Markos Zapiain

Bob Dylan eta Joan Baezen bertsioa, 9:00-12:45. Joan Baezen aita Mexikoko Pueblan jaio zen.

https://www.youtube.com/watch?v=GlUUmiIEinY

The crops are all in and the peaches are rott'ning,
The oranges piled in their creosote dumps;
They're flying 'em back to the Mexican border
To pay all their money to wade back again

Goodbye to my Juan, goodbye, Rosalita,
Adios mis amigos, Jesus y Maria;
You won't have your names when you ride the big airplane,
All they will call you will be "deportees"

My father's own father, he waded that river,
They took all the money he made in his life;
My brothers and sisters come working the fruit trees,
And they rode the truck till they took down and died.

Some of us are illegal, and some are not wanted,
Our work contract's out and we have to move on;
Six hundred miles to that Mexican border,
They chase us like outlaws, like rustlers, like thieves.

We died in your hills, we died in your deserts,
We died in your valleys and died on your plains.
We died 'neath your trees and we died in your bushes,
Both sides of the river, we died just the same.

The sky plane caught fire over Los Gatos Canyon,
A fireball of lightning, and shook all our hills,
Who are all these friends, all scattered like dry leaves? 
The radio says, "They are just deportees"

Is this the best way we can grow our big orchards? 
Is this the best way we can grow our good fruit? 
To fall like dry leaves to rot on my topsoil
And be called by no name except "deportees"?

-Teleskopioa Bibliaren aurka: Ilargiko mendiak, izar berriak, geozentrismoa. Elizak: nola sinetsiko diozu gehiago traste horri Jainkoak idatzitako liburu sakratuari baino

-Nikolas Koperniko poloniarrak ezarri zuen geozentrismoa, baina Samoseko Aristarkok Kristo aurreko hirugarren menderako garbi zuen adierazia

-Kosmos biribil, geldi, ziur, bakar, babesle, goxo, betierekoak eztanda egingo du; hori zen ordea bai grekoen eta bai kristauen irudia

-Gerra latza Elizaren eta Zientziaren artean: ez soilik Galileoren aurkako prozesua; Giordano Bruno Erroman bizirik erreko dute, heliozentrismoa eta unibertsoaren infinitutasuna aldezteagatik, eta eguzkiari eta lurrari ez emateagatik beste edozein astrori baino garrantzi handiagorik. Apaiza zen

-Galdurik aurkituko du gizakiak bere burua: garbi dago zerua ez zaio gizakiari zuzentzen, ez dago gizakiarentzat egina. Pascalen esaldi ospetsua: “espazio infinitu horien isiltasun eternoak izutzen nau”

 -Kosmosa betierekoa eta absolutua zenean, geometriaren erreferentziak ere absolutuak ziren nolabait esateko. Orain, unibertsoak bere oreka harmoniatsua galdu eta erdigunerik ez duenez, erdigunea edonon egon daitekeenez, Descartesek “kartesiar” deituriko koordenatuak asmatu beharko ditu, “abzisa” eta “ordenatu” deituriko ardatzak, unibertsoko puntu bakoitzak sortzen baititu bere erreferentzia propioak, ezin da ordena absolutu batean behin betiko finkatu

-Bide batez, aurrerantzean Jainkoaren definizio eta ikuspegi flipagarriak biderkatuko dira. Pascalek berak, esaterako, horrela definituko du: “Jainkoa zirkulu bat da, erdigunea inon ez daukana, eta zirkunferentzia, berriz, edonon”

-Pixkanaka latina zokoratu eta ama hizkuntzetan idazten hasiko dira filosofoak, hala nola Nikolas Makiavelo, Montaigne, Descartes, Hobbes, Galileo bera... ; garai honetakoa da gure Joanes Leizarraga, Itun Berria euskaratu zuen lehenbizikoa

-Zientzia berriaren bultzadaren ondorioz, tradizioak indarra galduko du. Autoritatea iraultza zientifikoa baino lehen nagusi zen eskolastikan Erlijioak eta Filosofoak ezartzen zuten, alegia, Bibliak eta Aristotelesek; Descartesek ordea tradizio guztien azterketa kritikoari ekingo dio, giza arrazoiaren izenean

-Filosofiaren abiapuntua estoikoentzat Kosmosa zen; kristauentzat Jainkoa; iraultza zientifikoa humanismoari lotuta etorriko da eta ez kosmosa ez Jainkoa, baizik eta gizakia izango da filosofiaren oinarri eta abiapuntu, giza arrazoiak egia izan nahiko lukeen edozer bere galbahetik igaroaraziko du, azterketa kritikotik; erabat iraultzailea da Descartesen jarrera, iragana gainditu eta hutsetik abiatze bat; horregatik esango du Tocquevillek Frantziako Iraultzaileak, Robespierre eta, kartesiarrak direla, eskolak utzi eta kalera jaitsitakoak     

Julio Caro Barojak argi nabarmendu zuen sorgintzari dagokionez berriki arte izan dugun arazo nagusia: sorginek ez dute idatzi (Las brujas y su mundo). Sorginkeria pairatutakoek idatzi izan dute, edota Inkisidoreek; gehienez ere, erudituek. Orain ordea literatura aberats baten jabe gara. Eta hor ikas ditzakegu ez soilik sorgin ariketak eta xedeak; oinarrizko terminologia zelan bideratu ere bai.

