Markos Zapiain

2011n, Donejakue Bidearen Logroñoko zatian, 16 ipini zituzten hasieran; adibidez, Espoloian bi. Jendea pozez txoratzen zegoenez, Gallarza parkean beste bi ipini zituzten gero.

Geotermiaren bidez, urak eta glikolak osatutako isuri batek jarlekuak epeltzen ditu. Teknika berri horrek lur azpiko energia aprobetxatzen du bankuei beroa edo hotza emateko, urtaroaren arabera. Ez dira asko aurrerapenaren emaitza dudarik gabe onuragarriak, eta horixe da bat. Zergatik ukatzen digute euskaldunoi? 

Lau hilabeteko lana behar izan zuen esertoki klimatizatuak jartzeak, eta ez zuten ordaindu 100.000 euro baino, erakartzen dituzten bisita ugariei esker aspaldi berdinduak.

Zenbait jenderen eguneroko bizitzan garrantzitsuagoak dira jarleku klimatizatu horiek Apple eta Amazon baino. Gaur bertan euri izugarri hotz hori bota eta bota dabilen arren, goxo bezain idor daude bankuak, lasai eser zaitezke. Etxegabeen babeslekuak dira. Berriki arte Zubia Doktorearen Glorietan zebiltzan etxegabeak Espoloira aldatu dira. Eguerdian oraindik lotan egoten dira banku klimatizatuetan, Udaletxeko arkupea baino goxoagoak baitira.

Logroñon, jendeak gehiago ipintzeko eskatzen du. Eta guk? Manolo el del Bomboren bozeramale Arrimadasek dioen bezala, beti prozesua eta independentzia atzera eta aurrera eta azkenik ezikusia egiten diegu teknozientziaren opariei eta herri xehearen eguneroko arazoei.  

Paquita la del Barrio hamabost urte zituela ezkondu zen, haurdun, berrogeita biko gizon batekin. Haurdunaldian jakin zuen bere senargaiak beste herri batean beste emazte eta familia bat zeuzkala, baina ez zuen bertan behera uzteko indarrik izan.

Orduan pilaturiko oinazea darie bere abestiei. Errukirik gabe iraintzen ditu gizonak. Hauxe da ziur aski bere kanturik ospetsuena, Rata de dos patas.

Paquitak lehenbiziko senar hura eta beste gizon asko dauzka gogoan Agure buztan berde kantuan: "Viejo rabo verde" deitzen die, "zahar gizajo sehaska-bortxatzaile".

Beste abesti honetan, Pobre pistolita, bere gizon harroaz kexu zaigu Paquita: "gau osoa pasa nuen itxoiten, zure zurrungak entzuten, bakarrik, ametsetan; pistolatxo tristea zurea, jadanik ez du tiro egiten, ezta noizbehinka ere, inutila, zein zekena izan den natura zurekin".

Edozelan ere, amodio basatiak ez du zertan esperantza galdu. Hori bai, baldintza bat betez gero: Ez zu ez ni. 

“Pentsatu behar da gizakiek erabili zituzten lehen hitzek beren izpirituan esanahi askoz ere zabalagoa izango zutela hizkuntza erabat osatuetan izan ohi dutena baino, eta, mintzaldia osatzen duten zatiak ezagutu gabe, hasieran hitz bakoitzari esaldi oso baten esanahia emango ziotela.” (Jean-Jacques Rousseau, Gizakien arteko desberdintasunaren jatorri eta oinarriei buruzko mintzaldia, Juan Kruz Igerabideren itzulpena)

Editoreak liburua hobetzeko proposamenak egiten dizkio idazleari, idazleak editoreari bidalitakoa baino hobea izan dadin argitaratuko den liburua. Gorka Arresek nobela, ipuina, kronika, rapsodia, poesia eta saiakera editatu ditu azkeneko hiru hamarraldietan, beti euskaraz eta beti helduentzat.

Katua panpina elektrikora edo gauzaki ezezagunera bezain erne eta fidagaitz hurbiltzen zaio Gorka liburuari: urrutitik ukitu, usaindu, begirunezko mesfidantzaz zaindu, atzaparra prest badaezpada ere, ustekabean lehertu ahal balitz bezala. Inoiz ez dio utzi liburu bakoitzean zerbait arraro eta baliotsu sumatzeari. Horrela, liburua gero eta senidetasun handiagoz hartu, etxekotu, bereganatu eta, azkenik, idazleari hobekuntzak proposatuko dizkio. Zenbait astez lagunduko ditu liburua eta autorea, esaldi bakoitza borrokatu, autoreak ereindakoa ureztatu, kritikatu, inausi, eman, kendu, txertatu.

Saiakeretako hizkuntzarekin duen harremanetan primitibo bat da Gorka, Rousseauren aipuaren zentzuan: gizakiek erabili zituzten lehenbiziko hitzek askoz ere esanahi zabalagoa omen zuten orain dutena baino, sasoi hartako hitz bat gaur egungo esaldi oso baten pare zen gutxienez. Saiakeretako hitzak horrela hartzen baditu, ez dut pentsatu nahi nola jokatuko duen poemetakoekin: ez esaldi oso bat bakarrik, baizik etxe bana, Ali Babaren leizezulo bana izango zaizkio ziurrenik editore cro-magnonari. Edozein hitzetatik tiratu eta ekosistema osoak desestaltzen dizkizu. Rousseau zaharra euskalduna izatera, Susara joko luke bere saiakerak argitaratzera, baina auskalo hain ondo lo egiten dakien Gorkak ideia bitxi hau onartuko liokeen: “animaliek, gutxi pentsatzen dutenez, lo egiten dute pentsatzen ari ez diren denbora guztian”. Asko pentsatu behar izaten baitu editoreak. Buelta pare bat emateko aginduko lioke apika Rousseauri, eta burutazioa zehazkiago adierazteko.

Gorkaren ibilbide luzean, ekimen bat nabarmentzen da ausardiagatik eta anbizioagatik, bilduma bat: XX. Mendeko Poesia Kaierak. Koldo Izagirreren sarrerak dira ez soilik euskal poesiari buruzko gogoetaren gailurra, baita euskal literatur kritikarena ere. Egundo ez dugu jakingo noraino sartu zuen hor eskua Gorkak, beharbada kakotx bakar bat ere ez zuen ukituko; edozelan ere, horrelako zerbait atera ostean, edozein editore normal jubilatu eta hilko litzateke lasai.

