Markos Zapiain

Oroitu Lasa eta Zabalaren gorpuzkinak Tolosako hilerrira ekarri eta ertzainek senideei eta adiskideei hezurrak merezi bezala lurperatzea eragotzi zietenean sortu zen iskanbila; edota zelan astindu zuen ezker abertzalea bera jakiteak ETAk Zarauzko hilerrian lehergailu bat eztandarazi nahi izan zuela, ETAk berak hiliko Iruretagoiena zinegotzia ehorztera zihoazen unean; edo Marta del Castilloren gurasoen ahalegin itzela alabaren gorpua aurkitu eta behar bezala lurperatu ahal izateko; edo arrantzalearen familiaren larridura han urrutiko itsasoan ustez ito baina gorpua agertzen ez denean... Dirudienez, gizakia sortu berritan hasi zen bere hildakoak nolabaiteko errituz lagunduta despeditzen. Giza primatearen berezitasunetako bat litzateke hurkoaren hilotzaz arduratzea.

Edipo bere begiak erauzi, Tebasetik alde egin eta Kolonora erbesteratu zenean, Eteokles eta Polinizes, Ediporen semeak, biek nahi izan zuten aitak utziriko tronuaz jabetu. Agintea txandakatzea adostu zuten. Baina Eteoklesen txanda amaitu eta ez zion Polinizesi utzi nahi izan. Orduan Polinizesek armada bat bildu eta Tebasi eraso zion. Azkenik, bi anaiek elkar hil zuten. Eta errege berriak, Kreontek, legea eskuan, Eteokles ohorez ehorztea agindu zuen, Tebas defenditzen hil zelako, eta Polizines berriz lur gainean abandonatzea, zakurrek eta hegaztiek jan zezaten. Horixe baitzen hiriko lege idatziak agindutakoa.

Kreonteren iloba Antigonak ez zuen onartu, idatzirik ez dauden bestelako lege batzuk hartzen baitzituen aintzat, hirikoak baino antzinagokoak, eta horien arabera zure neba edozein kasutan behar duzu txukun ehortzi. Halaxe lurperatu zuen Antigonak Polinizes, eta biziaz ordainduko zuen osaba eta lege politikoa desafiatu izana. 

Kreonteren seme Hemon Antigona birxinaz maiteminduta zegoen. Espero bezala, Kreontek ez zituen Antigonaren arrazoiak eta jokaera onartu, eta Antigonaren desobedientziak zekarren zigorra bizirik lurperatzea zen. Kreontek ezarri egingo dio. Kalipu handiz onartuko du Antigonak heriotza. Lurperatzeko unea iritsi bitartean, ziega batean giltzapeturik atxiki dezaten aginduko du Kreontek.

Antigonaren adoreak are grinatsuago maiteminduko du Hemon, eta zalantza piztuko zaio Kreonteri, ez ote duen legea estuegi ezarri, ez ote den Antigonaren aurkako heriotza zigorra gogorregia, eta damutu egingo da, atzera egin nahiko du, baina beranduegi, ordurako bere burua urkatu baitu Antigonak, bizirik lurperatze ikaragarri hori eragoztearren, eta baita Hemonek ere, Antigonaren hilotzari besarkatuta.

Bi leialtasun adostezin daude jokoan tragedian: batzuetan arau idatzia ez dator bat errukiarekin, eta Antigonak hiriko legea baino lehenagokoa eta sakonagoa den odolaren eta familiaren lege sakratua aldeztuko du. Nahiz eta irakurle gehienek Antigonaren alde egin, miresgarritzat jo izan den arren eskuarki Ediporen alabaren sentimendua eta erabakitasuna, bere ausardia boteretsu hotzari aurre egiteko orduan, Hegelek ondo erakutsi du tragedian talka egiten duten bi indarrak izaten direla ulergarriak eta zentzuzkoak, ez da izaten zintzoa gaiztoaren aurka sinplea. Kreontek ere zuzen betetzen du bere zeregina. Ez da despota bereziki ankerra, baizik eta legea hitzez hitz aplikatu nahi duen agintari bat. Eta giza talde bat gobernatzeko arauak behar dira, eta arauak betearazi, bestela anabasa ez ezik frustrazioa ere nagusitzen baita, transgresioa bera ezinezko bilakatzen den heinean. Garbi sumatzen da hori ikastetxerik xumeenean ere.

Joseba Arregi edo Fernando Savater Kreonterekin identifikatuko lirateke ziur aski: edozein kasutan bete behar da legea, bestela alda ezazue, eta indarrean den legediaren mekanismoak errespetatuz aldatu gainera. Gorde Antigona lurpean, txalo bero bat Kreonteri. Slavoj Zizek ere Kreonteren aldekoagoa da. Antigonaz dio puta zikin bat dela, a fucking bitch. Hiriak eta munduak behar duena da berdintasun ekonomikora hurbilduko gaituen lege zuzen bat zorrozki ezartzea, eta atzerapauso ergeltzat du hiriko diziplina apurtzea hildakoenganako sentimendu erlijiosoaren erruz.

Ediporen mitoa bezain ezagunak dira Ediporen inguruko interpretazioak, eta Lévi-Straussen ustez mitoa bera bezain mitikoak dira interpretazio horiek. Ediporen tragedia zuzen ulertzeko ezinbestekoa da bere aita Laiosena jakitea. Laios gaztea zela, Pelope izeneko gizon batek bere etxean ostatatu eta urte luzez zaindu zuen, baina halako batean Laios Peloperen seme kuttun Krisipoz amorostu eta bahitu eta biolatu egin zuen. Krisipok bere burua hil zuen. Orduan Pelopek madarikazio hau bota zion Laiosi: baldin inoiz semerik bazenu, hil zaitzala, eta daramala hondamendira zure herria. Ediporen patuak erakusten digu arbaso baten errua hurrengo belaunaldiek ere ordaindu behar izaten dutela. Arbasoen hybrisa, gehiegikeria erruduna, errugabe bezain zintzo eta argiak diren Edipo eta Antigona bezalako oinordekoek ordaindu behar izaten dute. Era berean herriek: bigarren mundu gerra edo gerra zibila bezalako katastrofeen ondorioak ordaintzen ari gara oraindik, gure zoritxarra erabaki zuten gertakizunetan inongo esku hartze edo hanka sartzerik izan ez arren.

Edipo Tebasen jaio zen, aita Laios eta ama Jokastarengandik. Itxuraz, Laiosek nahiago zituen mutilak, eta mozkorturik kontzebitu zuen Edipo. Delfoseko orakuluak gurasoei jakinarazi zien Edipok aita hil eta amarekin oheratuko zela. Gurasoek orduan Edipo oihanean uztea erabaki zuten, agerian, ikusgai, garai hartan horrela jokatzen baitzuten Grezian abandonatu nahi zuten umearekin: oineko tendoi batetik lokarria pasa, adar batetik eskegi eta basoan uzten zuten. Hain zuzen, “Edipo”k oin hanpatu esan nahi du; “edema” hitza, hanpadura, erro berekoa da.

Kontua da aldi berean Korintoko errege-erregina Polibo eta Meropek ezin zutela umerik izan. Eta beren zerbitzariek “kasualitatez” Edipo txikia oihanean abandonatuta aurkitu zutelarik, askatu eta Korintoko errege jauregira eraman zuten.