Liburu horiei esker lausotu egiten da xamanismoaren eta sorgintzaren arteko muga. Don Juan xaman gisa etiketatua izan den arren maiz, bere burua sorgintzat dauka, "sorcerer" deitzen dio bere buruari, "brujo". "Sorgin" hitzari dagokionez, Caro Barojak zurgin, hargin eta gisakoei lotzen die, eta hasierako "sor" hori berriz latinezko "sors, sortis"-etik letorke, "sorcerer" edo "sorcier"-en lehen silaba bezala.

Hortik eratorri dira orobat euskarazko "zori" eta gaztelaniazko "suerte". Sorginak bere patua erabakitzen daki, bere zoria sortzen eta beraz baita hein batean irakartzen ere. Oso diziplinatua izan behar hortaz, bere buruaren jabe. Goitik behera hartzen ditu bere gain bere erabakiei lotutako erantzukizunak. Ezkutuan bizi bada ere, ez dabil ezkutukerian, inpekablea da.

Ingurukoei leporatzen dizkiegun gure zoritxarrak sarritan gure makaleriaren eta utzikeriaren ispilu izaten dira. Castanedak bere aitaz gorde zuen irudian egiturazko ahulezia tentel bat zen nagusi. Bere buruari errepikatzen zion Arana aitak oheratzean beti agintzen ziola Carlitos nerabeari biharamun goizean seietan esnatu eta igeri egitera joango zirela elkarrekin, baina gizona egundo ez zen garaiz jaikitzeko gai, eta gero beti asmatzen zuen aitzakiaren bat etxean gelditzeko. Castaneda kexu zen, ez zion barkatzen, aitaren erruz piszinarik gabe gelditu omen zen urte garrantzitsu haietan (bide batez, Euskal Herrian igerileku pilo bat dago, zenbait eskualdetan “igerileku” deitua gainera, arroketan, hondartzetan, aintziretan, erreketan; baina horietako bakar bat ere ez da piszina. Frantsesez “piscine” dugu, gaztelaniaz “piscina”. Zergatik ez baliatu igerileku mota berezi hori aipatzeko, bai iparraldeko eta bai hegoaldeko euskaldunen artean daukan erabilera zabal hori kontuan hartuta?).

Don Juanen erantzuna: eta zergatik ez zinen zeu joaten? Ezerk ez zizun eragozten. Eskura zenuen. Zeure gain hartu behar duzu urte haietan igeri egin ez izanaren erantzukizuna, ez aitari eta ez beste inori leporatu. Eta berdin jendeak egin omen dizkizun hainbat eta hainbat itsuskeriekin. Izan zaitez duina eta heldua behingoz, begiratu bizitzari aurrez aurre.

Bere buruaz inongo gupidarik ez duen zintzotasun zorrotz hori da bere zoria gobernatzera deliberatzen denaren betebeharretako bat, sorgin bizimoduaren ezaugarrietako bat.

Sorgintzan funtsezkoa da ariketei eustea, eustea eta eustea. Luzaro egon zaitezke emaitza garbirik gabe, eta etsi, baina ez, tira aurrera, aitzina beti sorgin euskalduna.

Sorginen hizkeran, beste gizakiekin partekatzen dugun munduaren deskribapenaren arabera gabiltzanean, normal bizi gara, tonalean. Ohiko munduko osagaiak harrapatu eta lotu egiten ditugu orduan; eta onartutako deskribapena proiektatzen diegu. Horren guztiaren ondorioa da hautemate normala. Uztartuta daude jende normalaren pertzepzio normal guztiak. Munduaren deskribapen onartuaren araberako errealitatearen eraikuntza zeregin kolektibo bat da hein batean, gizarte jakin bakoitzean dauden pertsona guztiek esku hartzen dute bertan. Horrek eragiten du gizartekide guztiek berdintsu hautematea gauzaki zehatz bakoitza.

Sorginaren ahalegina mundua ohiko deskribapenetik libre hautematea da, eta bestelako mundu batzuk eraikitzea. Nahiz eta denok dugun ahalmen hori, soilik pizten zaigu behin normaltasuna blokeatzen denean. Eta hori ez da batere ohikoa jende normalaren bizialdian: oro har, jaioz geroztik hil arte ez ditugu gizarte kontsentsuak oharkabean eraiki eta elikatutako munduaren mugak gainditzen.

Betiko jarrera eta hautemate horiek blokeatu daitezke haatik, barneratu dugun munduaren deskribapenari arrotzak zaizkion ekintza ez funtzionalen bitartez.

Munduaren ohiko deskribapenak era jakin batera jokatzera bultzatzen gaitu. Gure ekintzak oro onartutako deskribapen horretatik  datoz eta aldi berean egiaztatu eta sendotu egiten dute. Sorginek ekintza horiei “jardutea” deitzen diete, eta, eusten duten eta dituen deskribapenarekin batera, bere burua etengabe elikatzen duen sistema bat osatzen dute.

Munduaren edo norberaren ohiko deskribapenarekin bat ez datozen bestelako ekintzei sorginek “ez jardutea” deitzen diote.

