mitologia nazionalistak jasota. Eredua Erromatik hartzen da, hori Ernazimentuak irakurri duen bezala irakurrita (Augustoren Erroma inperiala). Hala ere badago bi diferentzia Espainiarekin: lehenengoa da Estatu horien guztien mitologia euren gaurko errealitate nazional eta demokratikoarekin nolabait berdindu litekeena dela. Espainiak daukan mitologian, ordea, gertatzen da, “nazionala” bada (estatal osoaren esanahian) ez dela demokratikoa, eta demokratikoa bada (komuneroak, kantonalistak) ez dela “nazionala”. Azkenean Espainia esentzia mitiko inperial(ista) bezala dago pentsatua, horixe da liburu honen gaia, eta hori da Espainiaren diferentzia nagusia ere Europako beste Estatuekin: esentzialismo mitiko hori Europan ez da eman koiuntura jakin batzuetan baino, Frantzian eskuin konkretu batean eta Alemanian mugimendu völkisch-nazistan; Espainian berrehun urte honetan hori da arruntena, eta liberal nahiz antiliberalengan ematen da.

Euskal prentsako azkenaldiko berrikuntza interesgarrienetakoa Amets Arzallus izan da, bertsolari-kazetari hendaiarrak Argia-n egiten dituen elkarrizketek beti baitute zer edo zer jakingarria, ofizioz egindako interviewtik harago doana. Oraindik ez diote Rikardo Arregi saria eman, baina larri ibili.

Aste honetan Juan Sastre izan du solaslagun, Pablo Sastre euskal idazlearen anaia zaharrena, Kuban medikuntza ikasi eta Nikaraguan urteetan ibilia, contren kontrako gerra garaian fronteko mediku. Kontu mamitsu franko du elkarrizketak, baina alderdi formal bat hartuko dut nik gaur ahotan.

Ezaguna da bertsolariek azken urteotan era guztietako eginkizunak hartu dituztela beren gain, eta bertsoa bera edozertarako tresna bihurtu dela, maitasun deklaraziotik errenta-aitorpenera. Hemen Arzallusek ez du bertsorik botatzen, baina bertsolaritzan ohikoa den teknika bat darabil galderak egiteko. Horra:

Galdetzen du Arzallusek: Alderdi humanoari begiratuta, konta ezazu soldadu sandinista gazte baten gerra bizitza, bere gogorrean.

Erantzuten du Sastrek: Hamazazpi urterekin mendira joan, eta gosea ikusi egiten zitzaion aurpegian. Gorputzean gaixotasunak zituzten, parasitoak, arroparik gabe zebiltzan, erdi hanka-hutsik, onddoak ateratzen zitzaizkien, beti bustita zebiltzan... Negarrez ere ikusten zen jendea.

Hurrengo galdera: Eta kontatu orain soldadu sandinista gazte baten gerra bizitza, baina bere ederrean.

Erantzuna: Borroka lekuan laguntasun giro izugarria bizi da. Han ateratzen dira pertsona bakoitzaren alderdirik maitagarriena eta alderdirik zikoitzena. Sentimendu aldetik oso une beroak pasatzen dira, elkarrekin egonez, eta bakoitzak bere esperientziak besteekin konpartituz. Hain testuinguru gogorra denean, pertsona barru-barruraino ikusten duzu.

Baliabide polita, ezta? Beste behin erabiliz gero gastatua eta errepikakorra iritziko genioke baina.

Loreen artean arantzatxo bat barkatzen bazait, Arzallusek ez du zertan kultura espainolean jantzia egon, baina erredakzioan arduratu beharko ziren zenbait huts konpontzeaz, itsusi samar geratzen baita Ignacio Aldekoari Iñaki deitzea, Caballero Bonal idaztea Bonald behar zuen tokian, edo Haiti eta Tahiti nahastea.