Editore onak izaten du jasotako liburu bakoitzaren aiurriari artez antzemateko dohaina, liburu guztiak baitira desberdinak, eta era berean, ondorioz, liburua hobetzeko bideak. Liburuak hobetzeko orduan Gorkak ez darabil beti akuilu bera, ez ditu parekatzen eta homogeneizatzen, inertziatik libre da. Niri liburu bi argitaratu dizkit, Txillardegi eta ziminoa eta Saizarbitoria eta iragana. Lehenbizikoa hobetzeko jokatu zuen mihisearen gainean pintura eransten duen margolariak bezala, per via di porre, zenbait pasarte eta atal emendatzeko agindu baitzidan: “Max, mon amour iruzkindu, lotu eta txertatu”, “ez ahaztu Philip K. Dick-en Androideek ardi elektrikoekin egiten ote dute amets? “, eta abar; Saizarbitoriari buruzkoan, aldiz, ez margolari baizik eskultore jardun zuen, per via di levare, marmol-bloketik zatiak kenduz sortzen baitu estatua: agindu zidan ez deus eransteko eta bai zenbait paragrafo kentzeko: umore merkea hemen, topiko zoldazua han...

Eskarmentua eta kuraia behar da zenbait idazleri aldaketak proposatzeko, bakana baita, edozein literaturatan, neurotiko obsesioa ez den idazlea. Gurean agian Jose Ramon Etxebarria baino ez. Idazleak bere sorkariarekin duen harremana zaila izaten da, gutxiespen sentimendua da nagusi, eta, desatsegina izan daitekeenez nork bere burua zigortzea, editoreari zuzentzen zaizkio batzuetan jipoiak, agerikoak zein besteak. Ez da arraroa editoreari leporatzea literaturatik ezin bizitzea, gizartetik ez jasotzea merezi omen duen onarpena, ospea, dirua. “Ez du nigan sinesten, zergatik ez du Susaren logistika erabili nire liburuaren propaganda egin eta Euskadi Sarietara katapultaltzeko?”

Okerrago, editoreak atzera bota behar izaten ditu jasotzen dituen liburu gehienak. Mina bihotzetan, nork ez du “Susa mafia bat da” esamesa entzun?

Bien bitartean, Gorka hodei beltz horiek gorantz zeharkatu eta lanean dihardu eguzkitik hurbil, eguzki izpiak erabiliko balitu bezala liburua irakurri, ulertu eta argitzeko. Tentsioak gorabehera, gaitasun itzela du liburuan buru-belarri murgiltzeko. Horrela, zuk eman diozun ernamuina zurea baino indartsuagoa den adimen batek, zuk baino liburu gehiago irakurri dituen lagun batek, zurea baino goragokoa eta zabalagoa den bizileku batera igotzen du. Han goian aztertzen du esaldi eta hitz bakoitza, kokaera, zentzua eta musika, eta horregatik da goi mailako aldaketak proposatzeko gai.

Lanaz aparte, ezagutzen dudan neurri mugatuan, edertasun fisikoaz gain, txinparta alaia du berezitasun, ustekabeko zirtoa, ateraldi gogoangarriak, edonori baldintzarik gabe eskuzabalki kutsatzen dion bizipoza.

Behin editore lanak utzirik, argazkilari izango ote da Gorka aurrerantzean? Txillardegi eta ziminoa libururako egin zidan argazkia da nire emaztearen ustez inoiz atera didaten onena, bereziki guapo ez nagoen arren. Judua ematen omen dut, Amy Winehouse eta Bob Dylanen lehengusu eta aldi berean dizipulu. Sekula ez diat merezi legez eskertuko, konpai!

Pierre Vesperini Parisen jaio zen eta Porton bizi da, Portoko Unibertsitateko Filosofia-Institutuko kide baita. 39 urte baizik ez dituen arren, uste ustez sendo asko irauli egin ditu, besteak beste azken hamarraldietan Epikuroz eta Lukrezioz irakatsi izan duguna Lucrèce. Archéologie d’un classique européen lanean (Fayard, 2017), edota Marko Aureliori dagozkionak Droiture et Mélancolie. Sur les écrits de Marc Aurèle (Verdier, 2016) liburuan, Frantziar Akademiaren La Bruyère saria jaso duena. Azken liburu honen inguruko elkarrizketa bat eskaini zion Philosophie Magazine-ri, eta hemen osorik ageri da, paperean ez bezala.

Ezagugaiaren gainetik etiketak desitsatsi eta haren arroztasun arraroa ikuspuntu zabalduenen inertziatik libre aztertu, horra Pierre Vesperinik Lukrezio, Marko Aurelio eta Antzinateko Filosofia deitu izan denarekin egiten diharduena. “Epikuro”, “Lukrezio”, “Estoikoak”, “Marko Aurelio”, “Antzinateko Filosofia” edo “Filosofia” entzutean berez datozkigun ideiak parentesi artean kokatu eta begirada berri batez ari da Vesperini autore eta kontzeptu horiek interpretatzen, eta egia historikoaren izenean goitik behera aldatu beharra dago funtsean Pierre Hadotek ezarritako doktrina, besteak beste Michel Foucault, André Comte-Sponville, Luc Ferry eta Michel Onfrayk bere egina, eta ondoren espainolek eta geuk. Doktrina hori da nagusi inguruotako irakaskuntzan. Jean Salem aparte samar gelditzen den arren, haren ikuspuntuak ere berraztertu beharko ditugu, zenbaitetan ahaztu. 

Vesperiniren esanetan, Hadotek proiekzio anhistorikoak egiten ditu, bere mundu kristau eta existentzialista, erroak idealismo alemanean dauzkana, antzinatean aurrena sartu eta hurrena aurkitzeko. Esaterako, ez da egia antzinateko filosofietan logikak eta fisikak etikan aurkitzen dutela zentzua, pentsaera osoa dagoela etikara eta bizimodu filosofikora bideratua. Vesperinik Epikuroren zein estoikoen logikaren eta fisikaren autonomia aldarrikatzen du.  Hadotek bezala antzinako etika hainbeste espiritualizatzeak ere ez du zentzurik. Filosofia hura ulertu eta azaltzeko darabilen giltza, “gogo-jardun” kontzeptua, ez dator bat antzinatean egiten zutenarekin, kontzeptu hori, hitza bera, ez baita inon ageri. Antzeko zerbait gertatzen da "konbertsio" kontzeptuarekin.