Ez jarduteak eten egiten du deskribapen nagusiaren jarioa, mundu ezagunari dagokion hautemate moldea. Ez jardutea da beste munduetan barneratzeko sarbideetako bat; edota, tolteken hitzetan esatearren, tonaletik nagualerako zubietako bat. “Nagual” beste aldeari deritzote, bestelako munduei, hementxe bertan inguruan eskura dauzkagunak, beso baten distantziara, bide batez esanda.

Ez jardutea mundu normalean praktikatzen da, hala da, baina aldi berean bestelako munduetara ere bagaramatzanez, esan daiteke ez jardutearen praktika sistematikoak elkarguneak sortzen dituela bi munduen artean, tonala eta naguala bildu. Jungen hizkeran: geldika-geldika gogo kontzientearen eta inkontzientearen integraziora hurbilduko gara. “Norberaren osotasuna” deitzen diote emaitza horri sorgin toltekek, Victor Sanchezek jakinarazi duenez.

Besteak beste, biltzera heldu beharko genuke gurean bereizirik bizi ohi diren ni amesgilea eta ametsetako protagonista, ametsetako nia; honek normalean ez du haren berririk, baina sorgin ariketei esker biak elkartzera iritsiko zara. Goitik behera aldatuko zaizkizu orduan izaera eta bizimodua.

Sorginen ariketak talde bitan bana daitezke: alde batetik, betiko munduari dagozkionak, gorputz hau, hautemate arrunta. Zelatatzeko artea deitzen diote. Zelatatu beharrekoa, gure ohiturak, mintzamoldeak eta jarrerak dira. Horien artean indarra kentzen digutenak detektatu behar ditugu, eta desagerrarazi, indar handia pilatu beharra baitago burmuineko zati ezezagunak biziarazi eta mundu ezezagunetan barneratu ahal izateko.

Bizioak baztertzea, esaterako, sorginen ustez, oso hondoratuta ez dagoen edozein pertsonaren esku dago, eta berehala. Erretzeari, edateari edo jokoari uztea, aste bakar batean lor daiteke. Nahimena gutxiesten dugu, baina berez itzela da nahimenaren ahala, eta, beste batean ikusiko dugunez, sorgintzaren helburu nagusietako bat nahimena ametsetan infiltratzea da.

Sorginek ibilaldi luzeak egiten dituzte: egunero sei ordu edo gehiago. Sorgintzari gehien hurbildu izan zaizkion filosofoek ere, Thoreau eta Nietzschek, oso ibilaldi luzeak egiten zituzten ahal bezain maiz.

Noski, sorgina ez dabil edonola. Eskuak beti libre, ez makilarik ez antzekorik. Zerbait eraman behar izanez gero, motxila. Hatzak apur bat makotuta, ez ahurra ukitu arte baina ia-ia. Ibilaldiek bakartiak behar dute, aurikularrik gabe, ahal bezain isilik, mendiko edo hiriko soinuak lasai entzun eta segituan ahaztuta.

Sorgin ibileran, edozelan ere, begien erabilera da ziur aski garrantzitsuena: begirada ez duzu inon fokatu behar, saihestu arretagune bereziak eta zabaldu behako panoramiko bat. Ezkerreko begia ahal bezain ezkerrera eta ahal bezain gora eraman eta eskuinekoa berdin, ahal bezain eskuinera eta ahal bezain gora. Eutsi sei orduz ahaleginari, behakoa ezertan ez kontzentratzen ondo kontzentratuta. Hori egunero. Denboragarrenean, hautemateko zure inertziak dantzan jarriko dituzu eta zerbait berria jarriko da abian zure garunetan. Horixe izaten da ez jarduteen emaitza: ezohiko praktika arraroen bidez zure nia eta zure mundua desorekatu egiten dira, ziurtasunak galdu, eta horrek aukera berriak zabaltzen dizkizu. Begiak ezohiko modu batez kokatu eta erabiliriko ibilera hau da emaitza garbiak bizkorren erakusten dituen ariketetako bat.

Aretxabaletan HUHEZIn Iñaki Urruzolaren eskutik euskal kulturaren transmisioaz ari garela, azpimarratu behar kultura horren adierazpen asko eten izan direla historian. Horietako bat duzu sorginen kultura. Indarrez etendako transmisio hura berreskuratzen ahaleginduko naiz.

Ematen du sorgintza mundu osoan barrena sakabanatuta dagoela, eta siberiar xamanen, mesoamerikako curanderoen eta hemengo sorginen ariketak eta helburuak berdinak direla funtsean. Aldi berean desberdinak, noski, geografiak erlijio desberdintasunak moldatzen dituen bezala (adituek diotenez, monoteismoa soilik basamortu herrietan sortu ahal izan zen, eta mendi, errekatxo, iturri eta leizezuloz jositako lurrek bestelako erlijioak eragiten dituzte ezinbestez), sorgintzak ere adierazpen desberdinak izan ditu Amazonian eta Zugarramurdin. Hemengo sorginen praktika zehatzak ez ditugu ondo ezagutzen. Hura zer izango zen ezagutzeko, gaur egungo sorgintza-bideen artean bibliografia oparoena eragin duenera hurbilduko gara, alegia, Mesoamerikako kultura indigenetara, Colon baino lehenagoko eta askoz ere lehenagoko garaietatik bizirik iraun duten mundu ikuskera eta jardueretara.