(“Kasualitatez”, hots, Jainkoek harilkatutako patuak erabakirik, gizakiei eta gure kasuan Edipori ulergaitz eta beraz zorizkoa zaien halabeharra. Apolo da gertaera tragikoen atzean dagoena. Ez zien tebastarrei barkatzen Laios errege egin izana. Pitia, edo Pitonisa, Delfoseko tenpluan orakulua enigmen bidez adierazten duena, Apolori emana zaio, Apoloren eta gizakien arteko bitartekaria da. Pitia edo Pitonisa deitzen zitzaion Pito eskualdekoa zelako: Delfos edo Pito eskualde bera da. Pito izena inguru hartako leizezulo batean bizi zen Piton sugetik dator. Apolok hil zuen Piton sugea.)

Harira. Edipok uste zuen Korintoko errege-erreginen seme biologikoa zela, gurasoek ez zioten-eta bere jatorriaren berri eman. Behin batean, nerabe zela, Edipo bastartzat jo zuten bere adinkideek, ziur aski oin hanpatuak ikusita, iseka egin zioten. Edipok ustezko aita Polibori bere jatorriaz galdetu eta, ez zituenez erantzun garbiak jasotzen, Delsfoseko tenplura jo zuen, orakuluarekin mintzatzera. Pitiak jakinarazi zion aita hil eta amarekin oheratuko zela.

Edipok, zalantzak zalantza, uste izaten jarraitzen zuenez Korintoko errege-erreginak zituela guraso, ihes egin zuen, patuari iskin egin nahian.

Aldi berean, Esfingeak Tebas itota zeukan beste izurrite baten bidez. Enigma bat adierazia zuen eta inork ez zuen asmatzen. Enigma: zein da goizez lau hankatan, eguerdiz hanka bitan eta iluntzean hiru hankatan dabilen animalia? Inork igartzen ez eta izurritea ez zen desagertzen. Laiosek Delfosera jo zuen bere herriko arazoa konpontzeko asmoz, baina gurutze-bide batean Korintotik ihesi zetorren Ediporekin talka egin, haserrea gailendu, Edipok Laiosi kolpe txar bat eman eta hil egin zuen, aita zuela jakiteke noski. Hara beste bultzada tragiko bat: patua saihesten ahalegintzeko mugimenduak berak gauzatzen du hain zuzen patua. Ustezko gurasoak ez hiltzeko ihesak eraman zuen Edipo bere benetako aita hiltzera, Delfoseko orakulua betez. Berdin gertatzen da “Bagdadeko morroia” izeneko ipuin ospetsuan.

Aita hil ostean, eta betiere Korintotik ihesi, egun batean Edipo Tebasera iritsi eta Esfingearen enigma asmatu zuen. Gizakia da umetan lau hankatan, helduaroan bi zangoen gainean eta zahartzaroan makilak lagunduta ibiltzen dena. Zenbat ahulago, hainbat hanka gehiago behar. Igarkizuna asmatuta, Edipok izurritea desagerrarazi zuen, eta, sari gisa, Kreontek, Laiosen ordezko agintariak, Jokasta alargun gaztearekin ezkon zedin eskaini zion, alegia, bere amarekin. Halaxe egin zuten eta errege-erregina bilakatu ziren ama-semeak.

Hogei urteren buruan, ostera ere izurritea. Delfosera bidalitako mezulari baten bidez Edipok jakingo du ez dela desagertuko harik eta Laiosen hiltzailea nor den argituko den arte. Edipok hiltzailea bilatzeko ikerketei ekingo die. Literatura gaurkotasun handikoa da planteamendua, ikertzailea bera baita erruduna, detektibea bera hiltzailea, baina oraindik ez daki. Tentsioak gora egingo du parrizida intzestugileak bere burua ispiluan ezagutzera hurbildu ahala. Tiresias igarle itsuak jakinaraziko dio egia. Eta Edipok aita hil eta amarekin larrua jo duela jakin bezain laster, bere begi biak erauzi eta erbestera abiatuko da, itsu eta zahar, alaba biekin. Antigona du alabetako bat.

Freudena da Ediporen interpretaziorik ezagunena. Sofoklesen tragediak gizakia indar handiz erakartzen du oraindik, idatzia izan eta 2.500 urte igarota, egoera ekonomiko-soziala goitik behera aldatu den arren. Marxentzat ez bezala, Freudentzat, mudantza historikoen gainetik dago giza izaeraren muin psikologikoa, eternala bailitzan gizatasunaren funtsa, eta muin horixe berorixe gauzatzen du Edipok agertokian: haurtzaroan guztiok amarekin oheratu eta aita hil nahi izan dugu, baina desira errudun hori erreprimitu eta inkontzientera bota behar izan dugu, eta han estalirik atxiki. Edozein umeren garapen psikosexualean da erabakigarria Edipo aroa. Hori dela-eta zaigu hain deigarria eta liluragarria mitoa, azpiegitura ekonomikoaren aldaketen despit: gure inkontzienteko desira nagusia Edipok jendaurrean mamitzen du, ezkutukeriarik gabe.

Bestalde, desira edipiko hori zapaldu behar izatetik eratorri omen da intzestuaren debekua, eta gainerako debeku oro. Desiratzen ez dena ez dago zertan debekatu. Hala ere, hainbat antropologoren iritziz intzestuaren debekua ez da Freudek uste bezain unibertsala, besteak beste familia-egitura ez delako beti aita/ama eta umea: zenbait herritan, esaterako, umearen erreferentzia heldu maskulinoa ez da aita biologikoa, baizik eta amaren neba, osaba. Hain zuzen, ba ei da lotura etimologikoren bat ugazaba eta osaba hitzen artean.

Sisifok Korinto fundatu zuen, Greziako polis garrantzitsuenetarikoa. Beste edozein fundatzailek bezala, iturriren bat behar, ura. Herri-fundatzaile gehienei sortzen zaien arazoa da urarena. Kadmo ere ur bila ibili zen Tebas fundatzeko orduan. Ez soilik herri-fundatzaileek. Dirudienez, Palentziako futbol taldeak Hernaniko ile- apaintzaile ijito batengana jo zuen, zuharia bera, klubak ura dagoen eremuren batean eraiki nahi baitzuen estadioa, dutxak eta behar dira eta. Han ibili omen zen zuharia penduluarekin lur azpiko ur bila, baita aurkitu ere, eta horri esker dute Palentziako jokalariek ligako garbienak izateko fama.

Harira: Sisifok ura behar; urik ez ordea. Jakin du erreka-Jainko bat, Asopo, urduri dabilela, ez du-eta alaba Egina aurkitzen, Egina lamia, naiadea, ninfa. Sisifok tratua eskainiko dio Asopori: emadazu iturri oparo bat eta trukean jakinaraziko dizut zergatik ez duzun alaba aurkitzen. Tratua onartuta, Sisifok diotso alaba Zeusek bahitu diola. Hauxe da Jainkoen aurkako Sisiforen lehenbiziko desafioa, salaketa.

Kontua da Zeus bahitzaile jainkotiarrak dena dakiela, eta, Sisiforen eta Asoporen hitzarmenaren berri izan bezain laster, biak zigortuko ditu. Erreka zeharo idortuko du, eta Sisiforen bila Tanatos bidaliko du, herio.

Sisifo bereziki amarrutsua da haatik. Odiseori ere mila amarrudun gizona deitzen zaio. Izan ere, diotenez, Sisifo da Ulisesen benetako aita, Ulisesen aita ofizial Laertes ezkondu zen egunean bertan oheratu baitzen Laertesen emazte Antiklearekin. Ulisesek Sisiforen dohain maltzurrak heredatuko ditu. Edozelan ere, Sisifok maizegi zerabilen tronpatzeko bere gaitasun itzela lagun hurkoaren kalterako; ezin eragotzi horrenbestez Jainkoen zigorra.