Behin bada ere, futbolaz jardungo dut. Inoiz ez bezala. Izan ere, ez lagunartean ez lantokian ez daukat futbolzalerik ondoan, eta sekula ez da gai hori hizpidera etortzen. Bizi kalitatearen seinale argia, esango nuke.

Baina gaur futbolaz hitz egingo dizuet. Joan den larunbatean, Hernaniko errugbi-elkartean babarrunak jaten ari ginela, aurrez aurre neukanak kontatu zigun bere koinatuari gertatu zaiona. Nonbait, Gipuzkoako zenbait komunikabidetan erruz aipatu den kontua, baina niretzat ezezaguna.

Nire mahaikidearen koinatuak taberna bat dauka, Donostiako Antigua auzoan. Eta erabaki du, nonbait, oporretara joatea, udazkenean. Ordurako futbol-denboraldia hasita, eta Erreala partidu bakar bat ere irabazi ezinda. Tabernariak, orduan, "Oporretara goaz" idatzi ordez, bestelako ohar bat jartzea pentsatu du, ostatuko atea modu bixiagoz jantzi eta bezeroak agurtzeko: "Ez dugu taberna irekiko, Errealak bi partidu irabazi arte".

Gutxi gorabehera oporretan eman nahi zuten aldiarekin bat egin beharko zukeen txuri-urdinen garaipen pareak. Nahi bai ordea. Itzuli dira oporretatik, eta Erreala partidurik irabazi gabe ligan (kopan bat, eta hura alferrik). Donostiako futbolzale guztiak estu eta larri, eta gure tabernaria are larriago, ekipoaren martxa kaxkarraz gain bere negozioarenaz ere kezkatuta. Eta, bien bitartean, opor behartuen kontua gero eta ezagunago eta famatuago errealzale jendearen artean.

Azkenean amore eman omen du tabernari gaixoak, esanez hipoteka ere ordaindu behar duela, eta ezin utziko duela taberna bankuaren eskuetan hamaika futbolari ezgauzaren erruz.

Senide publizista bat omen du tabernariak, harri eta zur geratu dena: "Bizitza osoa propaganda modu merke eta original bat bilatu nahian, eta nire anaia tabernariak asmatu behar".

Berrogeita bi urte bete ditut udaberri honetan. Era berean, hogei urte dira nire lehenengo liburua kaleratu zela: "Sei ipuin amodiozko". Geroztik, liburu-mordoxka etorri da, berrogeitik gora.

Orain dela bi urte hasi nintzen sareko txoko honetan idazten, 2004ko uztailaren 16an, eta geroztik egunero-egunero kontatu dut zerbait, jaiegunetan salbu; guztira, 500 artikulutik gertu. Iaz, urtea bete nuenean, maiztasun laxoagoz aritzea pentsatu nuen, baina erritmo berean jarraitu nuen azkenean, zeresana eta gogoa agortu ez zitzaizkidan seinale.

Orain, berriz, gogo hori ahitzen sumatu dut, eta nahikoa gauza egin behar izaten dugu bestela ere gogorik gabe, borondatezkoetan ere behartuta jarduteko. Hortaz, uztea erabaki dut. Bigarren urteurrena betetakoan? Horixe izan zen nire lehenengo burutazioa, baina asteburu honetan hala esan diot neure buruari: eta zertarako itxaron data biribila iritsi arte? Utzi eta kito.

Halaxe ba. Mila esker urte pare honetan irakurle izan zaituztedan guztioi, noizbait erantzunen bat utzi duzuenoi, kalean topo eginda animozko hitzen bat esan didazuenoi. Muxuak denontzat.

Gure herriko festak ari dira ospatzen, ni ez naiz asko ibili baina. Agorafobiko samarra bihurtzen ari ote naizen... Aurreko batean salbuespena egin nuen, ordea, eta lanetik itzuli eta gero bertsolariak entzutera joan nintzen. Goizetik egina zuten beste saio bat, eta labur samarra izan zen arratsaldekoa.