Sorginak historian sarritan bere izaera disimulatu behar izan du, hilko baitzuten bestela, harrapatuz gero. Filosofoz mozorrotu zen Deleuze sorgina. Don Juanek kontatu du konkista garaian hainbat sorgin eliza katolikoan sakristau sartu zela, bizimodu bikoitza zeraman bitartean. Ez zitzaien batere zaila egin.

Don Juan Matus eta don Genaro, Taisha Abelar, Florinda Donner, Carol Tiggs, Carlos Castaneda, Alberto Ruz, Ken Feather, Victor Sanchez, Emilio Fiel... horiek egiten dutena aztertuz gure sorginek zer egiten zuten sumatzera irits gaitezke, eta haien gogoa biziberritu, erakutsiz inkisidore espainol eta frantsesen Jainko kristauaren izenean buruturiko hilketa sistematikoak soilik itxuraz isilarazi zuela euskal kulturaren adierazpen haren transmisioa.

Gaur egun, toltekak, yakiak, wixarikak (horrela deitzen diote beren buruari guk huichole deritzegunek) dira, besteak beste, sorgintza bizirik iraunarazten duten herriak. Carlos Castanaedaren liburuei esker, mendebalde osora zabaldu dira.

Zer da ordea zehazki egiten dutena? Zer nahi dute?

Jaio, arin eta dantzari jaiotzen gara, baina denbora aurrera astun gara bilakatzen. Sorginak badaki haurtzaroko arintasuna berreskuratzen. 

Gara ote liteke sorgintzari buruzko mintzamolde bat, sorginaren ikuspuntutik nolabait esateko, sorgin kontuei dagokienez printzipioz eszeptikoak baina adimen zabaleko eta toleranteak diren zientzialariek onartzeko modukoa, hala nola Maider Etxebarria, Xabier Murelaga edota Naia Ormazak? Murelagak dioenez, zientzia amaitzen den mugan hasten da magia eta sorgintza. Zientzia, mekanika kuantikoa agertu arte bederen, identitate hastapenean dago oinarritua: arroka arroka da eta ezin da aldi berean ahatea izan. Sorgintzak, berriz, identitateak astindu eta A aldi berean B izan daitekeelako hastapena darabil. Don Juan bele bilakatzen da. Ez soilik bele dela irudikatzen du, edo bele sentitzen du bere burua: Don Juan da eta aldi berean bele bat. 

Sorgintza garai eta leku desberdinetan agertu da, baina badu beharbada ezaugarri komun bat: jende normalak erabiltzen ez dituen burmuineko zatiak pizten ditu. Sorgintzaren ohiko ariketek, fisiko zein mentalek, horixe dute xede nagusi. Bizimoduz aldatu beharra dago, baita izaeraz ere, eta entrenamendu luzeen ondorioz azkenik garunetako alde ezezagunak pizten ikasten duzu. Horrek jende normalari helezinak zaizkion aukerak eskuratzen dizkio sorginari, baina baita arrisku ikaragarriak ere. Ahalmen anormal horien pizteak sute apokaliptikoa erakar dezake. Hainbat eta hainbat sorgin dizipulu eta xaman aprendiz erotu izan da ikasbidean. Ez dira batere ezohikoak krisi eskizofrenikoen ondoriozko suizidioak.

Euskal Herriko sorginei buruz dagoen literatura gehiena larregi kutsatzen du zapaltzaile katolikoen ikuspuntuak. Pasarte asko ridikuluak dira. Sorginek eskuarki ezkutatu eta disimulatu behar izan dute, apaiz edo filosofo mozorroa baliatu, baina honezkero badakigu haien praktikak ez direla oso desberdinak munduko herri urrutienetan: Siberia, Kongo, Mexiko. Hain zuzen, Mesoamerikakoa da gaur egun sorginen inguruko literaturarik indartsuena: Carlos Castaneda, Florinda Donner-Grau, Taisha Abelar, Victor Sanchez.... Horiek irakurrita hobeki irudika dezakezu zertan zebiltzan gure sorginak inkisidoreen txostenen bidez baino. 

Sorginek askatasuna dute helburu, gizarteak normaltzat jotzen duena gainditu eta mundu berrietan barneratzeko askatasuna, kontsentsu sozialak erabakitako hautemate moldeari gero arte esan eta gauzak bestela ikusi eta bizitzekoa. 

NESKAK ETA MUTILAK

Aurrez aurre jarri izan dira, batetik, Filosofiaren Historia eta Logika zientifiko arra, eta, bestetik, sorgintza emea. Historiak eta soziologiak elikatu izan dute kontrajartze hori, baina aldakorrak dira Historia zein Soziologia, aurkakotasun hori ez da berezkoa, ez dago balizko ezaugarri maskulino eta femenino naturalei lotuta. Auskalo zer esan nahi ote duen, baina datu zientifiko bat da gizon gehiago daudela sorginen artean emakumeak Filosofiaren Historia klasikoan baino.