Hortaz, Zeusek herio Sisiforen bila bidali baina Sisifok bere engainuei esker Tanatos bera tronpatu eta bere jauregiko gela batean giltzapetuko du. Aurrerantzean inor ez da hilko: Asklepio/Eskulapioren kasuan bezala, hybrisa dugu hemen, anabasa, ordenak jaiotzak adinako heriotzak eskatzen baititu. Orain, berriz, ez dugu jendearen segida, heriotzak ahalbidetua, baizik eta jendearen biderkatze hipertrofikoa, kaosa. Bezerorik gabe gelditu da Hades eta gudaren Jainko Ares ere haserre dabil: zertarako guda, zertarako ni, baldin eta inor ez bada hiltzen? Hona Sisiforen bigarren desafioa. Katastrofea saihestearren Zeusek esku hartu beharko du berriro.

Hirugarren aldi batez ere desafiatu zituen Sisifok Jainkoak. Heriotzako ordua hurbil sentitzean, Sisifok bere emazteari eskatu zion ez zezala bere gorpua ohiko erritoen arabera erre eta lurperatu. Behin Hadesean, hildakoen egoitzan, Hadesi emaztearen axolagabekeriaz kexatu zitzaion eta baimena eskatu Lurrera itzultzeko, behar bezalako hileta prestatu eta emaztea zigortzera, ez zuen-eta merezi bezala lurperatu. Berehala itzuliko zela agindu zion Hadesi. Baina, behin jauregian, bere gorputzean sartu eta uko egin zion Hadesera itzultzeari. Bizialdi luze bat izan zuen eta zahardadez hil zen. Orduan bai, ezinbestez Hadesera joan behar, eta han ezarri zion Hadesek berak zigor ezaguna, eragozteko berriz ere tronpa zezan, orduan ezarri zioten harritzarra amaigabe igotzeko zigorra. Hadesen, infernuan, harri handi bat harraraziko diote eta muino batera igoarazi biraka-biraka. Oso pikoa da malda, eta, ia-ia gailurrera iritsi denean, orduan harritzarra eskuetatik txirristatu eta muino-magalera jausiko da. Orduan Sisifo jaitsi eta berriro ekin beharko dio harri erraldoia igotzeari. Horrela berriro eta berriro, etenik gabe, eternitate osoan, zeregin infinitu bezain alferrikakoa. Akidura eternalera dago kondenatua Sisifo.

“Sisifo maite minez” eleberrian, Laura Mintegik Sisiforen lan errepikakor eta amaigabea bizialdiko maitemintze gutxi-asko katastrofikoekin alderatzen du. Engaiatzen zara harreman batean, elkarrekin bultzatzen duzue harria mendian gora ilusioz, eta behin gailurra ukitzera zoaztela harria labaindu, harremana hautsi eta berriro hasi behar behetik. Konponbidea, Laura Mintegik diradokienez, harriarekin onezkoak egitea da, nork bere maitemintze-behar eroa onartzea, harritzarra gorabidean bultzatzearen alde atsegina sentitzen ikastea, jakin arren tontorrera heldu orduko ostera ere beheraino jausiko dela ziur aski.

Asklepio, edo latinez Eskulapio, medikuen eta sendagileen aita jauna, aditu handia da belarren dohain sendagarrian. Apolo zuen aita, Jainkorik ederrena. Baina Apolo, beste Jainko asko bezala, Zeus bera kasurako, emakume hilkorren atzetik zebilen beti. Jainkosak perfektuagoak dira, ederragoak, baina hilkorrek aldakortasunaren grazia dute, geldigaitzaren xarma, atzeraezinaren lilura, hiltzera doala jakiteak eragiten duen erakarmena, eta Koronis hilkorraz amorostu zen. Koronisek beste hilkor bat maite zuen haatik, Iskis. Bele batek jakinarazi zion Apolori. Garai hartan, txori atseginak ziren nola belea hala zozoa, alaiak, eta, guretzat harrigarriro, zuriak. Apolok, albiste txarrak dakartzan mezularia zigortzeko ohitura inauguratu eta beleak eta zozoak beltz eta desatsegin bihurtu zituen, kantaera karrankarikoak. Gainera, atsekabetuta, bere maite hilkorra kalitu zuen.

Haurdun zegoen ama ordea, eta hileta-su edo pira funerarioan erre baino lehen, Apolok Asklepio umea ama hilaren sabeletik atera zuen.

Asklepiok, hiliko ama batengandik jaioa, hain sakonki ikasi zituen medikuntzako teknikak, hilak berpizteko gaitasuna lortu baitzuen, eta halaxe hasi zen, hilak berpiztu eta berpiztu. Hybrisa dugu hemen ostera ere, anabasa, kosmosaren arrakalatzea, gizakiari ez baitagokio hilezkortasuna. Hilkorrak hilezkor bihurtuta ez da belaunaldien joanik, ez da zaharren eta gazteen arteko bereizketarik, ez dago bakoitza dagokion lekuan, arrisku handiagoa dago familia barruan sexu harremanak izan daitezen, birramona birbilobarekin... nahasketa kaotikoa. Bere tokian jarri beharra dago Asklepio. Zeusek dxusturikada batez hilko du.

Asklepiorengandik datorkie medikuei gaur egun oraindik ere darabilten ikurra, suge bat makila batean kiribildua. Izan ere, Asklepioren ohorezko tenpluetan sugeak zerabiltzaten sendaketa errituetan, Asklepioren sugeak; narras zebiltzan, libre, eriak eta zaurituak lo zeutzan geletan. Inaugurazio ospakizunetan sartzen zituzten suge horiek Asklepioren tenpluetan. Oso arrakastatsuak izan ziren Asklepioren artatze-tenpluak, batez ere K. a. 300. urtetik aurrera, saldoka joaten ziren eri erromesak. Purifikazio erritualaren ostean Asklepiori ofrendak eta sakrifizioak eskaintzen zizkioten eta eriak santutegiko lekurik sakratuenean bakarturik igarotzen zuen gaua. Biharamun goizean, amets eta begitazioak xehero-xehero kontatzen zizkion azti bati, zeinak amets horien interpretazioaren arabera erabakitzen baitzuen sendabidea. Asklepioren tenplu batzuetan bazeuzkaten zakur sakratuak ere, zaurien miazkatze jainkotiarra. 

Asklepioren makila, medikuen ikurra, makila luze bat da suge bat daukana goitik behera kiribilduta, buru miztoduna goian. ETAren ikurraren antzekoa, baina aizkora beharrean makila hutsa. Egiantzekoa dirudi ETAren ikurra asmatu zuenak Euskal Herria gaixo gisa ikusi zuela, eta ETA sendabide moduan. Horregatik aukeratuko zuen medikuntzaren ikurretik hain hurbil dagoen sinboloa, nahiz eta, makila soila beharrean aizkora erantsirik, sendabideak gogorra izan beharko zuela iradoki, traumatikoa, kirurgikoa. 

