Markos Zapiain

Bitxia da botereak, denik eta ezdeusenak ere, batzuetan eragiten dituen ezusteko erreakzioak; esaterako, lilura.

Demagun Institutu bateko irakasle arrunt bat zuzendari izatera behartu dutela. Inork ez du nahi izaten, gehiago kobratu arren: irakasleek ez dute zuzendari izateko ikasi, bestelako lanbide bat da, presaka eta beraz baldarki ikasi beharrekoa goitik behera, gurasoen eta administrazioaren presioei aurre egin behar diezu, asteburu eta oporretan ere ikastetxearen erantzule zara... Lankideek badakite ez duzula zuzendari izateko inolako meriturik egin, eta ikuskariak derrigortu zaituela ez zarelako gauza ezta eskakeatzeko arrazoi konbentzigarriren bat asmatzeko ere.

Gainera, barregarria da zuzendariaren egiazko boterea. Botere efektibo handiagoa dute Institutuko administratiboek, intringulis burokratiko guztiak kontrolatzeaz gain, zuzendaritzak joan zuzendaritzak etorri hortxe jarraitzen baitute.

Ikastetxean inertziak agintzen baitu batez ere, eta zuzendaria zerbait ezohikoa egitera ausartuz gero, berehala etorriko zaizkio ikuskaria eta delegatua bere tokian berrezartzeko.

Jende orok daki, zeu barne, ez duzula zuzendari izateko balio. Hala ere, behin zuzendari zarela, diferente begiratzen hasten zaizkizu, izendapena Buletin Ofizialean agertzeaz batera aura distiratsu batek inguratuko bazintu bezala. Boterearen erotismoa da.

Han goian zaude orain, gailurrean, berezi eta bakan. Mesedez eskatzen dizute dokumentu zigiludunak izenpetzeko, eta gero eta aiseago izenpetzen dituzu, esku, beso eta buruaren dantza eta mugimendu gero eta larderiatsuagoez. Ondo kalkulatu hurrengo urratsa gorabidean, probintziako hezkuntza-delegaritzako pertsonalaren idazkariordetza lortzeko gai zara, ahal duzu, zeure esku dago, izugarri harrotuko zaizkizu gurasoak eta amaginarreba. Zure aldean, Alexandro Handia eta Kleopatra ez ziren oso desberdinak izango. Dei nazazue supergizaki.

Badago noski datu objektiboetan oinarrituriko errekonozimendu falta bat. Jende gutxi bizi daiteke sortze artistikotik. Arte plastikoetan latza da egoera. Lagun batek Mexikon, Japonian, Txinan erakusketa garrantzitsuak egin ditu, hainbat sari ospetsu irabazi, baina hala ere ezin hortik bizi eta basozain dabil.

Idazleen arazoetara mugatzearren, zenbat literato bizi da gurean nahi duena idaztetik? Zenbat satelite ditu Pluton nanoplanetak? Saiogile bakar bat ere ez. Beno, literatoek saiogilea ikusi ere ez dute egiten, ez dute sortzailetzat, Jainkoari esker. Ai, Jainkoa, hura bai ganorazko sortzailea, Pluton bezalako nanoplanetak eta bere sateliteak xehero-xehero irudikatzen!

Arraroa da, tristea, idazleak, saldutako liburu bakoitzeko, ehuneko hamar baino ez kobratzea. Mundu osoan gertatuko da antzera, baina hor zerbaitek huts egiten du.

Ordea, badago bestelako errekonozimendu falta bat, ez hain objektiboa, sortzailearen ezaugarri nabarmenetakoa: inoiz ez du bere burua merezi bezain onartua ikusten, beti sentitzen du gizartearen eta kolegen errekonozimendu falta. Hainbat Euskadi Sari jasotako sortzaileek ere, etenik gabe daudenak hedabideetan, jendeak benetan maite dituenak, hala ere ez dute aski. 

Gurean, esaterako, sortzaile jeltzaleak garbi sentitzen du baztertua dela, sormenaren esparrua ezker abertzalearen esku ei dagoelako. Sortzaile konstituzionalistak, zer esanik ez. Alderantziz, ezker abertzaleko sortzaileak aldarrikatzen du ezker abertzalekoa izateagatik baztertzen dutela Euskadi Saritik, Gutun Zuritik. Zerrenda beltzak egiten omen dituzte Batzokietan, ezker abertzaleko sortzaileak zokoratzeko, eta zerrenda zuriak, jeltzale jatorrak promozionatzeko. 