Egia da, hala ere, baiezta daitekeela ezen, gorabehera historiko kontingenteen ondorioz, Filosofian, ohi ez bezalako izaera eta bizimoduak asmatzeko orduan, gizonak izan direla nagusi; ostera, izaera eta bizimodu berrien bila ibili den emakumeak sorginen artean bilatu izan du, besteak beste, bidea. Arrasto esperogarritik desbideratzen den andreak sorgintza bilatu izan du. Eta sorginen aurkako gurutzadan gizon kristau konkistatzaileen protagonismoa eztabaidaezina da. Gurean, gizon kristauak emakume sorginen aurka benetako erlijioaren izenean. Ameriketan, gizon zuri kristauak indigena fede ustelen aurka, praktika satanikoen aurka. Beti eta nonahi, fede edo normaltasunen bat ezartzeko beharra duen jende beldurtia giza mugak zabaldu nahi dituzten mundu ikuskera eta jarduerak ito guran. Sorgintza sarkasmoz gainetik kentzeko zientifista zenbaiten presa urdurian nabarmenak dira inkisidore eta konkistatzaile haien oihartzunak.  

Ezagutu, sorginak trantze-egoeran ezagutzen du, ezohiko hautemateak erakusten dionaren baitan. Hautemateen korapiloa edo ahokatze edo doitze puntua mugitu eta kontsentsuzko mundu hau, pertzepzio normala, pitzatu beharra dago, gerlariaren diziplinaz burmuineko esparru ezezagunetara bidea ireki eta beste mundu batzuk konkistatu. Ilunabarra da munduen arteko arrakala, askatasunaren promesa.

Carlos Cesar Salvador Arana Castañeda Burungaray Novoa, Carlos Castaneda gisa ezaguna, Cajamarcan jaio zen, Perun, 1925ean, eta AEBeko Los Angeles hil zen, 1998an, gibeleko minbiziak jota. Berak idatzitako hamabi liburu argitaratu dira (azkeneko biak post mortem):

1-The Teachings of Don Juan: a Yaqui Way of Knowledge, 1968, Don Juanen irakaspenak: ezagutzeko bide yaki bat.

Kontagaia 1960ko udatik 1965ko uda arte luzatzen da. Peioteak (Don Juanek "mescalito" esaten dio, "meskaltxo"), deabruaren belarrak eta Don Juanek “little smoke” edo "humito" (euskaraz agian "ketxo") deritzon "psylocibe mexicana" onddoak eragindako haluzinazioen kontakizunek Castaneda ospetsu egin zuten garai hippy hartan.

2-A Separate Reality: Further Conversations with Don Juan, 1971, Bereiziriko errealitate bat: elkarrizketa gehiago Don Juanekin.

Kontatzen dituen gertaerak 1968ko apiriletik 1970ko urrira artekoak dira. Hemen ere psikotropikoak gora eta behera. Drogak kari, lehenbiziko bi liburu horiek Argentinan, Eliza Amaren eraginez, debekatu egin ziren.

3-Journey to Ixtlan: The Lessons of Don Juan, 1972, Bidaia Ixtlanera: Don Juanen ikasbideak.

Kontagaia 1960ko udatik 1971ko maiatza bitartean dago kokatua. FBIak milaka eta milaka folioko txostenak bildu ditu Castanedaz, idazlea bereziki kontrolagaitza den arren. Amerikar gazteak drogatzera bultzatzen omen ditu, eta Castaneda ez da John Lennon kaukasiarra, zeharo kontrolpean halaber,  baizik eta AEBeko paperak berriki eskuratu dituen hegoamerikar beltzaran bat. FBIak idazleari gaztigua eman eta bere liburuetatik drogak desagerrarazteko exijituko dio. Bidaia Ixtlanera-z geroztik, berau barne, idazleak psikotropikoen garrantzia erlatibizatuko du. Castanedak ez zuen inoiz FBIaren presioaz idatzi edo berba egin. Haluzinogenoen garrantziaren erlatibizatze horretan, dena den, Castanedaren beraren izuak izango zuen zerikusirik, ikusita zenbat gaztek galtzen zuen burua psikotropikoak deskontrolatuki irensteagatik, bere liburuak akuilu edo aitzakia.

Bere hurrengo liburuetatik psikotropikoak zokoratzeko Castanedaren arrazoi esplizitua da Don Juanen ustez Castaneda zurrunegia zela bere logika razionala ezagutzeko bide onargarri bakartzat hartzeko orduan, tentelegia bere zientifismo unibertsitarioan, eta bere garunak eta pertzepzioak astindu gogor bat behar zutela defentsazko hesi horiek mugiarazteko. Hala ere, bestelako munduak ikusteko jende gehienak ez du psikotropikoen beharrik.

Nire ustez, kontuak kontu, Bidaia Ixtlanera da Castanedaren libururik ederrena.

4-Tales of Power, 1973, Ahalaren ipuinak.

Kontagai dituen gertaerak 1971ko udazkenetik don Juan Matusekiko azken elkarketa artekoak dira, 1973an. Don Juanen lagun min Don Genarok pasadizo histrioniko gogoangarriak eragingo ditu. Doblea, bestea, bestaldeko bikia, ameste-gorputzaren gaia nabarmentzen hasten da; orobat Tonalaren eta Nagualaren arteko bereizketa. 

5-The Second Ring of Power, 1977, Ahalaren bigarren eraztuna.

Kontatzen du Don Juan Matusekin azkeneko aldiz egon ostean nola elkartzen den bere lagun aprendizekin.

6-The Eagle's Gift, 1981, Arranoaren oparia.

Bere lagun aprendizekin jarraitzen du; eta gero bakarrik La Gordarekin.