Bestalde, gaur egun Euskal Herria eri badago, sintoma bat memoriaren hipertrofia litzateke. Asko dira giza fakultateak, baina erdi baztertuta dauzkagu, guztia ipintzen baitugu memoriaren inguruan biraka: Memoriaren Legea dugu, Memoriaren Parkea, Memoriaren Institutua, Memoriaren Museoa, eta orain Gogora. Ez dirudi ez orekatua ez osasuntsua. Ematen du etorkizunera begirako irudimena eta proiektua atrofiatua dugulako hipertrofiatzen dugula memoria, gure ezintasun politikoak kateatzen gaitu oroimenaren obsesioan. 

Sugea ulertzeko era dute desberdina ETAk eta Asklepiok. ETArentzat sugea aizkoradakaz ebaki beharreko itomena den bitartean, Asklepiok nabarmentzen du sugeak azala aldatzen duela, gaztetzearen sinbolotzat du horrenbestez, azala mudatuta zaharra utzi eta berria inauguratzen baitu, eritu eta osatu, hil eta berpiztu. Kultura askotan sugea hildakoak berpizteko gai jotzen da, eta hori izan zen hain zuzen Asklepioren lorpenik ospetsuena. 

Asklepio gizon heldu gisa irudikatzen dute antzinako murkoek, bizarduna, adats luzea diadema batean bildua. 

Asklepioren alabetako bi Higia eta Panazea dira. Panazeak “dena sendatzen duena” esan nahi du, eta Higia izenetik datorkigu Higiene, Higia baitzen garbitasunaren eta osasunaren Jainkosa. Farmazietako ikurra behiala Higia neska gaztea zen, sugearen pozoia kopa batean isurtzen ari. Denboragarrenean, neska desagertu eta soilik sugea eta kopa gelditu dira Farmazietako ikur gisa, Durango edo Lesakako karriketan egiazta dezakegunez.

Midas erregearen kasuak, Asklepiorenak edo Sisiforenak bezala, ederki dazal giza harrokeriaren arrisku kaotikoa. Herakles/Herkulesek ere, Zeusen liutenant, esparru-eusle edo tenienteorde, giza hybrisak deseginikoa konponduko du bere hamabi lan ospetsuen bidez. Hainbat eta hainbat mitok dute kontagai hybrisak hautsitakoa berregiteko lana.

Midas erregeak Dionisoren lagun birekin zituen harremanak, Dionisoren jarraitzaile garrantzitsu birekin. Batetik Pan, gizon itsusia, ume eta gazteei beldur eragiten ziena. Ez soilik bere itxuragatik, adardun, bizardun eta arras iletsu eta ahuntz hankekin jaio baitzen, baizik eta umeak eta gazteak jazarri eta biolatzeko grina zuelako, eta hortik dator paniko hitza, izu panikoa; eta bestetik Sileno.

Behin batean, Dionisoren ohorezko jaietan, Midas erregeak sekulako melokotoiarekin aurkitu zuen Sileno, konortea galduta, eta aste betez zaindu zuen. Dionisok, esker onez, Midas erregeari ea zer nahi zuen sari gisa galdetu eta erregek ukitu urregilea nahi zuela, ukitu bezain laster edozer urre bihurtzen duen gaitasuna. Eta Dionisok urre-ukitu hori eman zion.

Midas poz-pozik, jauregira bidean xoriño bat ukitu eta urrezko bilakatzen zela ikusirik, eta ondoren olibondo bat berdin. Behin jauregian, hainbeste parranda eta zirrararen ostean, bazkaria eskatu zuen eta ur ugari, gose bezain egarri baitzen. Ordea, oilaskoa Midasek ezpainekin ukitu bezain laster urrezko bilakatu eta Midasek ezin jan. Eta ura berdin, Midasen eztarrian sartzeaz batera urrezko hauts bilakatzen baitzen. Orduan ohartu zen Midas bere tentelkeriaz. Gosez eta egarriz hilko zen.

Jauregitik irten eta asko kostata Dioniso aurkitu eta errukitzeko erregutu zion, kentzeko ukitu urregilea. Eta Dionisok agindu zion erreka batean sartu eta iturbururaino igeri egin zezala, eta horrela garbituko zituela gorputza eta errua.

Midasena ez da bakarrik ohiko alegia morala, zein txarra den diruzalekeria. Zeusek ezarritako orden kosmikoa kordokatu du, biziduna bizigabe bihurtuta, organikoa inorganiko, txoriak eta olibak urre. Jarduera horri eutsiz gero mundu bizidun osoak amaituko luke urrezko bola izaten, inondik inora ez aproposa bizitzeko. Naturako erresumak nahasi ditu Midasek. Kaosa dakar hybris horrek eta zigorra merezi du. Hemen ere ikusten da justiziaren zentzua Grezian berez dagokion eremutik ateratakoa bere onera itzularaztea dela batez ere, eta erromatarrek hori heredatuko dute, eta ondoren guk ere bai: nori berea da zuzenbidea.

Leire Narbaizak jakinarazi dit blogen irakurleak eta irratiko entzuleak biderkatu egiten dituela ipurdia, orgasmoa, bularretakoak eta gisakoak aipatzeak. Penagarria dirudien arren, baina ezin eragotzirik kosta ahala kosta bilatzea ahalik eta audientziarik aberatsena, Leireren aholkua aintzat hartu eta mitologiako kontu lizun batzuk aipatuko ditut.

Mitoek betiko galderei erantzuten diete, filosofikotzat edo erlijiosotzat hartzen direnak eta edozeinek bolada sentibera batean bere buruari egiten dizkionak: nondik nora nago ni hemen munduan? Ba ote du zentzurik nire bizitzak, giza bizitzak? Gu gizakiok zer gara, animalien artean beste animalia bat, ala gure eta gainerako animalia guztien artean ba al da funtsezko desberdintasunik? Zergatik hobetsi behar da jokaera ona, zintzoa? Zer gertatuko zait hiltzean?

Hauxe da betiko galdera horietako bat: sexu harremanetan jende guztiak sentitzen du antzeko zerbait? Ala gozamena zeharo desberdina ote da pertsonaren arabera, nork berea? Aurpegiko imintzioek eta konbultsioek antzera sentitzen dugula iradokitzen badute ere, berdintasun hori ez ote da proiekzio bat? Ez baita ezinezkoa pertsona bakoitzak orgasmoa modu guztiz desberdinean bizitzea eta sentitzea.

Edo, bederen, orgasmoa alde batetik gizonek eta bestetik emakumeek desberdin sentitzea.

Behin batean, Olinpoan, Jainkoen egoitzan zeuden Zeus eta bere emazte Hera, eta sarri bezala liskartuta eta haserre bizian, Zeusek emakume hilkorrak tronpatu eta biolatzeko grina baitzuen eta Hera jeloskortu egiten zitzaion.

Oraingo honetan eztabaidagai hain zuzen sexu kontuetan emakumeak ala gizonak, zeinek lortzen duen gozamen handiagoa. Zeusen ustez, andreek hobeto pasatzen dute. Heraren iritziz, jakina, alderantziz. Adostasunik ez eta Tiresiasi deitzea erabaki dute, Tiresias, gizon jaio zen arren, udazkeneko arratsalde batean, mendian zebilela, bide bazterrean suge bikote bat larrua jotzen ikusi eta makilaz emea hil egin baitzuen, eta ondorioz emakume bilakatu, eta hurrengo hamar urteak emakume gisa bizi izan zituen, orgasmoak barne.

Hamar urte horiek igarota, berriro mendian, beste suge bikote bat txortan ikusi, arra makilaz zulatuta hil eta gizon izatera itzuli zen.