Hor badago misterio psikologiko bat, eta uste dut giltzetako bat dela zure burua baztertua edo ez merezi bezain errekonozitua sentitze hori sormenerako akuilu izan daitekeela. Orain baztertzen nauzue, baina hurrengo liburuarekin ez duzue nire talentua aitortu beste erremediorik izango. Sentimendu horrek amorru sortzaile halako bat pizten duela dirudi. Berrogeita hamar urte barru bai, jakingo dute nire obra miresten, Nietzscheren, Van Goghen eta Kafkaren kasuetan bezala. Nire garaikideak infantilak dira, itsuak, ergelak. Oraindik ez dut herririk. Sortzeko orduan, etorkizuneko tribuak ditut gogoan.

Geure gaitasunak garatzeko eta gauzatzeko besteen beharra dugu. Talderik gabe mintzatzen ere ezingo genuke ikasi. Besteekin batera bilakatzen gara garena, inguruko jendearekiko etengabeko tentsioan. Aristotelesek uste zuen animalia gizartekoak garela berez, besteekiko elkarrekintzan baino ez ditzakegula gure ahalmen indibidualak mamitu, zoriona ezin dela bakardadean lortu, baizik eta soilik hirian. Kantek erantsi zuen gizartekoitasun horrekin batera baditugula bultzada antisozial gogorrak ere, eta tentsio horrek dakarrela aurrerakuntza. 

Freudek zehaztu du ezinbestez eta sakonki frustratzen gaituela elkarbizitzak, barne desira oinarrizko eta indartsuenei uko egin behar diegulako: intzestuari, agresibitate hiltzaileari eta biolazioari. Ezingo ginateke herrian bizi, baldin eta semaforoan ondoan egokitu zaidana nazkagarria zaidanez hilko banu, edo erakargarria zaidanez biolatuko banu. Funtsezko hiru pultsio horiek erreprimitu behar ditugu, edo kate motzean lotu bederen, besteekin batera biziko bagara, eta desira horiek naturalak zaizkigunez, barne errepresio horrek neurotiko bihurtzen gaitu. Komunitatean bizi ahal izateko oinarrizko grinak disimulatu edo zapaldu beharrak bihurtu du gizakia animalia gaixoti. Zapalketak zapalketa, edonola ere, desira horiek inkontzientea dautza. Ametsetan agertuko zaizkigu, edo eldarnioetan.

Gizakia, horrenbestez, antinaturla eta neurotikoa da, eta perbertsoa izan daiteke. Perbertsioa, nolabait, taldeak eragiten digun frustrazioari ematen diogun erantzunetako bat da. Zenbat eta perbertsoagoak, orduan eta humanoagoak.

Taldeak, bestalde, indibidualtasun bereziak kamusteko joera izaten du. Hala ere, bakoitza bere aldetik oso luzaro bakar-bakarrik egoten dakiten kideek osaturiko taldeak izaten dira sendoenak. Deleuzek zioen hezkuntzaren helburu nagusia jendeari bakardadean luzaz egoten erakustea dela. Nekez funtzionatuko du ondo orgia batek, baldin eta partaide bakoitzak aldez aurretik bere organoen barrualdea luzaz esploratu ez badu. Masturbazioa oinarri ez duen orgia berehala bilakatzen da artalde, edo alderdi politiko.

Aspaldion kulturako jendea “sormen” eta “sortzaile” hitzez eta kontzeptuez jabetu da, ia ez dizkio aplikatzen bere buruari eta jarduerari baizik, baina sortzaile ez da bakarrik abestiak, margolanak edo nobelak asmatzen dituena. Erdi ahaztua dugu sua, gurpila, inprenta eta internet ere sorkari erabakigarriak izan direla. Orobat, ospe ez hain handiko klipa, pertxa edo bonbilla. Badira oharkabean pasatzen diren sormen motak: pertsona batzuek lagun taldean edo senideen artean giro jakin bat eraginez mamitzen dute berea.