7-The Fire from Within, 1984, Barrualdeko sua.

Don Juanen irakaspenak Bigarren Atentzio edo Atentzio Areagotuaz, Carlitosen eta Don Juanen azken elkarketa arte, 1973an.

8-The Power of Silence: Further Lessons of Don Juan, 1987, Isiltasunaren ahala: Don Juanen ikasbide gehiago. Don Juanen irakaspenen “bihotz abstraktuak” kontatzen zaizkigu.

9-The Art of Dreaming, 1993, Amesteko artea.

Amets kontzientearen inguruko Don Juanen irakaspenak jasotzen ditu. Lokartzeko unean oharmena ez galtzea da kontua eta ametsean ohiko kontzientziari eustea. Lehenbiziko urteetan ametseko irudiak geldiarazten eta kontrolatzen ikasi beharra dago, ametsetako gauzen mugimendu eta desagertze lasterrak eragozten, ametsak berregiten. Gero, amets batetik beste amets baterako bidea aurkitzen ikasiko duzu eta bigarren ametsetik lehen ametsean esnatzen.

10-Magical Passes: The Practical Wisdom of the Shamans of Ancient Mexico, 1998, Pase magikoak: Antzinako Mexikoko xamanen jakinduria praktikoa. Ohiko pertzepzioaren hesiak hausteko gorputz mugimendu zehatzen berri ematen digu.

11-The Wheel of Time: Shamans of Ancient Mexico, Their Thoughts About Life, Death and the Universe, 1998, Denboraren gurpila: Antzinako Mexikoko xamanak, beren gogoetak bizitzaz, heriotzaz eta unibertsoaz. Lehen zortzi liburuetako aipamen hautatuak biltzen ditu.

12-The Active Side of Infinity, 1999, Infinituaren alde aktiboa. Castanedaren bizitzako gertaera gogoangarriak. Gerlari aldartez bildutako oroitzapen albuma.

Bere ibilbidean hainbatetan landu dituen bi aztergai gurutzatu ditu bere azken lanean Joxe Azurmendik (Zegama, 1941): gizaberearen azterketa filosofikoa eta kooperatibismoa. Ezinbestekotzat du biologiaren ekarria giza jokabidea zertan den ulertzeko. Hala, Darwin, E.O. Wilson, Richard Dawkins, Frans de Waal eta beste zenbaiten testuak aztertu ditu, Arizmendiarrietaren pertsona kooperatiboak sustrai naturalak izan ditzakeen ala ez bilatzeko asmoz.

Arizmendiarrieta Arrasateko kooperatiben sortzailearen pentsamendua behar bezala ulertzeko Darwinez geroztiko zenbait biologorentzat gizakia zer den aztertu duzu.

Arizmendiarrietaren ideia kooperatiboa gizakiaren kontzeptu klasikotik partituz elaboratua da. Bitartean, eboluzioaren teoria darwinista –biologia, etologia–, kontzeptu hori batzuetan auzitan jartzen eta beste batzuetan argitasun harrigarriak plazaratzen ari da. Arizmendiarrietak gizaki kooperatiboaren gainean gogoeta sakon bat egin zuen, orain gogoeta hori zientzien ekarpen berriekin jarraitzea tokatzen da.

Arizmendiarrieta apaiz katolikoa izan bazen ere, uste duzu bere pentsaera kooperatiboa edozein giza komunitatek bereganatzeko modukoa dela, dela islamikoa, ateista edo animista.

Printzipioz, bai. Hain zuzen Arizmendiarrietaren meritu handitzat daukat, noiz eta bere garaian eta giroan, kooperazioaren ideia erlijiosoki neutrala garatu izana, ez katolikoa soil, eta gutxiago nazional-katolikoa. Horrek ez du esan gura edozein islamiko, ateista edo animistarentzat balio dezakeela besterik gabe. Klabea pertsonaren duintasun absolutuaren aitortza da. Gaur-gaurkoz islamaren zenbait bertsiok hori ez du onartzen. Horrek ez du esan gura, berriro, halakoxeen kooperatibismo islamiko bat ez dela posible. Baina ez da izango Arizmendiarrietarena. Berdin ateistaren kasuan. Ateista arrazista bat, esaterako, ezin da izan kooperatibista arizmenditarra.

Kooperazioaren naturaltasunari gagozkiola, Kropotkin printze anarkistaren ideiek dirudite Arizmendiarrieta apaizaren aurrekariak.

Bai, eta beti harritu nau, gure gazte iraultzaile sutsu askok nola ez duen hurbiltasun hori sumatu. Baina bien aurrekariek Erdi Aroraino eramango gintuzkete. Eta beharbada lehen komunitate kristauaren ‘komunismoraino’.

Merezi duen garrantzia eman ote diote filosofoek Darwinen obrari?

Orokorrean, ez. Gutxi batzuek bai, Nietzschek esate baterako. Baina gaur Darwinen berrirakurketa kritiko bat egiten da, eta Nietzschek egin zuen haren irakurketarena ere bai. Ez Darwin eta ez Nietzsche bihurtu genitzake Biblia berri bat.

Naturaren eta egoismoaren identifikazioa erabili izan da aldarrikatzeko gizakioi kapitalismoa eta inperialismoa berezkoak zaizkigula. Lehiari eta borrokari ukoa azken batean gizatasunari ukoa litzateke, eta kooperazio sozialista berriz antinaturala.