Zenbait lekutan alfer fama omen dute bertsolariek baina, haien tokian jarri eta niri behintzat gogorra iruditzen zait erabiltzen duten martxa: goizean autoa hartu, joan behar duten lekura iritsi, lagunak eta antolatzaileak agurtu, kafe bat edo beste zer edo zer hartu kontu-kontari ordua iritsi arte, eta hasi bertsotan; gero baxoerdi batzuk, batari eta besteari kasu eginez; ondotik bazkaria udaletxeko arduradunekin-eta; bazkalondo luzean bertso gehiago, talde txikian; atzetik, zuritoren bat han edo hemen, jendearen agur, eupada eta abarrak jasoz; arrastirian berriro oholtzara, bertso gehiago botatzera; handik jaitsitakoan, berriz, trago bat behinik, agur esan aurretik, eta hor ere inguruko fan eta kapar guztiak jasan behar, batzuk jatorrak eta beste batzuk gogaikarri hutsak. Dabilenak jakingo du baina ez da tratu gozoa, gorputzarentzat nahiz arimarentzat.

Ez dakit ni ere txaplata aspergarri horietakoa ote naizen baina aitortu behar dut zurito bat hartzera joan nintzela bertsolariekin saioa amaitu eta gero. Eta nire herritarrez lotsarazi ninduen ikuskizunaren lekuko izan nintzela ere bai: edanaz ase samarrik zegoen azkar usteko bat bertsolari bizkaitarrari alamena ematen, haien euskara zela eta ez zela, "bentanie" eta horrelako adibide orijinalekin gainera. Esatea bakarrik izan balitz, baina han eduki zuen ordu laurden inguru, eta zakar famako bertsolariak aurpegi ona jarri behar, porkulo hartzera bidali ordez.

Horregatik bakarrik doblea pagatu behar liekete.

Patxi Iturregi (Laudio, 1952), bere hirugarren ipuin-liburuarekin datorkigu: "Dioramak", 66 istorio laburrez osaturiko bilduma, gai, ahots eta gertalekuen aniztasun harrigarria erakusten diguna. Egileak ezagun du pozik dagoela emaitzarekin.

"Dioramak": izen bitxi samar bat izenburutarako. Argitu iezaguzu zer den diorama bat.

Begira, nola-halako definizio bat emango dizut. Eszena erreal bat irudikatzen duen hiru dimentsioko eraikuntza eskalakoa da diorama. Esaterako, modelogintzan hain erabiliak diren erretxinazko modelo horiek, edo natur zientzietako museoetan ikusten ditugun horietakoak, gizaki primitiboen eguneroko bizimodua irudikatuz edo hegazti migratzaileen habitat zingiratsua erakutsiz. Gabonetako “jaiotzak” ere dioramak dira eta baita umeei urtebetetze egunean oparitzen zaizkien playmobileko kit ezagun horiek ere: “erreskate taldea”, “polizia patruila” eta abar. Edonola ere, ez da maketa kontzeptuarekin nahastu behar, noski. Diorama zerbait bizia da, funtsean eszena bat irudikatzen baitu. Maketa soila, ordea, zerbait biluzia eta hila da.

Behin definizioaren kontua argituta, azal dezadan zergatik jarri diodan izen hori liburuari. Izena, azken batean, irakurleari egindako keinu bat da, esanez bezala, hor irakurtzen ari zaren eszena txiki horrek errealitatearen itxura izan dezake, baina kontuz, ez zaitez nahastu, ez da errealitatea, nik asmatutako artifizioa baizik. Bere funtzioa, nolabait, amandre ipuinetako formulena da. “Behin batean...”, “munduan askok bezala...” edo antzekoak entzun orduko, entzuleok badakigu kontalari iaioaren eskutik fikzioaren munduan sartuko garela. Ba, horixe duzu ideia, izen berezi hori jartzeko arrazoietako bat behintzat, fikzio mundu horretan barneratuko garela jakinaraztea.

