Joxe Azurmendi, Espainiaren esentzia mitikoaz

“Espainiaren arimaz” kaleratu berri du Azurmendik (Zegama, 1941), azken berrehun urteotan Espainiako intelektualek beren herriaz egin dituzten gogoeten azterketa, izaera akademikoa izan arren polemikari ere ihes egiten ez diona.

Oker ez banago, trilogia moduko baten azken partea da orain aurkezten duzuna, nahiz aurreko biak oraindik argitaratu ez diren.

Trilogia bateko azkena da hori. Beste biak dira: 1. “Humboldt: hizkuntza eta pentsamendua”, eta 2. “Volksgeist " Herri Gogoa”. Esan liteke hirurak liburu bat direla, hiru partetan, eta niretzat segidan irakurtzekoak dira, batak bestea oinarritzen eta esplikatzen duelako.

**Baten batek pentsa lezake “Espainolak eta euskaldunak”en 2. partea ote den hau.**

Ez luke hori izan nahi, punturen batzuetan elkar ukituko badute ere. Honek estudio bat izan nahi luke, ez polemika bat (nahiz eta denbora osoan polemika dagoen alorrean mugitu): nola ulertu dute intelektual espainol handienek hispanitatea? Baina diferentzia liburuak berak erakutsi beharko du. Hala ere, nahi bada, puntu batean haren jarraipena izan daiteke: liburuak erakutsi nahi du, euskal nazionalismo inkultoaren burla egiteko ailegatzen den ezaugarri asko eta asko, nazionalismo espainol oso kultoaren ezaugarriak direla.

Noiz hasten dira Espainian beren izaeraz pentsatzen eta idazten eta zergatik?

Hasi, ez dakit (historian hasiera batek beti edukitzen du aurrehistoria bat). Nire azterketa Espainia modernoarekin hasten da; beraz, espainolek Independentziako Gerra deitu dutenarekin eta liberalismo eta antiliberalismoarekin XIX. mendean.

Arima, jeinua, espiritua, arraza... Horiek denak sinonimoak dira ala diferenteak dira?

Diferenteak izan beharko lukete, baina Espainian nahastu egin izan dira, Herder, Humboldt, Hegel, beti aipatzen diren horiek, ez zituztelako tutik ezagutzen: Espainiak badu jeinu edo espiritu eternal bat, arima bat, eta hori arrazaren arima da; arrazaren arima horrek bere bertuteak eta ajeak dauzka, beti berak, etc. XIX eta XX. mendeetako Espainiaren historialari eta gogoetalarien Espainiaren kontzeptua esentzialista da, Fusik esan duen bezala; eta askotan, agian gehienetan, arrazista da, Fusik esan ez duen bezala.

Espainiaz gogoeta egin duten intelektualen artean tonu ezkorra konstante bat dela esan liteke. Zein da, zure ustez, horren azalpena?

Hori Aro Modernoan gertatzen da (XIX eta XX. mendeetan) eta arrazoia da, nik uste, Espainiaren kontzeptu bat oso altua, eta errealitate bat oso apala: ezkorrak izan behar. Espainiaren esentzia iragan loriazko batekin identifikatzen da (handitasun inperiala), eta orainaldi pobre bat da begien aurrean dutena.

Liberalak eta antileberalak

Bestalde, espainiartasuna pentsatzean korronte liberala eta kontserbakoia izan dira beti Espainian. Zertan dira horiek berdin eta zertan desberdin?

Berdinak dira eskema berdinarekin pentsatu nahi duten aldetik zer den Espainia: hori esentzia edo arima bezala definituz; desberdinak, eskema hori bete edo Espainiaren arima definitu kualitate diferenteekin egiten duten aldetik. Liberalentzat Espainiaren arima liberala da, eta beren problema da Espainia historian sekula ez dela liberala ageri (orduan errua monarkia atzerritarrena da); kontserbakoientzat Espainiaren esentzia erlijiosoa eta katolikoa da, eta zoritxarrez historiak ez die objekziorik jartzen.

Gaur egun ere hala jarraitzen du ala aldatuta dago?

Gaur ez da ja terminologia bera erabiltzen, frankismoak inposible bihurtu du. Beharbada jarrera berdintsuak bestela formulatzen dira orain. Konstituzioa esan, eta hobeto gelditzen da. Diferentzia eta pluraltasuna onartzea beti bezain zaila dagoela ikusten baita (beti dago esentziaren bat arriskuan).

Posible ikusten duzu zuk espainiartasun bat diferentziak onartu eta estimatuko dituena?

Kontzeptualki posible, bai; politikoki, ez. Agian noizbait posible izango da etorkizunean, baina nire bistak ez du alkantzatzen hain urruti.

Hispanitateaz gogoeta egin eta goratu dutenen artean ez dira gutxi euskal herritarrak...

Txikiak garenez, euskaldun askorentzat ezer ez dago handiagorik, handiaren morroi izatea baino.

Zertan da desberdin Espainiak bere buruaz daukan kontzientzia eta Europako beste nazio handi batzuetakoa: Alemania, Erresuma Batua, Frantzia, Italia...? Sinplifikazio handia eskatzen duen galdera da baina.

Jeneralean Estatuek, nik ezagutu ahal dudana, modu berdintsuan dauzkate euren mitologia nazionalistak jasota. Eredua Erromatik hartzen da, hori Ernazimentuak irakurri duen bezala irakurrita (Augustoren Erroma inperiala). Hala ere badago bi diferentzia Espainiarekin: lehenengoa da Estatu horien guztien mitologia euren gaurko errealitate nazional eta demokratikoarekin nolabait berdindu litekeena dela. Espainiak daukan mitologian, ordea, gertatzen da, “nazionala” bada (estatal osoaren esanahian) ez dela demokratikoa, eta demokratikoa bada (komuneroak, kantonalistak) ez dela “nazionala”. Azkenean Espainia esentzia mitiko inperial(ista) bezala dago pentsatua, horixe da liburu honen gaia, eta hori da Espainiaren diferentzia nagusia ere Europako beste Estatuekin: esentzialismo mitiko hori Europan ez da eman koiuntura jakin batzuetan baino, Frantzian eskuin konkretu batean eta Alemanian mugimendu völkisch-nazistan; Espainian berrehun urte honetan hori da arruntena, eta liberal nahiz antiliberalengan ematen da.