Gerran gizonek elkar akabatzea betikoa eta naturala al da? Platonen arabera, hiru arima mota daude eta arima haserrekorra nagusi duten gizonen jarduera naturala gerran jardutea da. Erdi Aroan odol bat laborantzarakoa zen, beste bat otoitzeko jendearena, eta odol urdinekoen naturala beste guztien jaun izatea eta gerra egitea. Morala, naturatik abiatuz, auto-kontzientziarekin eta kontzientzia pertsonalarekin hasten da, hots, askatasunarekin eta erantzukizunarekin. Orokorrean naturari segitzeko, eta batzuetan naturaren aurka joateko, natura gainditzeko alegia. Gurasoek haurren ardura izatea naturala da, eta askotan bertute morala bihurtzen da. Arrotzaren mesfidak eta arbuioak asko dauka naturala, eta moralak gaindi lezake.

‘Gizabere kooperatiboaz’ lanean aipatzen dituzun biologoek morala altruismoarekin eta kooperazioarekin identifikatzen dute, bestelako moralik ez balego bezala; esaterako, moral indibidualistak, edota gerlariak. Ez dirudi berdin erabiltzen denik ‘moral’ hitza filosofian eta biologian.

Sistema sozial bakoitzak bere naturaltasunaren legitimazioak asmatzen ditu. Bere burua justifikatzeko, Kapitalismoak, kristaua deritzon kulturan hozitua izan arren, egoismoa, lehia, klase-borroka eta inperialismoa naturalak deklaratzen ditu eta progresoaren kausa printzipalak. Zerbait naturaltzat ematea bidezkotzat ematea bezala hartzen da.

Inurriak eta erleak kooperatzaileak dira. Morala deituko zenioke inurri eta erleen jarrera natural kooperatiboari? Morala zer da gehiago, naturaren ukoa ala naturaren zenbait ezaugarriren giza garapena?

Gerra bera moralaren frakasoa da. Jokaera moral indibidualistak, biologoarentzat funtsean egoismoaren formak dira, eta filosofoarentzat ere ongiaren eta gaizkiaren haraindi daudela esan beharko genuke. Alta, egoista hutsa denik ez dago, ezta altruista hutsa denik ere. Kontraesanezko izakiak gara, eta elkarri kontraesaten dioten balioekin orientatzen gara gure bizitzan. Justizia, errukia, etab. Erich Frommi behin irakurri nion, mendebaleko gizartearen bitxikeria bat kontraesan moralean lasai-lasai bizitzea dela. Ez izan egoista, irakasten diogu haurrari, eta nolabait denok hori barneratu dugu. Izan egoista, agintzen diogu ekonomiari, eta hori da gure sistema. Eta filosofoak ez dira eskandalizatzen.

Darwinek giza moral naturala norberaren komunitatera mugatzen du. Arrotzarekin immoral jokatzea da sarritan gutarren artean morala izatea. Ordea, gaur egungo mehatxu anitz globalak izaki, besteak beste ekonomikoak eta ekologikoak, naturala dirudi mundu mailako kooperazioa bilatzeak.

Unibertsaltasuna lehenbizi exijentzia erlijioso bezala agertu da, Israelgo profetekin. Exijentzia moral bezala gero sofista batzuekin eta estoikoekin. Eta gaur denok onartua dagoela esango nuke, teorian behintzat, arriskuak ere unibertsalak direnez. Biologoek gogorarazten digutena da norbere komunitatearekiko eraspen moralak gizadi osoarekikoak ez bezalako sustrai emozional naturalak dituela eta, mundu mailako kooperazioak, moralki funtsatua izango bada, landua izan behar duela.

Hautespen naturalak zibilizazioa ekarri du, eta zibilizazioan, hezkuntzari esker, besteak beste, hautespen naturalak nolabait bere burua ukatu eta ahula babestera garamatza, jarrera zaintzaile anti-selektibo batera. Hezkuntzaren garrantzia nabarmendu duzu, nola Darwinengan hala Arizmendiarrietarengan.

Hezkuntzaren garrantziak bi alderdi ditu bai Darwin eta bai Arizmendiarrietarengan. Batetik, moral primitiboa eta instintu tribalak berak, maila batean oso positiboak, politzeko balio du. Gaixoen ardura, esate baterako, naturan ere badagoena, erantzukizun kolektibo publikoa bihurtzeko. Eta, bestetik, haiek ukatu gabe, moral unibertsal baterantz gainditzeko. Komunitatearekiko moralak sustrai emozional sakonak ditu. Zenbat eta handiagoa komunitatea, hainbat eta ahulagoa eraspen morala. Gaur gaurkoz moral unibertsala aspirazio bat da batez ere.

Aldakorra eta korapilatsua izan zen Darwinen harremana erlijioarekin, ezta?