**Zure hirugarren liburua da hau, “Haize kontra” eta “Behi eroak”en atzetik. Denak ere ipuin-liburuak, baina joera sumatzen zaizu gero eta ipuin laburragoak egiteko...**

Hori egia da. Horrelakoxea izan da orain arteko nire bilakaera. Ia neurri berekoak izanda --180 orri ingurukoak--, “Haize kontra” liburuak bederatzi ipuin izan zituen, “Behi eroak”-ek hamabi bat eta oraingo “Dioramak”, aldiz, hirurogeita sei. Azken honetan ipuin laburrak eta hiperlaburrak dira nagusi. Egia esan, labur kontatu behar hori joera orokorra da, bai ipuingintzan bai literaturan bai gaur egungo arte langintza askotan ere. Gero eta unitate txikiagoak erabiltzen dira esparru guztietan. Horrek abantaila garbiak ditu. Adibidez, ipuinen kasuan, errazago topatuko duzu non argitaratu laburrak baldin badira, irratian, aldizkariren batean, egunkarian, telebistan... Luzeak badira, berriz, liburuaren aukera baino ez duzu. Oro har, tamaina luzea oso zurruna suertatzen baita.

Bestalde, esan behar dut gustura nabilela formato txikian; izan ere, esperimentatzeko eta bide berriak jorratzeko parada ezin hobea eskaintzen dizu. Azkenean, eskema moduko bat eratzen duzu buruan, horrelako istorio laburrak harrapatzeko sare bat edo, eta berehala ikusten duzu zeure burua ehiztari gisa, eguneroko gertaera arrunten artean hurrengo kontagaia izan daitekeena atzeman nahian. Gainera, nolabaiteko hiltzaile sena garatzen duzu, istorioak jaio berritan “akabatzeko” antze berezia.

Dauden hurrenkeran irakurtzekoak

Zure diorama edo ipuin hauetan mila mundu agertzen dira; nahita bilatu duzu aniztasuna: estiloetan, istorio-motetan, agertzen diren toki eta giroetan...

Ondo ulertu duzunez, liburua aniztasunetik abiatzen da, aniztasuna gaietan, ahotsetan, ikuspegietan, gertalekuetan..., baina azken xedea erabat integratzailea da. Liburu honetan era guztietako istorioak batzen dira teilape berean, errealistak eta fantastikoak, psikologikoak eta lirikoak, absurdoak eta beldurrezkoak... eta, hala ere, eraikuntza orekatu eta harmoniatsua atera zaidala esango nuke, batere hotza ez dena. Oso pozik nago azken emaitzarekin.

Hain da oparoa gai aldetik ezen hipertestuaren egiturapean antolatzea ere nahiko erreza izango litzatekeen. Honetaz, noski, geroago konturatu naiz, liburua bukatu ondoren. Guztiarekin ere, testuan ageri dena izozmendiaren tontorra baino ez da, horko hirurogeita sei istorio argitaratu ahal izateko, ehunetik gora idatzi behar izan ditut, gero aukeratu, ordenatu eta hainbat kontakizun bazter utzi, ezinbestez. Hori da labur kontatzearen alde txarra: gehienetan ahalegin sortzaile handiagoa eskatzen dizu.

Hirurogeita sei ipuin dira guztira, eta nabarmen ikus liteke graduazioa: crescendo bat dago istorioen intentsitatean, ezta?