Beraz, Tiresiasek jakingo du, datorrela Olinpora. Tiresias, sexu harremanetan gizonak ala emakumeak, zeinek gozatzen du gehiago? Tiresiasen erantzuna: plazer kopurua hamar zatitan banatuz gero, emakumeak bederatzi puxtarri eramango lituzke, gizonak bakarra.

Ikaragarri haserretu zen Hera, berak aldeztutakoaren aurkakoa baitzen, eta amorruaren amorruz begi biak erauzi zizkion Tiresiasi.

Orduan Zeusek, errukiturik, eta Tiresiasek orainaldian aurrean zuena ezin ikus zezakeenez, konpentsatzeko etorkizun urrunean ikusteko ahalmena eman zion, alegia, igarle egin zuen. Orduz geroztik dugu Tiresias igarle itsu ospetsua, Sofoklesen “Edipo errege” tragedian rol garrantzitsua izango duena.

Gaur egun antzeko galderak darabiltzagu, zeinek pasatzen ote duen hobeto. Eta, tamalez, ez dirudi erantzunak askoz ere zehatzagoak direnik. Hori bai, zozoagoak dira.

Zientifiko deritzegun erantzun horiek, gainera, arras aldakorrak dira. Gaur Science aldizkari ezin ospetsuagoak artikulu bat argitaratzen du eskemez, taulez eta zenbakiz josia, milaka eta milaka laguni orgasmo-plazera neurtzeko hodi batzuk ipini eta emaitzen berri emanez, eta emaitzek zientifikoki frogatzen omen dute orgasmo-plazera berdin-berdina dela gizaki eta are animalia guztiongan. Aldiz, datorren hilabetean Nature aldizkari zientifiko ezin ospetsuagoak artikulu zorrotz bat argitaratuko du erakutsiz teknika aurreratuenei esker frogatu dela andrearen orgasmoa kualitatiboki desberdina ez ezik askoz ere sakonagoa dela gizonarena baino.

Eta hurrengo astean gutuna zuzendariari, batetik gizonak eta bestetik andreak sailkatze hori binarismo faxista dela, jendea bi sexuetako batean kokatzera behartzea hainbat laguni bortxakeria gogorra zaiola eta patogenoa izatera irits daitekeela.

Labur, gaur egun sexu gozamenari buruz ez dakigu benetan eta era eztabaidaezinean Tiresiasen garaian baino gehiago, baina auzi hori azaltzeko gure kontaerak indarra eta xarma galdu du.

Zeusek, beraz, Prometeo zigortu zuen. Baina baita gizona ere oro har, suak eta teknikak harrotu eta jainkotu baitzezaketen. Beharrezkoa zen ahulduko zuen zerbait. Horregatik asmatu zuten olinpiarrek Zeusen aginduz Pandora, lehenbiziko emakumea. Ordu arte baziren Jainkosak, ez ordea andre hilkorrik.

Zer dago lehenago, mitologiaren misoginia ala emakumearen zapalkuntza sozio-politikoa? Mitologiak bideratzen du emakumearen zapalkuntza polisean, emakumea edozeren errudun egin behar hori, ala alderantziz, edota biak aldi berean, edo biologia ote dago horren guztiaren azpian, gizonaren beldur biologikoa zehazki? Ahuleziar antropologikoaren adierazpen da mitologia? Kontua da emakumeek Atenaseko demokrazian ez dutela bozkatzeko eskubiderik politikatik bazterturik geldituko dira esklaboekin eta etorkinekin batera.

Pandora Greziako Evatzat hartu izan da. Biak sortu ziren gizonen ostean eta gizonengatik. Ez Evak ez Pandorak ez dute Jainko Jaunaren agindua betetzen, desobedientzialariak dira, eta ondorioz hondamendia dakarkiote gizonari. Evak bezala, Pandorak sartu zuen gizona sexuan, ugaltzean eta heriotzean. Evak Paradisutik erauzi zuen Adan, eta Pandorak berriz Urrezko Arotik gizona, emaztea eta familia txertaturik gizonen txoko ordu arte xaloan.

Badira halaber desberdintasunak. Judu-kristauen Jainkoak gizona bakarrik egon ez zedin sortu zuen Eva, eta Adanen saihets batetik; ostera, Pandora ezerezetik sortu zuten Jainkoek, panpina artifizial, eta berariaz gizona galbideratu eta hondatzeko.

Olinpiar bakoitzak ezaugarri seduzitzaile batez apaindu zuen Pandora, eta eder ezin erakargarriago atera zitzaien, gorputzez zein janzkeraz, gizonen desira iluna erremediorik gabe pizteko modukoa. Eva naturala ez bezala, Pandora, teknikaren emaitza denez, finagoa eta zibilizatuagoa da edozein gizon baino. Polit-polita du azala, eta mamia azkarra, aldakorra, gezurtia eta traidorea.

Hesiodok darabilen izenaren arabera, zakur-eme bat da Pandora. Frantsesez chienne eta gaztelaniaz perra hitzek gorde dute zentzu hori, baina ingelesez eta euskaraz ez. Latinetik etorriko zaie ziur aski, latinak grekotik bereganatu ondoren. Une chienne, Pandora, nahikeria asegaitzen menpeko, nola edozelako apetak (soinekoak, jauregiak, bidaiak), hala sexuan, hamaika orgasmo segidan eta berriro eta berriro, gizonak bata bestearen ostean seko ahitu arte.

Jainkoek Epimeteori oparitu zioten Pandora, eta Prometeok anaia inozoari agindua zion arren inolaz ere ez onartzeko Jainkoen presenterik, Pandora ikusi bezain laster zeharo maitemindu zen. Epimeteo tentelak izorratu behar gizonen patxada bozkariotsua.

Ezkondu zirenean, Pandorak, bere aldetik, kutxa misteriotsu bat jaso zuen opari, eta agindu zorrotza, ez zezala inolaz ere zabaldu. Haatik, emakumea izaki, jakinminak jota, tapakia ireki eta barrutik zoritxarrak oro jalgi ziren eta munduan hedatu: beldur, kalamitate eta gaitz guztiak. Itxaropena izan zen kutxaren hondoan atera gabe gelditu zen sentimendu bakarra. Pandorak, emakumeak, kutxako tapakia altxatu baino lehen, gizonen tribuak bare bizi ziren lurrean, baina orduz geroztik lan nekezari ekin behar izan diote, eritasunek jo dituzte, hil egiten dira.

Horixe izan zen Prometeoren lapurretari erantzuteko Zeusek gizon guztien aurka asmaturiko madarikazioa, hots, emakumea, Pandora. “Kalón kakón” deritzo Hesiodok, “gaitz ederra”, opari anbiguoa baita; gizonak ezinbestez maiteko du, jakin arren zoritxarra ekarriko diola. Pandoraren inguruan biraka biziko da gizona aurrerantzean, liluratuta, eta ezingo da jainkoekin lehiatu.

AEBeko zenbait unibertsitatetan, politikoki politaren izenean, debeku da Pandoraren mitoa irakastea. Gehienez ere, Goetheren Pandoraren berri emanez konpentsatzen dute mito grekoaren misoginia, Goetheren Pandorak emakumetasuna goraipatu eta sagaratzen baitu.  