Bai, zalantzan zegoelako. Baina arrazionalista batentzat erlijioarekin zalantzan egotea da seguru asko jarrera posible erlijiosoena, erlijioa bera dogmatikoa bada batik bat. Spinozarengan gauza bera nabaritzen duzu: erlijioarekin txit kritiko, eta azkenean dena Jainko bihurtzen dizun ateista. Einstein, berdin: ateistak nardagarri zaizkio, baina Yahve biblikoa onartu ezinezkoa

Auskalo ez ote den burutazio natural samarra Wilberforce gotzainak ‘Darwinen bulldog’ ezizeneko Huxley-ri jendaurreko eztabaida iskanbilatsu hartan egin zion galdera ospetsua; alegia, amonaren aldetik ala aitonaren aldetik ote zetorren Huxley bera tximinotik. Alaba bati Darwinen teoria kontatu nionean, ‘baina orduan amatxi txikitan tximino bat zen?’ galdetu zidan…

Oso polita anekdota. Eta arrazoi du gainera, denboraren kontuagatik ez balitz. Alabatxoaren errealismo plastikoz imajinatuta, gure txiki-txikitan denok tximinoak izan gara, orain dela milioi batzuk urte, eta tximino hark bizirik dirau gure barruan.

Hautespen naturala da eboluzioaren oinarrizko legea. Zein da ordea eboluzioaren subjektu nagusia: genea, banakoa, taldea? Talde hautespenaz ere hitz egiten baita...

Hori hobe duzu biologoren bati galdetu, Joan Ignacio Perez Iglesiasi, adibidez. Gai hauei buruz oso informazio interesgarri eta argigarriak argitaratzen ditu bere un tal Perez blogetan. Gaur, monosubjektu batez baino, esango nuke gehiago faktore ezberdinen konbinaketaz mintzatzen direla ikerlariak.

Filosofian aspalditik nagusitu da egoismoaren susmoa, jarrera kooperatzaileen oinarrian ezkutaturik. Norberari ere ihes egin diezaioke interes inkontzienteren batek, norberaren portaera ustez desinteresatu aratzenaren atzean bultzaka. Kooperazioa susmagarri bilakatu da, ‘zera’-ren edo ‘supernia’-ren menpeko despistatuen onkeria.

Izan ere, halaxe da. Nahiko miserableak gara. Edozeini gertatu zaigun anekdota: parkingeko atarian edo kale bazterrean eskean dago norbait. Txanpon batzuk eman eta aurrera segitzen dugu. Gutxitxo iruditu nonbait, eta marmarka entzuten dugu atzean, eta indignatu egiten gara. Ez al genion ba guztiz desinteresatuki lagundu gura? Inkontzienteki gure karitatean ere egoismo apur bat ezkutatzen da askotan. Ez beti. Eta ez egoismoa soilik. Izaki ongaizto nahastuak gara.

‘Ongaizto’ horretan ordea gure filosofiak eta literaturak ez al dute gaiztoa neurriz gain nabarmendu eta ona sistematikoki gutxietsi? Ez al da deigarria kontrastea, jende gehienaren eguneroko eskuzabaltasunaren eta mendebaldeko idazle eta pentsalariek etengabe azpimarratzen dituzten miserien artean? Liburuan aipatzen duzunez, Alemanian hiru milioitik gora lagunek dute bizkarrezurreko muina eskainia, beharrean legokeen edozein leuzemikori emateko, alemanak ez direnak barne. Aldiz, Michel Terestchenkok erakutsi du mendebaldeko literaturak ez dituela sortu lau protagonista benetan zintzo baizik: Mixkin printzea, Pickwick, Jean Valjean eta Billy Budd.

Edozein westernetan ikusten duzu: bat edo bi on beti gaizto pila baten aurka. Azkenean beti onak irabazten du. Pentsaraziko luke, Ipar Amerikarrek euren nazioaren gehiengoaren kontzeptu eskasa dutela, baina western-en mezu modua ez ulertzea litzateke hori. Azkenean ongiak irabazten du, ordena zuzena salbatua geratzen da. Literaturan, zineman, efektu dramatikoak bilatzen dira, eta eszenan denak on-onak badira zaila da dramatismorik lortzea.

https://www.youtube.com/watch?v=Um6XDlVOc2U

Aditu askok 1965 eta 1966ko Bringing It All Back Home, Highway 61 Revisited eta Blonde on Blonde jo izan dituzte Dylanen ibilbide osoko gailurtzat. Talde berean sarrarazten dituzte gainera, auskalo zergatik, hirukote natural bat osatuko balute bezala, hain desberdinak izan arren. Orduz geroztik, gutxitan erdietsi omen du goi maila hura (Blood on the Tracks...).

Ez nago ados. Hirurogei urte bete ostean hasi zen Dylanen hamarraldirik emankorrena. "Love and Theft" (2001), Modern Times (2006) eta Together Through Life (2009) gehiago dira hasieran aipatu hiru LP haiek baino. Bestalde, Chronicles: Volumen One (2004) harribitxi bikain bat da, primeran idatzia eta umore jakintsu batek apaindua, 60ko hamarraldiko Tarantula nahasi hura baino mamitsu eta ederragoa inondik ere. Eta Theme Time Radio Hour irrasaio txundigarria 2006an abiatu eta 2009an amaitu zuen. 

Bob Dylanen azkenaldiko bertsoak sinesgarriak dira, bat datoz bere ahots, kantaera eta itxurarekin:

When you think that you've lost everything
You find out you can always lose a little more

edota

I used to care but things have changed

edota

There's a moment when
All old things become new again
But that moment might have come and gone

edota

Tomorrow is Friday
We'll see what it brings
Everybody's talking
About the early roman kings