Gizakia eta sormena ezin dira bereizi: alde batetik, guztiok gara sortzaile, guztiok egiten baitugu amets. Ezin sorkari ederragoak izaten dira ametsak. Uste dut Kafkak zioela ametsak ipuin perfektuak izaten direla maiz. Eta asko zekien Kafkak bai ametsez eta bai ipuinez.

Bestetik, zientzia, ingeniaritza, medikuntza, pilulagintza, ohiturak, erakundeak, gorputzen jarrerak kirolan, torturatzeko eta hiltzeko makina sofistikatu horiek... Liluragarria da sormen erlijiosoa ere, Jainko Sortzailearen ideiatik hasi, aingeruen hierarkietatik igaro eta jatorrizko bekatuaren erruz Jainkoarengana dugun zor infinituan amaitzeko, sorkari zinez makur eta perbertsoa.

Zeren gazte euskalduna, eskuarki, sormenaren alde eta boterearen aurka baldin badago ere, ez baita komeni ahaztea sufrimendua eragiteko asmatu dela sorkari ugari, eta badirela boterearen erabilera onuragarriak; bonba atomikoaren asmatzeak sormen eta sortzaile handienak bildu zituela, eta Edisonek aldi berean bultzatu zituela bonbillaren eta aulki elektrikoaren asmakariak.

Ez gutxitan, sormen molde desberdinek elkar elikatzen dute: Kari Stefansson puntako islandiar genetistak adierazi du sormen zientifikoa behar bezala burutzeko urtean berrogeita hamar nobela irakurtzea komeni dela.

Filosofian, biziki garrantzitsua da ez soilik pentsaera eta kontzeptu berrien sortzea; baita bizimodu berriena ere, bizimodu anormalena. Diogenesek bizimodu autarkiko natural bat asmatu zuen, zakurra eredu. Epikurok, familia, politika eta hierarkia nagusi ziren Atenasen, zorionaren bila, politikan ez parte hartzea aldarrikatu zuen, polisetik ezkutatzea, eta Lorategia fundatu zuen: txiroak, aberatsak, bikoteak, bakartiak, prostitutak, etorkinak sar zitezkeen Lorategian. Adiskidetasuna zuen oinarri, eta adiskidetasuna modu librean sortzen zen han, ekonomiatik edo jatorri etnikotik libre. Ez al da sekulako sorkaria? Sartrek eta Beauvoirren ere bikote molde berri bat asmatu zuten.

Amaitzeko, goian iragaitzaz aipatu sormen mota baten adibide bi: kirolean gorputzaren jarrera eta erabilera berriak asmatzeko ahalmenari dagokionez, egundoko iraultza sortu zuen alturako jauzian Fosburyk, saltoa atzez egiteari ekin zionean; eta sortzaile izugarria izan da Bjorn Borg tenislaria ere, 70eko hamarraldian errebesa bi eskuez asmatu baitzuen. Hasieran harrituta ikusten genuen telebistan, eztabaidak piztu zituen, ez ote zen atentzioa emateko trikimailua, estrabagantzia antzua;  hala ere, orain tenislari gehienek erabiltzen dute.

Naturaren gainean gizakiok lortzen ari garen boterea maila berrietan erabiltzeko aukera izango dugu aurrerantzean. Descartesen esana, gizakia dela naturaren jaun eta jabea, geneetaraino iritsi da. Gizakien arteko berdintasuna, helburu gisa bederen, gizarte mailan erabili izan da orain arte, ez naturan; adibidez, zergen bitartez edo irakaskuntza eta osasungintza publikoen bidez aberatsen eta txiroen arteko arrakala murrizteko. Ezkerra, oro har, loteria sozialaren emaitza bidegabeak orekatzen ahalegindu da. 

Haatik, loteria naturala ere injustua izaten da. Zergatik gara neu eta geure seme-alabak itsusi bezain ergelak, eta bizilagunak berriz perfektuak? Ez al da aberatsen eta txiroen arteko diferentzia bezain bidegabea? Kristauak, ekologistak, habermasianoak eta heideggerianoak gizakia hobetzeko manipulazio biologikoen aurka daude, gizakiok ez ei dugu-eta Jainkoak edo Naturak erabakitakoa aldatzen ibiltzeko eskubiderik. Goitik zein behetik datorkiguna onartu eta kito. Gehienez ere, rimmel apur bat eta diazepam. 