Grezian "ortopraxia" zen etikan maizenik zerabilten hitza, alegia, jokabide zuzena. Zuzen jokatzea luke helburu filosofoak, eta ez, Hadotek nahi bezala, norberaren baitan ariketa espiritualak eginez zoriona erdiestea. Ortopraxia gizartean artez portatzea da oroz lehen, gainerako herritarrek ikusteko moduan. Kanpotik begiratuta ikusten da etikoki jokatzen duzun ala penagarriki. 

--

Marko Aurelio, Txillardegiren eta Bill Clintonen aholkulari intimo, filosofo estoiko petotzat hartu izan dugu, Seneka eta Epiktetoren ildokoa. Vesperinik zalantzan jartzen ditu enperadorearen filosofo-izaera zein estoiko-izaera, Marko Aurelioren beraren pasarte sarritan zokoratuak aintzat hartu eta betiko testuak bestela irakurririk. Adibidez, ikusgarria da nola berrirakurtzen duen Vesperinik Marko Aureliok bere maisu Frontoni idatzitako gutun ospetsu bat: Foucaultek aurrerapauso gisa ulertu zuen bitartean subjektibotasunean sakontzeko bidean, Vesperinik gutunaren hartzaileari gozamena eragiteko tresnatzat hartu du, baita erakutsi ere Foucaultek bere tesia indartzeko gutuneko zenbait pasarte kendu eta beste zenbait ukitu eta aldatu zituela.  

Txillardegi edota Marko Aurelio bera bezalako jende sentiberari kanpoko munduak eragindako sentimenduek hautsi diezaiokete arima, edo barne umoreen arteko desorekak, oroz lehen umore malenkoniatsuaren gailentze bortitzak. Vesperinik dioenez, Marko Aureliok diskurtso filosofikoak (logoi philosophoi), goiari eusteko erabiltzen ditu, pour rester droit, puskatu zaion arimaren zuzentasuna berreskuratzea xede. Egia da Marko Aureliok estoikoen ohiko gaiak darabiltzala, baina, haren sasoian, estoikoen zenbait logoi philosophoi erabiltzeak ez zuen esan nahi estoikoa zinenik, gaur egun psikoanalistarengana joateak Freuden jarraitzaile zarela frogatzen ez duen bezalaxe.

Gorago aipatu ortopraxia horrek, bestalde, bestelako kutsu bat hartuko du Erroman. Bai Grezian eta bai Erroman, praktika etikoek jomuga duten “soi” edo “norbera” hori ez da barrualdekoa, baizik erabat kanpokoari begirakoa, besteen soaz eta iritziaz arduratua. Bestalde, zuzentasun edo goiari euste hori ez da edonori baliagarri litzaiokeen bizimodu bat zeure egitea; aitzitik, zure estatusari dagokion bizimodua behar duzu zeureganatu, jendartearen igurikimenak ahal bezain artez beterik.

Grezian praktika filosofikoa kultu erlijiosoari zegoen lotua; Akademia, Lizeoa edo Lorategia kultuari lotutako elkarteak ziren. Etika ez da erlijiotik bereizten, ongi bizitzea jainkoekin bizitzea den heinean.

Erromatarrek ez zuten filosofia grekoaren zenbait alde onartu, eta horien artean erlijioarekiko lotura zegoen. Errepublikako Erroman, hori bai, filosofia ezingo da edertasunetik eta estetikatik bereizi. Diskurtso filosofikoak edertu egiten ditu aipagaia, hizlaria, entzuleak eta giro orokorra. Vesperiniren tesi hori ere berria da, uste izan baitugu antzinateko filosofiak mamia bilatzen zuela, azalari eta itxurari kontrajarritako mamia. Ordea, Errepublikan ez dago itxuratik aparteko izaterik, giza barrualde misteriotsurik. Bikainak dira Vesperiniren orrialdeak "ornamentum" hitzaren esanahiaz. Filosofoak besteei ahal bezain irudirik ederrena eskaini nahi die.

Marko Aureliori buruzko liburuko zenbait pasarte.

--

Epikuroren dizipulu gisa aurkeztu izan dugu beti Lukrezio, filosofo bertsolari hedonista ilun, baina Vesperinen ustez ez da ez filosofo eta ez epikurozale, baizik eta poeta profesional bat. De Rerum Natura edo Gauzen izaeraz Memmius izeneko bati dago dedikatua, eta uste izan da Lukreziok bere liburua Memmius delako hori Epikuroren doktrinaren bikaintasunaz konbentzitzeko idatzi zuela. Vesperiniren iritziz, aldiz, Memmiusen aginduz idatzi zuen Lukreziok Gauzen izaeraz, eta diru truke.

Lukrezioren garaian Erroman oso zabaldua zegoen lagunen elkarketetan eta zehazki banketeetan testuak ozenki irakurtzeko ohitura. Atsegin-iturritzat zuten. Poeta deitzen zitzaion horrelako topaketetarako testu-bildumak idatzi eta prestatzen zituen autoreari. Halatan, Memmius aberatsari saltzeko osatu zuen Lukreziok Gauzen Izaeraz.

--

Vesperinik ez du metodo berri bat asmatu. Bere ideia eta ikuspuntu berriak zor dizkiogu betiko Antropologia Historikoaren metodoa filosofiari aplikatzeari. Bestelako eremuetan erabili izan da gaurdaino: antzinateko artea, antzerkia eta poesia ulertzeko, besteak beste. Baina antzinateko filosofiaren historia Antropologia Historikotik berex ibili da.

Orain arte testu filosofikoa testuinguru historikoan kokatzen ahalegindu dira antzinateko filosofiaren historialariak; Vesperinik, berriz, testua eta testuingurua bereizten dituen harresia bota nahi izan du eta testua bizitzan zelan dabilen erakutsi. Etekin ederra atera dio Wittgensteinen “hizkuntza-joko” kontzeptuari: bizitza errealean zelan erabiltzen den erabakitzen du hitzaren zentzua, eta ez hiztegiko definizioak. Zerk eraman zituen Lukrezio edo Marko Aurelio beren testuak idaztera, zer harreman zuen jendeak horrelako testuekin... ? Soziologia, antropologia, filosofia eta hizkuntzalaritza pragmatikoa baliatzen ditu Vesperiniren Antzopologia Historikoak, testu filosofikoaren erabilera ulertzen ahalegintzeko.

Webgune honetako beheko aldean, Pierre Vesperiniren hitzaldi bat espiritualtasunaren arkeologiaz.

Hurrengo egunetan, Michel Onfrayk Vesperiniri egin dion elkarrizketa luze bat argitaratuko du, sei zatitan banaturik.