Nik irakurleari eskaini nahi diodana liburu oso bat da eta ez istorio potpourri edo saski-naski itxuragabea. Ideia hori oso argi daukat beti. Hortaz, unitate txikienak egoki antolatuz eta konbinatuz, egitura bat eman diot “Dioramak” bildumari. Zero mailatik abiatu naiz, anekdota xumeetatik hasiera batean, eta hortik aurrera, musikan bezala, intentsitate aldetiko graduazio bat eman diot tonu orokorrari, apurka-apurka gero eta argumentu eta kontakizun sendoagoak tartekatuz, beti in crescendo, liburuaren bukaeraraino. Esan liteke egituraren bidez suspense moduko bat sortzen saiatu naizela, eta indar hori liburua alderik alde zeharkatzen sumatzen da, haize korronte baten gisa. Horrexegatik abisatu behar dut garrantzizkoa dela liburuan proposatzen den ordena errespetatzea, bestela ipuin batzuen indarra gal liteke, hain dira fin eta delikatuak eskaintzen diren jolasak.

Hainbeste prisma erakutsita, idazlearen ikuspegia lausotu-edo egin nahi izan duzula dirudi. Errealitatearen voyeur huts bihurtu ote duzu zeure burua?

Ez dakit errealitatearen ikusle edo lekuko hutsa izango naizen. Baina zenbaitetan pentsatzen dut idazlea baino areago medium bat naizela, idazten ditudan kontuen bitartekari soila eta ordenagailuaren pantaila ektoplasma hodei gris bat non nire barnean bizi diren pertsonaiak gauzatu eta mamitu egiten diren noizean behin (barre algara). Nire ustez, istorioek aukeratzen zaituzte zu eta ez alderantziz. Idazleari dagokion lan bakarra kontakizuna forma aldetik janztea da. A priori oso jarrera pasiboa ematen du. Baina, kontraesankorra dirudien arren, idazleak oso erne egon behar du ondotik igarotzen zaizkion istorioen deia entzuteko lehenik, eta jantzi apaina eskaintzeko bigarrenik. Niri bost axola zait egilea, kontakizunaren alde egiten dut apustu garbia.

Hurrena ere, guztiz bestelakoa

Han-hemen erdi-ezkutaturik, metaliteraturazko zipriztinak daude; iniziatuentzako keinuak?

Beno, badakizu, gure artean Julian Barnesen eta Enrique Vila-Matasen eskutik jarri zen modan metaliteratura. Hori 80ko hamarkadan gertatu zen. Baina nik uste dut gogaiturik gaudela honezkero. Nire liburuan agertzen den apurra ez da kritiko pedanteari begira jarria, irakurle arruntarentzat eskainia baizik. Eta era natural batean dago integratua testu barruan, inongo enfasirik eta gehiegikeriarik gabe, Cervantes eta Lazarragaren garaitik egin izan den bezala.

Zein dira Iturregiren iturri nagusiak, literatura kontuetan?

Nik, idazle guztiek bezala, hiru inspirazio-iturri nagusi ditut literatura kontuetan. Munduko errealitatea, barneko esperientzia afektiboa eta urteetan zehar irakurritako liburuek utzitako oroitzapen hondar hori, nolabait esateko. Idazleen arteko aldea, iturri hauek zein neurritan erabiltzen dituzten izaten da. Ni (aitortzea beste erremediorik ez dut), miope samarra naizenez, ez naiz errealitatearekin ondo konpontzen, eta aukeran nahiago dut barne esperientziaren eta literaturaren esparrutik jasotako elementuekin aritu. Gauzak erabat alda litezke liburu batetik bestera ordea. Ez dago jakiterik..

Zaleen artean esan daiteke prestigiozko idazlea zarela; hala ere, ez zara komunikabideetan askorik agertzen. Zeuk hautatu duzu bakartze hori? Lagungarria gertatzen da sorkuntzarako?