Prometeoren mitoak iradokitzen du zergatik behar duen gizakiak mitoa. Behin Zeusek kosmosa ezarrita, behin betiko harmonia, Jainkoak aspertu egiten ziren, perfektutasun mugigaitzak eta harmonia zoriontsuak eraginiko asper kosmikoa. Entretenitu beharra zuten, dibertitu, ikuskizun bat. Eta horregatik sortu zituzten hilkorrak, hiltzea zor duten bizidunak.

Jainkoek figuratxo batzuk egin zituzten, estatuatxoak, animalia guztienak, eta, bizia eman baino lehen, Japeto Titanaren seme Prometeo eta Epimeteori eskatu zieten animalia bakoitza ezaugarri egokiz hornitzeko. Kronosen anaia zen Japeto. Epimeteok esan nahi du pentsatu, jardun OSTEAN egiten duela, EPI ostean da. Hausnartu barik dihardu. Anaia du Prometeo, jardun baino lehen pentsatzen duena; PRO: lehenago. Prometeok konpondu behar izaten ditu Epimeteoren errakuntzak.

Epimeteok Prometeori erregutu zion bere esku uzteko jolas atsegin hori, eta atzaprra, larru lodia, adarra, arintasuna, oskola, begi zolia eman zien animaliei. Ekosistema orekatu bat sortu zuen. Gizakiarengana heldu zenerako, baina, xahutua zuen aurrera irteteko iskiluen altxorra. Ezin gizakia hornitu. Horrenbestez jaiotzen da babesgabe, ez du hegalik, ibiltzen ere ez daki.

(Horregatik behar du mitoa.)

Prometeo, anaiaren okerraz jabetutakoan, Olinpora igo eta Ateneari arteak eta teknikak ebatsi zizkion, eta Hefaistos errementariari berriz sua, eta gizakiei oparitu zizkien. Bizirauteko giza baliabideak ez dira naturalak.

Ogiari ematen zioten grekoek garrantzi berezia. Jainkoek ez dute jakirik behar, nektarra eta anbrosia hartzen dute baina ez gosea asetzeko baizik eta gozatzeko; piztiek, ostera, gordinik irensten dute janaria. Gizakiak dira garia egosi eta ogia egin dezaketenak. Sua behar ordea. “Gordinetik egosira” da Lévi-Straussen liburu baten izenburua, animaliatik gizakiarenganako sukalde-igarobidea sakonki aztertzen duena mitoan. Gizakia, halatan, Prometeori esker eta Jainkoen despit, aurrera doa. Horregatik dio Marxek edozein egutegi laikoko lehen saindua behar lukeela Prometeok.

Noski, Zeus biziki haserretu zen. Prometeoren lapurretak bidegabeki hausten du harmonia. Suak gizakia Jainkoak bezain sortzaile bihur lezake. Edo suntsitzaile, sua eskuan gizakiak unibertso osoa erre bailezake. Gehiegikeria dugu hemen, harrokeria, hybrisa, arrisku kosmikoa.

Bere gaiztakeriaren tamainako zigorra ezarri zion Zeusek Prometeori: Kaukasoko arroka galdu batean lotu eta kateatu zuen, arrano batek etengabe jan ziezaion gibela. Arranoak jan eta gibela berehala berrosatu, arranoak jatena eduki zezan berriro ere, eternitate osoan.

Behin batean, baina, Zeusen seme Herakles/Herkules handik igaro eta Prometeoz errukitu eta askatu egin zuen. Ordea, Zeusek agindua zuen Prometeo ez zuela egundo askatuko, sekula betikoz atxikiko zuela arrokari kateatuta. Hala ere, Zeusek biziki miresten eta maite baitzuen bere seme Herkules, ez zuen Prometeoren askatzea gaitzetsi nahi izan, eta konponbide polita asmatu zuen emana duzun hitza hautsi eta aldi berean ez hausteko, zorrotzek beharbada amarruzko konpromiso hipokrita leritzoketena: Prometeori iradoki zion bere askatzeari ezikusia egingo ziola baina eraztun bat eraman beharko zuela beti, harridun eraztun bat, eraztuna katea zati bat delakoan eta harribitxia arroka zati bat. Hortaz, Prometeok ez dio erabat utzi kateatua izateari, hatzean baitaramatza katea eta arroka zati bana. Zeusek zin-hitzari eutsi dio. Hortik omen datorkigu eraztun harribitxiduna eramateko ohitura.

Ederki kontatu du mitoen etsai Platonek Prometeoren mitoa “Protagoras” elkarrizketan. Garbi azaltzen du hurrengo milurtekoetan Filosofiak txitean-pitean aztertuko duen gai bat: gizakien eta gainerako animalien arteko aldea. Mitoak darakutsanez, gizakia ez da ezer zehatza, gizatasuna gabezia da, Epimeteoren akatsa. Animaliena ez bezala, bere sena ez dago behin betiko programatuta eta horrek egiten du libre, bere burua eta historia asmatzeko gai. Platonek Protagoras sofistaren ahotan jarri zuen mito hau, eta Mirandollako Picok, Rousseauk, Kantek, Hegelek, Heideggerrek, Sartrek, Blumenbergek, giza berezitasuna ez dute bestela pentsatu: gizakia ez da badena eta bada ez dena, zioen Hegelek. Gizakia ez du bere instintuzko programazioak agortzen, inurria edo zaldia bezala, ez da soilik badena, ageri duena, ez da gorputz huts; aitzitik, ez dena da, etorkizunera proiektatutako bere asmoak, asmazioak, aukerak, munduan oraindik gauzaturik ez daudenak baina egon litezkeenak. Gizakiak ez du behin betiko erabakitako esentziarik, egiteko dago beti, horixe izaki giza askatasuna. Asmatzen dituen makina artifizialek lege naturaletik aska lezakete. Noski, filosofo askorentzat hori lilura hutsa da; Spinoza eta Nietzscherentzat, esaterako, ustezko giza askatasuna funtsean ez dago giza jokabidea erabakitzen duten kausen ezagutza falta baizik.

Prometeoren mitoa ez da ahitu, ez ahituko. Etengabe izan da erabilia sortu zenez geroztik. Goethek, esaterako, behin eta berriro landu zuen. Gohetherentzat, Prometeo Napoloen zen batik bat, eta Napoleon Prometeo, zuzia irazekita giza historia aurrera daraman heroia. Goethek, zahartu ahala, edozelan ere, gero eta hurbilago sentitu zuen Epimeteo. Freuden interpretazioa ere aipatu behar suaren sorreraz: Prometo sua itzaltzeko txiza-lehia berez homosexualari eutsi zion lehen gaztea izan zen, senari amore emateke sua amata barik atxikitzeko gauza izan zen lehenbiziko mutila.

Hans Blumenbergek XX. mendeko bigarren zatian idatzi zuen mito bati buruz inoiz idatzi den libururik indartsuena, Arbeit am Mythos, Trabajo sobre el mito (ez dago frantsesez), eta Prometeoz dihardu.

Mitoek darakutsate giza helburua, bizitzaren zentzua, bizimodu ona, hein garrantzitsu batean, nork bere burua harmonia kosmikoari egokitzea dela. Era berean ikusiko dute bizimodu ona estoikoek. Aztertu behar ordea nondik sortu den egokitu behar omen gatzaizkion harmonia kosmiko hori. Kaosa izan baitzen hasieran.

Hesiodok Teogonian kontatutako mito batzuek azaltzen dute kaosetik kosmosera nola heldu garen. Teogoniak esan nahi du Jainkoen sorrera edo jaiotza, “gonia” horrek gene eta genetikarekin harremana du. Dena den, Hesiodoren Teogonia aldi berean Kosmogonia bat ere bada, Jainko pertsonalak Unibertsoko esparruak ere badirelako: Gaia Lurra da, Urano zerua, Poseidon itsasoa, Hades infernua, eta abar.