Arriskuak arrisku, ordea, gizakiak beti izango du alde prometeiko bat, zientziaren eta teknikaren bidez jainkoek erabakitakoa edo berezkoa zaiguna geure erara aldatzeko joera. Gorputza bezain berezkoa zaigu gorputzarekin esperimentatzeko bultzada, gorputzaren mugak esploratzekoa, geure interesak edo apetak betetzeko. 

Gaur egun, dirudienez, gero eta eskuragarriago dugu loteria natural injustu hori, loteria soziala bezain injustua, manipulazio genetikoaren bitartez desegiteko aukera. Hori bai, aberatsek baino ezingo dute biologikoki hobetu, hasieran behintzat, aberatsek baino ikas ez dezaketen bezala Medikuntza Deustun. Edozein aberatsek izango du eder eta bizkor izateko aukera, baina soilik loteria naturalak saritutako pobreak izango dira eder eta bizkorrak. Lasai, ez da ezer pasatzen, ohituta daude.

Esanahi gehiegi dauzka “botere” hitzak. Ez da gauza bera iraganaren boterea, grabitatearen legearena, modarena, supermanena, gazteari aljebra irakasten dion irakaslearena edo bere prostituta kontrolatzen duen txuloputarena. Agintea eta boterea bereizi izan dira, boterea eta ahala, baina hiztegiek eta erabilerak erakusten dute sinonimoak direla. Ezintasunari, koldarkeriari, inertziari kontrajartzen zaie.

Gure ahalmen bat gauzatzean boteretsu sentitzen gara. Euforia sumatzen zaio umeari, ohartzen delarik gurasoaren eskua utzi eta bere kabuz ibiltzeko gai dela, edo igeri egiten edo bizikletan ibiltzen ikasten duelarik. Baita irakurleari ere, sumatzen duenean autore zail baina garrantzitsu baten obra osoa ulertzera heldu dela, hau da, menperatzera. Esanguratsua da testuinguru honetan ulertzea eta menperatzea sinonimoak izatea. Jabetzea eta konkistatzea hitzak boterearekin lotuta daude. Igeri egiten ikastea elementu berri bat konkistatzea da nolabait. Zentzu horretan, bat datoz bizitza eta boterea.

Ohikoa da boteretsu sentitzea, halaber, zure buruari balio etikoak betearazten dizkiozunean. Hipotesi absurdoa da, baina demagun egoera batzuetan egoista eta mendekatia izateko joera naturala dudala, instintuzkoa, eta hotzean pentsatuta uste dudala eskuzabala eta barkabera izan beharko nukeela kasu horietako askotan. Nire buruari eskuzabala eta barkabera izateko agindu, eta giza harremanek mendekatia izateko betiko atakan jarri eta eskuzabalki edo barkaberaki erantzuten badut, orduan ere boteretsu sentitzen naiz.

Desberdina da besteen gaineko botereak dakarrena. Botere politikoaren bila dabilen jendeak, edo besteak zerbait egitera behartzeko giltza ematen duen edozein botereren bila, sarritan ezin izaten du bere ahala gauzatu. Ahituriko ahala edo barruko ezina konpentsatzeko bilatzen du besteen gaineko botere mota hori. Horregatik izaten da hain ohikoa agintari psikopata. Eta horregatik da filosofia politikoaren helburu nagusietakoa boteretsuak kontrolatzeko mekanismoak asmatu eta bermatzea.

Botere politikoak sarritan oposizioa sortzen du, antiboterea, eta bitxia da nola botere ofizialen aurka ikaragarri sutsua den zenbait jende zeharo otzana eta sumisoa den bikotekidearen jarrera eta agindu apetatsu eta zentzubakoen aurrean, eta alderantziz.

Azken Egunetako Santuen Jesukristoren Eliza-koek sekulako eraikina altxatu dute Deustun. Emakumea zelan erabiltzen duten, islamdarren aurkako kexua da gurean eta mendebaldean nagusi, baina ez ote dira okerragoak Azken Egunetako Santuen Jesukristoren Elizakoak? Jaurlaritzak Udalei agindu die kultu erlijiosorako lurzorua gordetzeko. Estatutuetan zein praktiketan legearen kontra doazen arauak dituzten erlijioei ere eskaini behar zaie eusko lurra? Kristau izanez gero, orduan dena libre?