Zer esango dizut ba? Ni ez naiz idazle profesionala, beste lanbide batetik ateratzen dut bizimodua. Irakasle nabil euskaltegi batean. Bestetik aita familiakoa naiz. Hortaz, demagun nire denboraren heren batean edo idazle naizela. Egunero lerro batzuk zirriborratzen saiatzen naiz, baina ez dut beti nire helburua lortzen. Gainera, nahiko mantso idazten dut. Hiruzpalau urteren buruan liburu bat osatzen dut. Orduan etortzen zait komunikabideen aurrean agertu beharra, lana promozionatuko bada. Eta horrek egonezina sortzen dit, nire ohiko paperetik kanpo jartzen nauelako. Nik maiteago dut literaturaren beste aldea, aurpegi tradizionala, eguneroko irakurketak, presarik gabeko lana, bizitzaren gaineko hausnarketa lasaia... Horrek ematen dit benetan bizipoza. Ez naiz idazle “mediatiko” horietakoa, eta ez dut aldatzeko gogorik, ez nau komunikabideen distirak batere erakartzen.

Ez duzu presarik izaten argitaratzeko, baina pentsatzekoa da ez zarela geldirik egongo. Hurrengo proiekturik bai?

Bai, baina erabat definitu gabea oraindik. Etorkizunean beste ipuin liburu bat ikusten dut --ez dut generoa bertan behera uzteko asmorik--, baina ez dakit zer nolako tankera izango duen. Niri, orain arte bezala, gauza berri bat egitea gustatuko litzaidake, aurretik egindakoen erabat desberdina. Ez dakit, ordea, posible izango dudan beste jauzi bat egitea. Egitasmo bakoitzak erronka berri bat dakar berekin. Nik, behintzat, horrela hartzen dut literatura, desafio bezala

Badira munduan milioika irakurle dituzten idazleak, eta badira ziento batzuk dituztenak. Batzuen eta besteen arteko aldeak izugarriak izango dira mila kontutan: oihartzuna, dirua, bizimodua... Idazlearen jarrerari dagokionez, berriz, ezin aldez aurretik ezer esan: zabalkunde handiko nahiz txikiko egileengan topa litezke bere zergintza arretaz zaintzen dutenak eta zabarrak. Idazte-ekintza, berriz, berdintsua izango da denentzat (literatura sortzen dutenen artean behintzat).

Idazleez ez baizik irakurleez hitz egin nahi nuen ordea. Milioika edo zientoka izan, irakurtzea banakako ekintza da beti, eta banako horrekin nahi izaten du idazleak komunikazio jator bat sortu; zenbat eta irakurle gehiago, aukera handiagoa komunikazio benetako hori lortzeko, eta horregatik poztu ohi dira idazleak (arrazoi ekonomiko zein banidadezkoez gain) bere libururen bat beste hizkuntzaren batera itzultzen denean.

Gaurkoan ni nator "itzulpen" moduko batekin; ez beste hizkuntza batera ordea: alfabetoa aldatu diote nire liburu bati, latinoaren ordez braille.

Louis Braille XIX. mendeko asmatzaile frantsesari zor diogu itsuentzako irakurketa-sistema hori, erliebezko puntuz osatua. Gaur egun asko zabaldu dira itsuentzako beste baliabide batzuk, hala nola audio-zintak edo informatikazko programa bereziak, baina braillezko testuek ezinbesteko laguntza ematen diote itsuari ikasteko, informatzeko... bizitzeko.

Itsu euskaldunek, berriz, braillezko testuak izaten dituzte eskura, baina frantsesez edo espainolez idatziak, ez euskaraz. Bazterketa horren kontra, gose-greba egin zuen Manu Agirre itsu ataundar-bilbotarrak iaz. Ez dakit horrekin zerikusirik duen orain kontatzera noanak baina.

ONCE Espainiako itsuen elkarteak euskal argitaletxe batzuekin tratua egin zuen orain dela urte batzuk, haien bazkide batek gure liburu bat irakurri nahi bazuen, guk ONCEri word formatuan eman geniezaion testua, eta ONCEk braillezko liburua bere bazkide horri. Horrez gain, braillezko liburuaren beste kopia bat emango zioten argitaletxeari, eta argitaletxeak, normalean, idazleari.

Bide hori segituz, nonbait, "Bihotz gosetien kluba" ekarri didate, braillera aldatua. Ez da liburu luzea berez, baina dexenteko tamaina hartzen du, paperaren erliebea dela-eta. Itsuren batek eskatuko zuen, eta gustatu zaiola pentsatu nahi nuke.