Irutxuloko Hitzan jasoa, "Hirian leku bat egin nahi diote" artikuluan. 

-Nola deskribatuko zenuke Txillardegi?

 Gizon konplexua zen, nortasun aberats eta interes ugarikoa. Ingeniariaren adimena zeukan eta bihotz erromantikoa. Behin borroka edo proiektu bat zuzentzat joz gero, buru-belarri eta eskuzabaltasun handiz inplikatzen zen.

-'Txillardegi eta ziminoa' liburua argitaratu zenuen. Zertaz hitz egiten duzu bertan?

Alde batetik, Txillardegik abiarazi zuen euskal nobelaren historiako ugaztunaren aroa. Peru Leartzako eta Haizeaz bestaldetik eleberrietan nabarmena da ziminoaren protagonismoa. Bestetik, ukatu egin zuen gizakiaren eta animaliaren arteko desberdintasuna funtsezkoa dela dioen aurreiritzi filosofiko-erlijiosoa. Graduala da aldea, ez esentziala. Liburuan aztertu nuen Txillardegik nola ulertu eta erabili duen ziminoa bere ipuin, nobela eta saiakeretan, eta ulermen eta erabilera horrek zelako bideak zabaldu dizkion euskal literaturari. Joan Mari Irigoienek dio Txillardegiren obra, oso polisemikoa izateaz gain, polisimio handikoa ere badela.

-Honela jartzen du Argian egin zizuten elkarrizketa batean: "Txilardegirentzat gizakia funtsean zimino hutsa da". Zer esan nahi du horrek?

Txillardegi euskal letren plazara jalgi zelarik kreazionismoa zen nagusi: Orixe, Laffitte... Errietak jasan behar izan zituen arren, Txillardegik, egia helburu, Darwinen irakatsiak bere mundu-ikuskeran integratu zituen. Ez gara Jainkoaren seme-alabak, baizik eta gorilaren anai-arrebak. Eta, jendartean bizi ahal izateko barruan daramagun ziminoa disimulatu eta kateatu behar izaten badugu ere, bizirik gauden bitartean ezin dugu zeharo ito. Tentsio horrek ematen dio tragedia eta grazia pertsonon bizitzari.

-Txilardegiren zein lan, bertute edo gogoeta nabarmenduko zenuke?

Bakoitzetik bat, merezi baitzuen. Lana: Peru Leartzako. Ezin hobeki barneratzen da Txillardegi burua galtzen ari den protagonistaren irudimen eta gogoeta puskatuetan. Umore beldurgarri batek bizi du. Bertutea: Espainia zer den ahal bezain objektiboki diagnostikatzeko ahalegina eta, ondorioz, benetako etsaien aurka benetan borrokatzeari eusteko ahalmena. Gogoeta: euskalduna euskalduna da. Tankera horretako ebidentziak izaten dira igartzen zailenak. Gure zientziaren oinarrian A A dela dioen baieztapena dago, eta ezin dela aldi berean B izan. Xamanen ahaleginak gorabehera, gizakia gizaki da eta ezin da aldi berean tigre izan. Era berean, Txillardegik erakutsi zigun euskaldunaren funtsa ez dela arraza, historia, sagardoa edo baserria, baizik euskara bera.

Joxan Artzek poema hau Lizardiren jaiotzaren mendeurrenaren karietara antolatu ziren kantaldi-errezitaldi bitan irakurri zuen, biak larunbatez eskainiak; Artzez gain, Xabier Lete, Imanol eta Antton Valverde izan genituen agertokian

lehenbizikoa, Donostiako Victoria Eugenia antzokian, 1996ko apirilaren 19an; eta bigarrena, apirilaren 26an, Zarautzen, ez naiz oroitzen non, beharbada Parrokian

hona:

maita ezazu
duela urte asko
zugan maitasuna
piztu zuen hura

maita ezazu
aspalditxoan etxean duzun hori

ez aspertu
egunero ondoan duzulako

maitatu
beragan maitatu zenuen
zugan maitasuna piztu zuen
lili hark
hor dirau eta
bizi-bizi
oraindik gordin
beti ximeltezin

maita ezazu gaur
aldean duzuino

maitatu gaur
agian bihar ez duzu izango eta 

hor

nor maitatzeko
zugan maitasuna pizturik
iraunarazteko
joana izango duzu eta
ustekabean
agurrik ere egin gabe

maitatu
lehenengoz ikustera bazindoaz bezala
azkenengoz ikustera bazindoaz bezalaxe

maitatu
ezin baduzu ere

maita ezazu
desesperatuki bederen

maitasunik gabeko bizitza baino
ezer gogorragorik
ez dago eta munduan

maita ezazu zeure maitea
bera bakarrik balitz bezala munduan
besterik ez balitz bezala inguruan

eta maitatuko dituzu beste guztiak
hurbilekoak nola urrunekoak
zeure maitea balira bezala

Greba egunetan ez dute irakasle guztiek greba egiten, eta ikasle asko etortzen dira ikastetxera. Bigarren Hezkuntzako Institutuetan zuzendaritzak antolatu behar izaten ditu zaintzak. Zuzendaritzari lana errazten dio bezperatik jakiteak zein irakaslek egingo duen greba. Ordea, sindikatu batzuek aldez aurretik ez apuntatzeko aholkatzen dute, ezjakite horri esker eragindako nahastea administrazioari gogorragoa egingo zaiolakoan.

Administrazioa, tamalez, enteratu ere ez da egiten greba egunetako nahasteaz edo nahaste faltaz. Zuzendaritzak jan behar izaten du marroia, eta zuzendaritza ia beti klaustroko irakaslerik mudurri eta pardilloenek osatzen dute, ikuskariak derrigortuta, zuzendaritzan egoteko ez bokaziorik ez dohainik ez gogorik izaten ez dutenak, baina ez dutenak adiskide psikiatra bat txosten bat betetzeko prest zuzendaritzak eragin estresa kaltegarri izan lekizukeela ziurtatuz, edo, aktore gaitasun mugatuak izaki, ez dakitenak ikuskariaren aurrean negarrez hasten edota garrasika.