Genesia edo Big Bang-a Hesiodoren arabera: hasieran Kaosa zen, eta horrek artean ez zuen inongo atributu pertsonalik. Kaosa zulo beltza da, osina, ezaugarririk gabeko gaua, ohiko amesgaizto hori: etengabe erortzea eta erortzea, ziztuan, oinarririk aurkitu gabe inoiz. Kaosetik, eta ez zaigu kontatzen zergatik eta nola, Gaia sortu zen, Lurra, euskarria, elikatzailea, eta Gaiak, bere barne ahalmenetik, zerua sortu zuen, Urano. Urano berehala itsatsi zitzaion gainean Lurrari. Etengabe jotzen zuten larrua. Gaiak umeak egiten zituen, baina amaren sabelean gelditzera behartuta zeuden. Halaxe izan zituzten indar izugarrizko hamabi Titanak, hiru Ziklopeak (begi bakarrak) eta hiru Hekatonkiroak (ehun besodun eta berrogeita hamar burudunak), hamazortzi indar kaotikoak. Uranok ez zien amarengandik irteten uzten, beldur baitzen ez ote zioten ama Gaiaren maitasun esklusiboa lehiatuko.

Halako batean, Gaia haserretu egin zen: astun zuen sabela, min egiten zion, eta barruan zeuzkan umeei proposatu zien aita kalitzea. Titanik gazteenak, Kronosek, aitaren ahalaren bekaizti, amaren proposamena onartu zuen. Gaiak suharrizko igitai bat eman zion. Kronosek, aitaren zakila amaren barruan sentitu zuelarik, zakila eskuineko eskuaz oratu eta ezkerraz ebaki zion. Mitologiaren arabera, latindarrek pasadizo hau dela eta deitu zioten ezker eskuari sinister, sinistrum, gero gaztelaniaz siniestro eman duena, italieraz sinistra. Euskarazko “ezker” du gaztelaniazko “izquierda”k jatorri.

Kontua da orduantxe sortu zirela espazioa eta denbora. Ordu arte, Lurrak gain-gainean zuen zerua, tarterik ez. Zakila ebakita Zerua Lurretik desitsatsi eta oinazez uhurika urrutiratu zen, eta han goian gelditu zen Zerua, urrutiko sabai. Bortxazko bereizte horri esker dugu tartea, espazioa.

Baina gainera Titanak, Ziklopeak eta Hekatonkiroak askatu eta Lur gainera irten ahal izan ziren eta elkarrekin harremandu; eta horrelaxe abiatu zen belaunaldien segida, denbora.

Hori bai, hasieran intzestuzkoak ziren harremanak oro, erremediorik gabe.

Kronosek aitaren zakila itsasora bota zuen, eta, zakilaren esperma itsasoko aparrarekin nahastearen ondorioz sortu zen Afrodita, maitasunaren Jainkosa, Botticellik maskor baten gainean hondartzara datorrela pintatu ziguna.

Kronosek, bere aldetik, arreba Rearekin harremanak izan eta ondorioz hainbat ume izan zuen. Kronos bera bezala, Zeus zen anai-arreben artean gazteena. Kronosek, berak aita Uranori egindakoa gogoan, ez zuen bere umeak jaiotzerik nahi eta jan egiten zituen denak. Ospetsua da Goyaren margolana, Saturno bere haurrak deboratzen. Saturno da Kronosen latindar izena.

Hortaz, bere haurrak jaten zituen. Baina amak Zeus txikia Kretako leizezulo batean ezkutatu zuen, amona Gaiaren konplizitatez. Kronosi umearen ordez harri koxkor bat eman zioten jatera oihaletan bildua, eta, ez zenez itxuraz oso mizkina, aldaketaz ohartu ez. Leizezuloan, Amaltea ahuntz jainkotiarrak elikatu zuen Zeus, bere kornukopia edo ugaritasunaren adarretik.

Zeusek zuzendu zuen Kronosen belaunaldiko Titanen aurkako guda. Iskilu indartsuak zituen; besteak beste, ziklopeek oparitutako oinaztargia, trumoia eta oinaztua. Eta indarrari esker irabazi zuen. Behin irabazita, Tartaroan itxi zituen indar kaotiko haiek guztiak. Aita Kronosi tisana traidore bat edanarazi eta irentsiak zituen Zeusen anai-arrebak goitikatu zituen: Hera, Hades, Demeter, Poseidon eta gainerakoak.

Zeusek artez banatu zuen Unibertsoa bere anai-arreba olinpiarren artean, horrela deituak Olinpo menditik egin zutelako Titanen aurkako gerra. Indarrari esker irabazi zuen Zeusek; baina argia, maltzurra eta zuzena zelako mantendu ahal izan zuen zuen kosmosa kosmos gisa. Aitonaren eta aitaren ohiturari jarraiki, bere emazte bi irentsi zituen: bata Metis zen, Zuhurtasuna edo Maltzurkeria. Zeusek barruan zeraman ordudanik maltzurkeria zuhurra. Bestea, Temis, ohitura eta legeen Jainkosa zen, Justiziarena.

Hortaz, Zeusek, kaosa menperatu eta harmonia kosmikoa ezarri ahal izateko, oinaztargiak, trumoiak eta oinaztuak ematen zioten indar izugarriaz gain, zuhurtasun azkarra eta justizia ere behar izan zituen. Kosmosa Jainkoen artean era bidezko eta zuzenean banatu zuen, eta banaketa justu horren gainean altxatu zen harmonia. Harmonia zuzen bat ezarri zuen halatan Zeusek unibertsoan, hau da, Jainko-Jainkosen artean.

Arazoa zen, arazo larria, aspertu egiten zirela. Eta ikuskizun atsegin batez entretenitu eta dibertitzeko sortu zituzten bizidunak, edo, gauza bera baita, hilkorrak; eta zehazki gizakiak. Baina gaizki atera zitzaizkien. 

Mitologia grekoa bizirik zegoenean Mediterraneo osoan kontatzen ziren Apolo, Odiseo, Afrodita eta gainerakoei buruzkoak, Egipto eta Turkiatik hasi eta Hispania arte. Irunen bada erromatarren hilerri edo nekropoli bat, Ama Xantalenen, eta Jupiter, Minerva, Diana, Marte eta enparauen irudiak agertu dira, alegia, erromatartutako Jainko grekoen botozko irudiak.

Irun/Oiasson latinez, baina gehienetan grekeraz beneratu zituzten hurrengo sarreretan ezagutuko ditugun Jainkoak, grekera baitzen garai hartako ingelesa, edo Erdi Aroko latina, batez ere jende ikasiaren artean. Ahalik eta irakurlerik gehienengana iritsi nahi bazenuen, grekeraz idatzi behar. Koiné Glossa edo hizkuntza komuna zeritzoten Mediterraneo osoan ulertzeko moduan asmatu zuten grekera batuari, hizkuntza komuna. UPyDk horrelaxe izendatzen du orain gaztelania, Konstituzio sakratua pentsatua eta idatzia izan zen hizkuntza. Era berean, Jainko Jaunak grekera batu hartan idatzi zuen Bibliako Itun Berri gehiena.