Dena dela, "Bihotz gosetien kluba"ren ale potolo hori daukat mahai gainean, eta ez dakit zer egin. Enbarazu egiten dit, egia esanda, baina pena ematen dit botatzeak, pentsatuz egon litekeela han edo hemen irakurle posibleren pozik hartuko lukeena.

Horregatik nahi dut irakurle bat; batekin nahikoa; baten bat ezagutzen baduzue, gustura hartuko nuke mezua.

Joan den asteko larunbatean, Karmel aldizkariak bere kolaboratzaileei urtero eskaintzen dien bazkaria. Aurreko bi urteetan ere gonbidatu naute, baina aurten agertu naiz lehenbizikoz.

Markinako karmeldarrak ditugu antolatzaile, eta Julen Urkiza anfitrioi. Sukaldariaren izena ahaztu zait galdetzea, baina egundoko bazkaria eman digu Iturreta auzoko elkartean.

Parajea ederra, eguraldia zoragarria, jatekoa bikaina, eta giroa ezin hobea. Une magikoa, baina, bazkariaren amaiera aldera iritsi zen, Balendin Aurre Apraiz kantari hasi zenean.

Aurre Apraiz, Ajangizen 1912an jaioa, 36ko gudari beteranoa, euskal poeten dekanoa, bere 94 urtean gizon gordina. Isil antzean baina apetitu onarekin egon zen bazkari bitartean; postrearen orduan, berriz, ahots zoli eta eztarri indartsuarekin ekin zion kantari, berak bakarrik, balada zaharrak eta abesti sabindarrak tartekatuz:

"Askatasun-eguzkia / Basotik urten da, / Bere argia edonon / Arin zabaltzen da. / Itxartu zaiz, bizkattarrak, / Aupa, euzkeldun gustiak / Gora, gora antzineko lagiak!"

Anton Mari Aldekoa-Otalora koruak egiteko gertu, Jabier Kaltzakorta esne-bitsetan, entzule gehienak legez, Luis Baraiazarra aldamenetik zirika: "Zelan zan praketan txixa eite'eben mutiko biena?", eta Balendin berriz ere kantari:

"Txomin eta Martolo, / Tabernako atian..."

Joan den ostiralean, Iruñean, poema-irakurraldi bat, Kalaska elkartean (lehen Zabaldi), Nabarreria kalean, iturriaren aurre-aurrean.

Castillo Suarezen "Bala hutsak" liburuko testuak aurkezten eta irakurtzen ari ginen egilea bera, Pello Belaskoain eta hirurok, soinua eta biolina jotzen zuten bi musikariren laguntzaz (Jone San Martin eta Maite Abad).

Ekitaldia bere bidetik zihoan, hitza eta soinua tartekatuz, entzuleen txaloekin, halakoetan ohi dena. Halako batean, baina, zarata kanpoaldean. Lehentxeago, irakurri berria nuen Castilloren poema bat, hala dioena:

Ez dizut poema politikorik egin nahi,
baina ni euskal idazlea naiz,
eta hitzak asteburuetan eta udako oporretan datozkit:
manifestaziorik ez dagoenean,
bilerarik ez dudanean.

Hori irakurri eta gero, beraz, Belaskoain ari zela, kalean manifestazio-hotsa; geroago entzule batek esan zigunez, Segikoek elkarretaratzea deitua zuten UPNren egoitzaren aurrean. Pellok boza altxatu edo gelditu erabaki aurretik, berriz, oihu eta hots gehiago: polizia nazionala, Ripak bidalita, gazteak uxatzeko. Lizardiren udaberria bezala, "morrosko urdiñez yantziak".

Pena ez zela aretora ez iheslaririk ez jazarlerik sartu baina, hori gabe ere, momentu zinez poetikoa.