Errugabeak zigortzeaz gain, beste ondorio kaskar bat ere eragiten du zuzendaritzek grebalarien izenen berri aldez aurretik ez edukitzeak, eta ondorio hau sindikatuen beren interesen aurka doa. Esaterako, azkeneko greban, zuzendaritzak eguerdirako bidali behar zizkion datuak administrazioari. Hori jakinik, eguerdia baino lehentxeago deitu zuen ikastetxera grebalariei izenik ez apuntatzeko aholkatu zien sindikatu bateko ordezkari batek, grebalari kopuruaz galdezka. Hogeita hamabost erantzun zitzaion arren, hogeita hemeretzi izan ziren benetan grebalariak, astearteetan lau irakasle hamabiak baino beranduago sartzen baitira lanera (lanpostu herena duten bi, besteak beste). A posteriori baizik ezin izan ginen ohartu. Beraz, sindikatuek eman zituzten datuetakoa baino zabalagoa izan zen irakasle grebalarien kopurua.

Biharamunean, zuzendaritzako mudurriek ez bestek bete behar izan zuten ohiko zeregin goibel horietako bat, alegia, bezperan administrazioari igorritako datuak zuzendu, osatu eta birbidaltzea, eta horren erruz apur bat deskuidatuta gelditu zen jazarpenaren eta berdinen arteko tratu txarraren kontrola.

Datu harrigarriok Fred Vargasen azken liburuan, Quand sort la recluse, 28. atala:

Emakume bat biolaturik, 7 minutu oro

Biolatzaile kondenatuak, ehuneko 1etik 2ra

Bestalde, nobelaren amaierak erakusten du batzuetan ez dela zuzena legea betearaztea, gizalegeak zenbaitetan lege idatzia traizionatzea eskatzen du

Galderak berak ikuspuntu filosofiko jakin bat adierazten du: ez dago giza esentzia betierekorik, Heraklitoren erreka bezain aldakorra da gizatasuna, ez da gauza bera orain dela mila urteko gizakia eta gaur egungoa. Horregatik galde daiteke zer ote den gizaki izatea preseski gaur egun, iraganekoa eta etorkizunekoa ez bezalakoa izan daitekeelakoan.

Gaur egun gizaki izateko moduetako bat da orain arte giza naturatzat hartu izan duguna nola ari den errotik aldatzen ulertzeko eta bizitzeko gertu egotea, jendearen bilakaera arraroetara zabalik: bioteknologia, nanogintza, ingeniaritza genetikoa, robotika, interneti konektatutako objektuak, big data, inteligentzia artifiziala... sakonkiago aldatuko da gizakia datozen bost hamarkadetan aurreko bost milurtekoetan baino.

Darwin izan da giza berezitasunaren arazo filosofikoari erantzun zientifiko erabakigarria eman diona; teoria zientifiko guztien artean eboluzioarena da ebidentzia enpiriko gehien bildu dituena. Gizakia ugaztun bat da, bere arbasoak primate handien berdinak dira, ugaztunen eta ziminoen joera emozional eta sentimental berdinak ditu. Haatik, zuhaitzetatik jaitsi eta sabanan bizitzen hasi zelarik, bi oinen gainean zutitu behar izan zuen, burua altxatu, urrutira begiratu, garunak garatu, eta orduan ekin zion Lurra eta bere burua hobetze bidean eta arriskuan jarriko zituen ibilbideari.

Gizakiak etengabeko aldaketa du paradoxaz ezaugarririk aldagaitzena. Lan eta askatasun ere deitu izan zaio aldakortasun horri, indeterminazio eta huts; eta amaigabeko bilakaera horregatik esan daiteke jarraitzen duela gaur egun gizakiak izaten, gizaki izaten hasi zenetik izan dena. Aldi berean, gainera, gizakiaren ohiko irudi filosofikoaren loturak askatzea ahalbidetzen diguten bide teknologikoak jorratzen ari dira. Darwinek irudikatu ezin izan zituen aukera berriak ireki zaizkigu horrela: aurrerantzean ez dugu bilakaera naturala jasatera mugatu beharko; aitzitik, geure esku izango dugu bilakaera gobernatu eta bideratzea. 

Filosofia klasikoak behin eta berriz aldarrikatu du gizakia babesgabe eta zaurgarrien jaiotzen den animalia dela, ez dagoela egina, bere izaera eta bizimodua ez daudela determinaturik: ez du azal gogorrik, ez du arranoaren ikusmena, ez dortokaren oskola, ezta lehoiaren atzaparra ere. Jaio eta bost minutura marrazoak badaki egiten bere bizialdi osoan errepikatuko duena, ezin hobeki funtzionatzen du animaliaren senak. Gizakia, berriz, hain ahul jaiotzen da, heziketa prozesu luze bat behar baitu, maila indibidualean; eta, maila kolektiboan, historikotasunera kondenatuta dago.

Platonek kontatu zuenez, Jainkoek Epimeteori eskatu zioten animalia bakoitza, gizakia barne, horni zezan aurrera ateratzeko moduko berezitasun natural eta sen akasgabe batez. Piztia guztiak behar bezala ekipatu ostean, Epimeteo ohartu zen gizakiarentzat ez zitzaiola deus gelditzen. Horregatik ez dute gizakiek atzapar, oskol, ikusmen zoli edota instintu ziurrik. Hutsik utzi zituen. Prometeok konpondu behar izan zuen bere anaia ergelaren ezegitekoa. Horrenbestez, teknika eta zientzia Jainkoei ebatsi eta gizakiei eman zizkien; horrela bete ahal izan zuten nola-hala berezitasun zuten ezereza. Prometeo dugu aitzindari, Prometeo lapurra ari zaigu protesiz beteriko gure etorkizuna erabakitzen.

Disko gogorrean guztia idatzirik ez izateak ematen dio gizakiari animaliek ments duten moldagarritasuna. Eta horrek dakarkio halaber gehiegikeriarako eta adikziorako joera. Rousseauk dioen bezala, ipini uso goseti bati alboan okela-katilukada bat, edo katu goseti bati ale-katilukada bat, eta gosez hilko dira biak, usoa alea eta katua okela jateko programatuta baitaude. Aldiz, gizakia da betekadak hil dezakeen bakarra, Jainkoaren omenez barau egin, hamalau aldiz segidan masturbatu, are zakil odolduak min ematen dionean ere. Gizakiarenean, desira naturala ase denean ere, gogoak irrikaz iraun dezake; behin guraria amata ostean ere, asmoak piztuta iraun dezake. Rousseau berriro: “Espirituak zentzumenak endekatzen baititu eta borondateak hizketan jarraitzen baitu natura isiltzean.” (Juan Kruz Igerabideren itzulpena.)