Mitologia horrek jendearen eguneroko bizitza erabakitzen zuen. Oro har, Odisean eta Iliadan kontatutakoak historikotzat jotzen zituzten, eta tenpluak eta sakrifizioak eskaintzen zizkieten Zeus, Hera, Hades, Artemisa, Hefaistos, Atenea, Afrodita, Ares, Apolo, Poseidon, Demeter, Dionisori. Sarritan hamabi izaten ziren olinpiarrak, Jesusen dizipuluak bezala. Homero oinarri azaltzen zituzten fenomeno naturalak, historia, etika. Homero izan zen Greziaren irakaslea. Odisean eta Iliadan ikasten zuten greziarrek zer den zintzoa izatea, edo ergela, zer den erotzea, maitemintzea, hiltzea.

Mitoak jasotzen dituzten idazkiak ez daude liburu kanoniko bakar batean bilduak, Bibliaren edo Koranaren antzera. Asko dira mitografoak, K.a. 8. mendetik K.o. 3. mendera luzatzen da haien jarduna, Homero, Hesiodo, Eskilo, Sofokles eta Euripides tragikoak, Pseudo-Apolodoro, Platon bera, Plutarko, latindarren artean Ovidio... Horrela, mitoek tokian tokiko eta garaian garaiko kutsua hartzen dute eta hainbat aldaki dituzte. Halatan, nik mitoren bat kontatzean hanka sartu eta norbaitek salatuz gero, ihardets niezaioke aldaera desberdinak darabiltzagula, nik zehazki Pseudo-Apolodororena. Azken batean, nork irakurtzen du gure artean Pseudo-Apolodororen mitografia? Angel Errok apika, baina aingerutiar ez ezik olinpikoegia ere bada nire hanka-sartzeak salatzen denbora galtzen ibiltzeko. Lasai sartuko dut hanka hortaz behin eta berriz.

Edozein gisaz, aipaturikoak idazleak dira, baina mitoak ahozkotasunean murgildutako kultura batean sortu ziren; eta gerora ere, idatziz jaso zituztenean, ez ziren bakardadean eta isilik irakurriak izateko idatzi, baizik eta errezitatuak izateko.

Filosofia agertu zenean mito horiek osatzen zuten grekoen irudikapenen orea, mitoen gainean edo mitoekin batera agertu zen Filosofia, eta, aurkakotasunak aurkakotasun, Filosofiak inoiz ez dio utzi apur bat mitikoa izateari.

Mitoen mundu-ikuskerak dakarren grazietako bat da ezen erlijio politeista baten izenean inoiz ez dela hilketarik egin. Egiazko bakarra omen den Jainkoagatik lagun hurkoa hiltzea monoteismoen berezitasuna eta mania izan da, batik bat kristauena, eta baita islamdar eta juduena ere.

Filosofia agertu zen lurraldean, Grezian, esan bezala, mitoa bazen ere nagusi, eta sarritan kontrakotasun bat ezarri nahi izan bada ere mitoaren eta filosofiaren artean, Cornford, Gigon, Blumenberg, Vernant eta Iturriotz bezalako adituek garbi erakutsi digute mitoan logos franko dagoela, eta logosean berriz mito asko. Kontzeptuak ezin du narrazioa erabat eta behin betiko azaldu. Platonek xede zuen heziketaren erdigunetik mitoa kendu eta arrazoi matematiko eta dialektikoa ezartzea, baina hala ere ez zion muzin egin nahi izan mitoaren erabilerari bere egitasmoen berri emateko. Garai historiko desberdinek modu berezian baliatu eta bizi izan dituzte mito horiek. Dioniso, Prometeo, Pan eta Edipo bezalako Greziako mitoak bizi-bizi dabiltza gure artean oraindik, Goetheren Prometeo, Freuden Edipo edota Laura Mingegiren Sisifo lekuko. Bestalde, Lévi-Straussen esanetan, mito baten edozein interpretazio ere mitikoa da era berean, mitoaren aldakietako bat. Freuden interpretazioa Ediporen mitoaz Ediporen mitoaren kontakizuna bezain mitikoa litzateke.

Vernant, Gigon, Cornford eta , Ferry adituek diotenez, Greziako filosofiako muin nagusiak lehenagotik zituen mitoak erakutsiak. Esaterako, zein da bizitzaren zentzua, zer da gizakiarentzat bizimodu ona: funtsezko galdera horri erantzuna filosofiak gerora kontzeptuetan garatuko zuen, baina ordurako aspalditik zuen mitoak narrazioen bidez iradokia.

Mito grekoen nire irakurketak sekularizazio deitu izan dena onartuko du ia beti, hau da, ikuspuntu razional zientifiko eta laikoak mitoaren muin sakratua bere baitan balerama bezala jokatuko dut. Horrela ikusten dute kontua, besteak beste, Nietzschek, Max Weberek, Karl Löwithek, Schmittek, Jean-Pierre Vernant erresistentziako heroiak, Marcel Gauchetek, Joxe Azurmendik, Ander Iturriotzek, Luc Ferryk.

Sekularizazioari dagokionez, zenbait filosofok begien bistakotzat jotzen dute, alde batetik, kristauek lehenbiziko mendean DENOK garela berdin Jainkoaren seme-alabak aldarrikatu zutelako dauzkagula gaur egun Giza Eskubideak, unibertsalak diren Giza Eskubideak hain zuzen. Erlijio kristauaren unibertsaltasunaren itzulpen laikoa litzateke Giza Eskubideen unibertsaltasuna; Nietzsche batek kristau etikaren sekulartze apenas disimulatutzat ditu 1789an aldarrikatu Giza Eskubideak, Ferryk zehazki Nazareteko Jesusek kontatutako talentuen parabolarena (Mateo 25, 14-30).

Bestetik, Löwithen ildotik, historiaren filosofia modernoak kristau eskatologiaren sekulartzeak lirateke: kristauek historia azken egunera arteko ibilbide gisa ikusten dute, Azken Judiziora artekoa (horixe izango da Denboraren Amaiera), eta horren “ondorioz” genuke PROGRESOA giza historia ulertzeko funtsezko kontzeptu, hortik letozke Hegelen eta Marxen Historiaren Filosofiak, eta azken iraultzaren osteko komunismoa zuzenean letorke Azken Judizioaren osteko zerutik.

Hirugarrenik, Schmitten ustez, kontzeptu juridiko moderno garrantzitsuenak kontzeptu teologiko sekulartuak lirateke (subiranotasuna, eta abar).

Azkenik, Max Weberek dio kapitalismoa herri protestanteetan garatu zela batez ere, Luterok sinesten zuelako gure mundualdiko arrakasta ekonomikoak adieraziko lukeela gure arima hil ostean salbatuko dela.

Ordea, oso kontuan hartzekoak dira Hans Blumenbergek sekularizazio kontzeptuaren erabilerari eginiko kritikak, batez ere “La legitimación de la Edad Moderna” liburuan. Izan ere, egia da sekularizazioaren aitzakian esajerazio komiko samarrak ere egin izan direla, besteak beste ikastetxeetako azterketak eta notak ipintzea kristauen eskatologiatik eta Azken Judiziotik eratorri nahi izan direlarik: suspentsoa errudun bekatariari dagokio, eta beraz infernura; gainditzeak berriz arimaren salbazioa adieraziko luke, zerura.

Blumenbergek nolabaiteko autonomia onartzen dio Modernitateari: dena sekularizazioaren arabera mekanikoki ulertzea ezer ganoraz ez ulertzeko modu ugarietako bat iruditzen zaio.