Netflixek eskaintzen duen “Keep Sweet: Pray and Obey” Azken Egunetako Santuen Jesukristoren Elizari buruzko datu objektiboz eta lehen eskuko lekukotasunez beteta dago. Merezi du.

Bestalde, 1988an Kissinger-en National Endowment for Democracy delakoak 131.690 dolar erabili zituen ELA sindikatuko buruei balio demokratikoak irakasteko. Aurreko bost urteetan, antzera. Publiko egin diren txostenetan dago. 1988 hartan, Espainian ez zion beste inori diruz lagundu. ELA artean ondo konpontzen zen PNVrekin.

Ordea, ELAren lankidetza etorri zen gero LABekin, Lizarra-Garazi horizontean, eta jeltzaleenak ez bezalako bideetatik jo du subiranotasunaren alde. Halatan, gero eta harreman txarragoa dauka ELAk jeltzaleekin, eta amerikanoen dirua eta laguntza jasotzeari utzi zion. 1988koa da azkeneko dokumentua.

Ematen du ELAk benetan hautsi zuela Kissingerren lagunekin; EAJk ez. Bestela, ezin dira hainbat gertakari ulertu, hala nola doi-doi Trumpen ostean eta Europan beste inork baino lehenago aitortu izana presidente izaera Juan Guaidori. Eta, kanpotik begiratuta behintzat, ez dirudi lotura hori gaizki etorriko zitzaionik gaizkile kristau horien Bilboko lur hartzeari.

Tamalez, hezkuntzatik laikotasuna uxatzeko politiketan bai, bat datoz oraindik ELA, jeltzaleak eta Kissinger.

Dena den, inoiz ez da berandu pribilegio erlijiosoen aurkako eta berdintasunaren aldeko jarrera sustatzen hasteko. Animo ELA!

Si bien en el debate constituyente de 1978, como contaba ayer este periódico, el tema no planteó discusión alguna y se asumió la configuración histórica y tradicional de la inviolabilidad, esa prerrogativa resulta irreconciliable con un Estado democrático de derecho basado en el principio de igualdad de todos los ciudadanos ante la ley.

Wikipedian

Agora Filosofia Elkartearen lan eskerga bezain txukunari esker, Batxilergoko bigarren mailako Filosofiaren Historiako bi autore berriei buruzko bideo pedagogiko bana dauzkagu, Arendt eta Beauvoir ulertzeko gakoak. Gainera, antzeko youtube gehiago etorriko dira, beste pentsalari batzuen gainekoak. Berri ezin pozgarriagoa gero!

Arendt eta Beauvoirrek, garaikideak izan arren (1906 eta 1908an jaioak, hurrenez hurren), ez zuten harreman pertsonalik izan, elkarren berri bazuten ere. (Ez da ezinezkoa gela berean egon izana, Parisen, 30eko hamarraldian, Kojèveren seminarioan, baina ezin izan dut egiaztatu.)

Erreferentzia mamitsu hau aurkitu dut "Entre amigas" liburuan (Lumen, 2006), Mary McCarthyren eta Arendten arteko korrespondentzia biltzen duena. Gaztelaniaz audiobook gisa ere badago, ingelesez ez.

"...la anécdota [la] relata William Phillips, director de Partisan Review. Después de un encuentro con Simone de Beauvoir, en 1947, Phillips comentó a Arendt lo sorprendido que estaba de la «infinidad de tonterías» que Beauvoir podía decir sobre Norteamérica. «El problema, William, es que usted no se da cuenta de que ella no es muy inteligente. En vez de discutir con ella, mejor sería que la cortejara», le respondió Arendt."

Arendten purrustada maliziatsua gorabehera, zaila da inteligentzia neurtzea. Deleuzek zioen nobela onak idazteko ez zarela bereziki inteligentea izan behar. Menturaz, filosofiako liburu apartak idazteko ere ez, Bigarren sexua baita XX. mendeko libururik garrantzitsuenetakoa, eta, Irene Arraratsen itzulpenari esker, gure liburudendetan aurki dezakegun euskarazko libururik indartsuenetakoa.