Izaera osatugabe eta kili-kolozko horrek kokatu du gizakia historian. Ziurgabetasun horri loturik dago, orobat, bere buruari galderak egiteko joera, eta bere buruaren gain eragin eta bere buruarekin esperimentatzekoa. Gizakia, bere buruari aginduak eman eta obedi ditzakeen animalia ere bai baita; Nietzscheren hitzetan, promesak egin ditzakeen animalia. Hori bai, izua, tortura, sakrifizioa behar izan dira giza animaliarengan hitza betetzeko ahalmena sortzeko. Oinarri naturala menperatu behar izan da. Horrela, bere buruari aginduak eman eta obediturik, alda ditzake gizakiak bai bere izaera eta bai bere bizimodua.

Askatasun anbibalente hori erabilita, esaterako, justizia eta berdintasuna ezarri nahi izan dira esparru politiko eta sozialean, gabeziak gabezia eta txapuzak txapuza. Naturak urritasun kognitiboa eman dionari heziketa publikoa eta lana eskaintzen zaio, eta bozkatzeko Nobel Sariak duen eskubide berbera. Giza askatasunak borondatea erabiliz ezarritako erakundeek zuzentzen eta orekatzen dituzte zori naturalaren apetak gizakion artean desberdinki banaturiko dohainak.

Orain arte eremu politiko-sozialera mugatu bada ere zuzentze eta orekatze artifizial hori, aurrerantzean bertatik bertara zuzendu eta bideratu ahalko da loteria naturala bera, gorputza eta burmuina, herentzia genetikoa. Helburua da gaurdaino azarearen esku kezkagarritik eta pasiboki jaso dugun hornidura genetikoa geroenean aktiboki eta libreki hautaturikoa izatea.

Aurrerakuntza berri horien aldezleek, “bioprogresistak” deituak, Ilustrazioaren eta zehazki Condorceten baikortasunaren oinordekotzat dute beren burua: giza espeziea hobetu beharra dago, baina ez soilik ohiturei, etikari eta antolamendu politikoari dagokienez; giza gorputza bera ere hobetu daiteke eta tentela litzateke hobetzen ez ahalegintzea.

Egia da gizakiak aspaldi ekin ziola bere oinarri naturalaren gain teknologiaz eragiteari: aspirina eta Prozac, Viagra, kutisaren zimurtzea eragozteko kremak, liftingak eta xanpu ile-sortzaileak, edozelako protesiak. Datozen hamarraldietan biderkatu egingo da gainbehera sexuala eta zahartzaroa geroratzeko ahalegin arrakastatsua. Zahartzearen aurkako borrokan dabiltza buru-belarri Silicon Valleyko Singulartasunaren Unibertsitatean, non miliarka eta miliarka dolar ari baita Google inbertitzen. Gaur egun Burundin bezala, Frantzian XX. mende hasieran bizi itxaropena ez zen hirurogei urtera iristen. Orain bertan 83 urtekoa da, Espainian legez. Inork ez du ordea ehun eta hogeita biko langa gainditu. Muga hori nahi dute Silicon Valleyn bentzutu. Teknologia genetikoz sorturiko saguei dagoeneko ehuneko hogeian luzatu zaie ohiko bizialdia, urte bikoa, eta artifizioak hobeturiko sagu horiek, gainera, bizkor eta osasuntsuagoak dira naturalak baino: ez dute fibrosi kardiakorik, kolesterol gutxiago dute, eta abar. Singulartasunaren Unibertsitateko buru Ray Kurzweilek ziurtatu du honezkero jaioa dela mila urtez biziko den gizakia.

Zahartzearen atzeratzearekin batera, giza gorputz naturalaren gainean eragiteko beste aukera bat ekarri dute genomaren sekuentziazioak eta teknika berri batek, ahalbidetzen duena DNA zatiak testu bateko esaldiak bezain errazki ebaki eta itsastea. Horrek gurasoei umeen eritasunak enbrioian bertan ezabatzeko aukera emango die, eta baita ere seme-alaben ezaugarri fisiko-mentalak aukeratzeko askatasuna.

Aukeratzeko askatasun berri hori ere anbibalentea da eta eztabaidagarria izaten ari da. Elizak eta “biokontserbatzaile” deitzen zaien Habermas edo Fukuyama bezalako pentsalari batzuek ez dute, Jainkoaren edo Naturaren izenean, giza gorputza ukitu gura: Jainkoak edo Naturak nahi izan du nire umea trisomikoa izan dadin, diote, eta niri umilki onartzea dagokit. Ez dirudi jarrera hau nagusituko denik. Erdi kriminala ematen du eri datorren umea sendatzeko aukerari muzin egiteak, Jainkoaren, Natuaren edo berdin izugarri inportantea izan daitekeen beste edozeren izenean bada ere. Elizen doktrinen despit, botere publikoek baimendu egingo dute genoma alda dezagun, baldin eritasunak eragozteko bada. Gure planetako eskualderik gehienetan onartuko da teknozientziari esker enbrioian bertan pertsonak izan ditzakeen eritasunak detektatu eta sendatzea. Eritasuna eragoztea izan da orain arte medikuntzaren funtsa, eta horretan jarraitzen dugu, oraingoz bederen: zure umearen genoman garbi ageri bada Huntington eritasuna garatuko duela, kendu eta kito.

Biokontserbatzaileen ihardukia: naturala da zahartzea eta hiltzea, eta giza harrokeriaren alderik itsusiena erakusten du gaur egungo teknozientziak zahartzearen eta heriotzaren aurka egiten dituen ahaleginak. Bioprogresistek erantzuten diete zahartzea eta hiltzea bezain naturala dela zahartzearen eta hiltzearen aurka borrokatzea.

Edozein gisaz, medikuntza gaurdaino terapeutikoa izan bada oroz lehen, prebentziozkoa, aurrerantzean gero eta gehiago emango zaio giza ahalmenak sustatzeari.

Gizakiak beti izan du egin daitekeena egiteko joera, eta, aukera izanez gero, ez dio muzin egiten nabarmendu, distiratu eta perfekziora hurbiltzeari, arriskuak eta morala gorabehera. Antzeko bultzatzaileengatik bidaltzen dira seme-alabak elitezko eskola pribatuetara. Biomedikuntza berria, eritasunak saihesteko ez ezik, norberaren umeak ederrenak eta argienak izan daitezen ere erabiliko da. Eta seme-alabak hobetu eta bikainarazteko aukera teknologiko horrek bai, kontuan hartzeko moduko eztabaidak piztuko ditu; piztu ditu dagoeneko, baina batik bat Europan, jendaurreko eskrupulu moralen erresuman. Txinan, esaterako, ez dute denbora kalakan galtzen: 2015eko apirilean Txinako genetista-ekipo batek genoma-zatiak ebaki eta itsasteko teknika erabilita 85 giza enbrioien zelulak aldatu zituen. Ez ditugu emaitzak ezagutzen.

Nanoteknologiak ere lagunduko dio medikuntza berriari. Etengabe aritu, ari eta ariko da bilakatzen gizakia, eta aurrerantzean giza gorputzean nanotxip kontagaitzak ibiliko dira, bai organo jakinetan finkatuta eta bai harat-honat, besteak beste odolean. Nanometro batek neurtzen du giza azazkala segundo batean hazten dena; ile baten diametroa baino berrogeita hamar mila bider txikiagoa izaten da. Zenbait hamarkadaren buruan nanobotikak jendearen arterietan ibiliko dira, eta, esaterako, kolesterola detektatzeaz gain, kolesterol kaltegarria desegiteko gai ere izango dira. Eritasuna diagnostikatu eta sendatu, gorputzeko barrunbeetan bertan, eta gorputzaren jabea ohartu gabe. Nanotxip horiek, bestalde, internetera konektaturik egongo dira, eta, big datei esker, erabat pertsonalizatutako medikuntza ahalbidetuko dute. Adibidez, big datei esker miliarka minbizi-zelulen arteko alderaketa eta azterketa egin eta interpretatuko da, eta zure kasu partikularra sendatzeari inoiz ez bezalako prezisioz ekin ahalko zaio.

Prebentzioaren eta sendabideen hobekuntza baino deigarriagoa da, esan bezala, bikaintasunaren bila dabilen biomedikuntza: debeku moral, juridiko eta erlijiosoen despit, gizakiak perfekzionatzeari ekin dio. Naturak ikusmen txarra eman dit, itsusi egin nau, ergel; teknika berriei esker altua izan naiteke, begi aldi berean zilarkara, more eta laranjen jabe eta Einstein baino argiagoa. Arriskuetako bat da mila urte barru berez on den barietatea galdu eta giza arraza infinituraino biderkatutako pluskuanperfektuek osatzea. Beste arrisku bat, klase sozialen bereizteak itxura berri bat har dezakeela, aberats eder azkar hilezkorren eta txiro arrunt hilkorren artean.

Lehen begiratuan susmoa pizten baita, azkeneko milurtekoetan ezagutu dugun gizaki mota gainditzeko asmoa ez ote den elitista eta indibidualista. Ostera, bultzatzaile teoriko nagusien testuak eta eginahalak azterturik, ez dirudi hala denik: gero eta merkeagoak dira bioteknologiari loturiko jarduerak. Genomaren lehen sekuentziazioa 2003 urtean hasi zen, 13 urtez luzatu zen eta 3 miliar dolar balio izan zuen. Gaur egun bada aplikazio bat 999 dolarren truke genoma osoa sekuentziatzen dizuna. Eta laster odol-analisiaren salneurrira murriztuko da, ia-ia edonoren esku utzi arte. Teknomedikuntza berria mundu anglofonotik dator, non etikan azkeneko mende eta erdian utilitarismoa izan baita nagusi; eta utilitaristen helburua da ahalik eta zorionik handiena kutsatzea ahalik eta jende gehienari. Gure kasuan, teknozientzia berriak eskaintzen dituen onurak ahalik eta jenderik gehienaren esku jartzea, internet erabiltzeko aukera zabaltzen eta demokratizatzen ari den bezala.

Genoma aldatzeko aukerak eugenismoa dakar. Luc Ferryren esanetan, eugenismo hitzak, bereziki Frantzian, Hitler oroitarazten du automatikoki. Bioprogresisten eugenismoa, ostera, nazismoaren alderantzizkoa da; naziek desagerrarazi nahi zituzten arraza ariarraren goraldiari eragozpen izan ahal omen zitzaizkion gaizki jaiotakoak edo gaizki jaiotzera zihoazenak: ijitoa, judua, homosexuala, elbarria, eria... Bioprogresistek, berriz, eriak sendatzeko eta osasuntsuak hobetzeko tresnak bilatzen dituzte: nanismoa artatu, itsu jaiotzera zihoanari ikusmena eskaini, endekapenezko eritasunak eragotzi. Edonoren sufrimendu fisiko eta psikikoa arindu eta desagerraraztea dute xedeetako bat.

Beharbada eugenismo bioprogresista hori ez dadin nazienarekin nahastu ez ditu Luc Ferryk hau idazteko gehiegi erabiltzen ari naizen “La révolution transhumaniste”n “Honela mintzatu zen Zaratustra”ko sarreran Nietzschek gaingizonaz idatzi zituen sententzia ospetsuak aipatu, Xabier Mendiguren Bereziartuk euskaratuak:

“Gaingizona irakasten dizuet. Gizona gainditu beharreko zerbait da. Zer egin duzue bera gainditzeko?

Izaki guztiek sortu dute orain arte zerbait beren buruaren gainekoa dena: eta zuek marea handi horren izbehera izan nahi al duzue, eta animaliarengana itzuli gizakia gainditu beharrean?

Zer da tximinoa gizonarentzat? Barre-algara edo lotsaizun mingarria. Bada gauza bera izan behar du gizonak gaingizonarentzat: barre-algara edo lotsaizun mingarri.

Harragandik gizonaganainoko bidea egina duzue eta oraindik zuen baitako asko harra da. Behiala tximino zineten eta oraindik ere gizona edozein tximino baino tximinoago da.

Zuetan jakintsuena dena ere bikoitza eta landare eta mamuzko bikuna da. Baina landare edo mamu bihurtzeko agintzen al dizuet nik?

Begira, gaingizona aldarrikatzen dizuet!

Gaingizona da lurraren zentzua. Zuen nahiak esan beza: gaingizona bedi lurraren zentzua!”

Nietzschek Zaratustraren ahotan jartzen dituen iragarpenak hurbilago daude bioprogresisten jarreratik nazien ergelkeria erotik baino.

Nietzscheren ildotik, biomedikuntza berriak, prebentzioa eta sendatzea ez ezik, gorago esan bezala, berez osasuntsua denaren ahalmenak biderkatzea ere bilatzen du: konexio neuronalak, ezagumena, zentzumenen indarra, ahalmen fisikoak. Hor izango dituzte aberatsek berek bakarrik eskura goi mailako ezaugarri apetatsuak eta beren arteko lehiak klub pribatuetan; era berean, orain bertan gero eta txiro gehiagok du interneteko konexioa eta mugikorra, janaria baino aiseago lor daitezke askotan, baina aldi berean aberatsen artean hirurehun mila euroko smartphoneak salerosten dira. Nolanahi ere, teknozientzia berriak, interneten gisara, Nietzscheren eguzkiak bezain eskuzabala behar luke, eta bere aberastasun agorrezinetik itsasoan urrea barreiatu, arrantzalerik txiroenak ere urrezko arraunez urrezko batelean egin dezan erramutan.

Mintzamolde mesianiko horri eutsiz amaitzeko: bioprogresisten arteko ameslari sutsuenak zahartzaroaren aurka ez ezik heriotzaren aurka ere badabiltza borrokan. “Heriotzaren heriotza” izena du Laurent Alexandreren liburu ospetsu batek. Hilezkortasuna, orain arte erlijioak baino promestera ausartzen ez zirena, teknozientziak ere bere gain hartu du, eta apaizak baino aurrekontu eta ganora handiagoz dihardute gaur egun teknologoak hilezkortasunaren aldeko lanean.

Aspaldion, gero eta sarriago dauzkagu euskara salbatzeko "bizipen" tankerako ikastaroak: funtzionario mordoxka bat gela batean bildu eta gidariak binaka jartzen gaitu; zu Euskara zara eta zapi batez begiak estali behar dituzu; besteak, Herriak, zure atzean jarri behar du; orduan zure burua atzez erortzen utzi behar duzu eta bizkarra hautsi baino lehen besteak besoetan hartu eta salbatu egin behar zaitu. Konfiantza lantzen ei da horrela, herriak euskara erreskatatuko duelako “bizipena” izan baituzu. Beste jarduera batean, parte-hartzaileetako bat zuhaitza da, Euskara, eta gainerako parte-hartzaileak aisialdia, hedabideak, agintariak, herritarrak, kultura... Azken hauek gelako zolatik dandarrez joan behar dute zuhaitzeraino eta zuhaitza besarkatu, elikatu eta maitatu, horrelaxe maitatu behar baitugu guztiok gure Euskara. Hirugarren batean, parte-hartzaileetako bakoitzak balleteko “pirouette” bat egin behar du ikastaroa hasi bezain laster, gu denon nahiak behar baitu izan euskara bilaka dadila jostari eta dantzari.

Bien bitartean, joan den astean hamalau urteko ikasle bat etorri zaizkigu Venezuelatik Institutura, Eskolaratze Batzordeak bidalita. Inoiz ez du euskara entzun. Gure ikastetxea D eredukoa da. Hezkuntza Sailaren proposamena da ikasle hori ikasgelan besterik gabe sartzea ikasturte osorako, inongo laguntzarik gabe. Gure herriko itunpeko ikastetxe erlijioso batek baditu ikasle heldu berriak euskalduntzeko baliabide eta laguntzak, baina Hezkuntza Sailak ez du hara bideratu nahi; ez digute zergatia azaltzen.

Ama etorri zaigu: ez dute irakasle partikular bat ordaintzeko aski diru. Egia da etorri berri hori Udaletxeak doan eskaintzen dituen euskara-klaseetara joan daitekeela, baina Institutuan Biologia, Filosofia eta Matematika gainditu behar ditu, eta ikasgai horietan euskaraz behar bezala trebatzeko behar du ukatzen zaion laguntza zehatza.

Hezkuntza Sailera deitzen duzu ikasle etorkinari merezi legezko abegi egin eta euskalduntzeko laguntza eskatuz, eta erantzuna, hitzez hitz: "os tenéis que buscar la vida". Alegia, arduradunen proposamen esplizitua da ikasturte osoa ikasgelan egon dadin, deus ere ulertu ez arren; horrela, gero eta ezagunagoa egingo omen zaio euskararen musika, behintzat. Lotsagarriegia da jarrera hori, haatik; sinetsi nahi nuke zeharka eskatzen zaigula ez dauzkagun baliabideekin saia gaitezen etorkin hori Instituturako euskalduntzen.

Ez ote da heldu lehentasunak behingoz ezartzeko ordua? Hasieran aipatu ikastaro guai horietako pare bat antolatzeak edo Espainiako Erregearen bisitaldi bateko gosari batek balio duenarekin ordainduta bailegoke gure ikasle horrek behar duen laguntza.

Beste zentzu batean ere badira kezkagarriak ikastaro horiek: irudimenez eta irudimenetik irten barik konpontzen dira hor arazoak, jarrera baikor aizun bat piztuz parte-hartzaileengan, eta muzin egiten zaio zinezko arazoak bideratzeari, hala nola guri joan den astean sortu eta ikasturte osoan luzatuko zaiguna.

Katalanek egundo ez dute halako zekenkeriarik erabili Hezkuntzan beren hizkuntzari laguntzeko orduan. Ez al da ulergarria egunerokoan euskalduntze-arazo zehatz baten aurrean administrazioaren tamainako utzikeria pairatzen dugunon amorrua, Hezkuntza Saileko eta Jaurlaritzako buruzagiek euskararen aldeko ohiko mintzaldi hantuste eta sentimentalak botatzen dizkigutelarik?

Hainbat esparrutan nabarmentzen da administrazioak irakasteko agintzen digunaren eta administrazioaren beraren jokabide errealaren arteko desoreka hori, ez gutxitan kontraesan erabatekora iristen dena. Bakar bat baino ez aipatzearren: Hezkuntza Sailetik eta Emakundetik etengabe bultzatzen gaituzte, zentzuzkoa baita, Hezkidetzaren, emakumeen eta, zehazki, neska ikasleen eskubideen alde egitera. Ordea, administrazioak berak disimulurik gabe eta era ezin mingarriagoan abandonatzen ditu emakumeen eskubideak eta emakumeak berak Irungo eta Hondarribiko Alardeetan. Ez zaigu zilegi eskatzea haien erabaki eta jokabideetan erakuts dezaten guri exijitzen diguten inplikazio mailaren laurdena, bederen?

“Os tenéis que buscar la vida”, erantzuten zaigu, edota "horrelakoa da bizitza, kontraesankorra eta tentsioz betea”. Ados. Baina ez ahaztu irakasleok ere bizirik gaudela eta halako inkoherentziek tentsioz gainezkatzen gaituztela, batez ere ordaindua behar lukeen lana sistematikoki bizkarreratzen zaiolarik borondate oneko irakasle berez estresatuari; eta tentsioak ez direla baretzen ihardukiaren eta deskargaren bidez baizik.