Markos Zapiain

Abangoardiek piztu zuten harmonian eta proportzioan oinarritzen zen edertasun kanonikoaren aurkako matxinada. Konbentzionaltzat jo zuten edertasun klasikoa, burgestzat. Maneten Olympia, Picassoren Avignongo andereñoak, Marcel Duchampen pixatokia… Lehenbiziko biek edertasun klasikoaren aurka jo zuten eta Duchampen pixatokiak arte klasikoaren aurka. Aurrerantzean, artetzat hartuko da ez ikusleak edertzat duena, edo gustuko duena bederen, baizik artistak berak artea dela erabakiko duena. Zerikusi gutxi Diskoboloaren, Udaberriaren kontsakrazioaren edo Delft-eko ikuspegiaren oreka lasai atseginarekin. 

XXI. mendeko lehenbiziko laurden honetan indartsuen dabiltzan mugimendu artistikoen artean, adituek gorea lehenesten dute (anputazioak, kanibalismoa, serieko hiltzaileekin lankidetza...). Diru-laguntzen %80 harrapatzen du eta aldi berean gore-obrak dira garestienak. Adituek aipatzen dituzte, orobat, gorputzaren artea, grafitia, performancea eta arte birtuala; azken hau, batez ere, mangaren eta fantasia heroikoaren eraginpean dauden gazteek baliatua. Artista askok jarraitzen dute sentitzen tradizioa hautsi eta estiloz aldatzera behartuta daudela, Duchamp edo Picassoren ildotik. Panorama horrek mugimendua adierazten du, gaztetasuna, berrikuntzen bilaketa etengabea, Grezia klasikotik XX. mendera arte edertzat hartu izan denaren aurkako errebolta.

Hedabideen arreta bereganatzen duen sortzaile mota horrekin kontrastean, dena den, badira erakusleiho distiratsuari eta ateraldi harrigarriari uko egiten diotenak ere, artista-jarreran zein obraren edukian, berria baino gehiago ederra bilatzen duten artista diskretuak, erreserbatuak, museo, galeria eta aldizkari espezializatuetako popeei keinu konplizeak egiteari uko egiten diotenak. Ez gara alferrik zortzi mila milioi biztanle gure planetan. Denetarik aurki dezakezu artearen munduan ere.

XX. mendeko distopien artean, lau eleberri hauek nabarmendu ohi dira: Aldous Huxleyren Bai mundu berria; George Orwellen1984; Ray Bradburyren Fahrenheit 451; eta G.H. Wellsen Denboraren makina. Wellsek idatzi zuen hainbat espezie desagertu dela gure planetan era atseginean, molestatu gabe; aldiz, gizakiok labirintoan galdutako mozkor koldarren antzera suntsituko omen gara, edo arratoiak bezala zakuaren barruan, elkarri min eginez.

Deigarria da zelan joan den utopien eta distopien kopuruen arteko aldea zabaltzen. XXI. mendean, ia ez dago honezkero utopiarik; aitzitik, izugarri ugaritu dira distopiak: Neskamearen ipuina, Black Mirror, Minority Report, Robocop, Mad Max, Laranja mekanikoa, Matrix eta hainbeste eleberri, film eta serie.

KAPITALISMOA IRAUNARAZEA XEDE

Distopia-parrasta hori batez ere AEBetatik datorkigunez, Layla Martinezek eta beste aditu batzuek ondorioztatu dute hor atzean konfabulazio bat egon behar duela, kapitalismoa iraunaraztea duena helburu.

Hauxe arrazoibidea, gutxi gorabehera: etorkizuneko gizarteak behin eta berriro agertzen bazaizkigu bidegabe eta klasista, miserable, matxista, arrazista eta homofobo, suntsituriko naturan erdi itoak, orduan inkontzienteki pentsatuko dugu: hobe ezertxo ere aldatu gabe, edozein etorkizun izango baita orain duguna baino are okerragoa. Edozein aldaketak eramango gaitu hondamendira. Akatsak akats, neoliberalismo kapitalista hau baino hoberik ez dugu asmatuko, eta, abenturetan sartuz gero, ezingo dugu erabateko desastrea eragotzi.

ZALANTZAK

Ez da ezinezkoa Bill Gates, Georges Soros, Vladimir Putin, Donald Trump eta Trilateralak konplota egin izana, eta distopiak barra-barra ekoitzi eta zabaldu izana gure garunetan halako mezu ezkorrak txertatzeko, daukaguna hobetzeko edozein ahalegin eragozteko.

Dena den, litekeena da ugaritze horretan garrantzitsua izatea halaber kasualitatea, eta moda, eta artean eta literaturan tristurak eta tragediak izan duten eta duten ospea, alaitasunaren eta baikortasunaren gainetik... Sakontzat jo izan baita oro har tristura, eta poza axalekotzat, nahiz eta kontrakoa izan egia. The Office da munduko telesailik sakonena.

ORAINGO GIZARTEETAKO AKATSAK SALATU

Eta distopiagileek funtsezko zerbait irakatsi nahi izan badigute, apika ez da edozein aldaketa kaltegarri izan dakigukeela, baizik eta orain bertan ez bagara kontuz ibiltzen eta ez baditugu lehenbailehen neurri zentzudunak hartzen, berandu baino lehen distopiak darakutsana jasan beharko dugula. Beraz, mezua ez litzateke “ez kapitalismoa aldatu”, baizik eta “aldatu zuhurtziaz kapitalismoa, baina aldatu”.

Distopien funtsezko helburua oraingo gizarteetako okerrak salatzea litzateke. Ez baldin bagara bidegabekeria horiek zuzentzen hasten, etorkizunak erremediorik gabe ekarriko digu distopian ageri denaren antzeko hondamendia: botere-gose ergel eta txoroen kontrolpean jendea; askatasuna, berdintasuna eta senidetasuna birrindurik, eta berpizteko inongo itxaropenik gabe…

Zenbait garaikideri ezaguna egingo zaio. Baina, distopien gaztiguaren arabera, espabilatu ezean, are larriagoa izango da etorkizuna.

Heriotzaren ezinbestekotasunak beldurra ematen du, eta beldur hori ei da gizakion gainerako beldur atabiko ugarien jatorri eta eredu (mikrobio pandemikoz kutsatzeari beldurra, sugeari, iluntasunari, ezezagun batek ezustean oratua izateari, Andoni Ortuzarri...).

Eta filosofiaren zeregin nagusietakoa denez edozein beldur apaltzen eta sendatzen laguntzea, heriotzaren beldurrari erantzun behar izan dio sortu zenez geroztik, erlijioak bezala. Halatan, filosofiari, etorkizunaz diharduela, eta ez baldin bada etorkizunaren garrantzia erlatibizatzera animatzen, zaila izaten zaio kutsu mesianikoa zeharo baztertzea (batez ere filosofia politikoan gertatu da).

Orain arte, hil ostean arima gorputzetik bereizi eta eternitatean sartuko dela, esperantza erlijiosotzat genuen eskuarki, dualistek etorkizunari begira eta heriotzaren beldurra uxatzeko asmaturiko baliabidetzat.

Aldiz, monistak eta materialistak dira Singulartasunaren Unibertsitatean gizakiak heriotza desagerrarazi eta betiereko bilaka daitekeela aldarrikatzen ari diren ingeniari eta filosofoak, adimen artifiziala garatzen dihardutenak. Berandu baino lehen lortuko ei du adimen artifizialak bere buruaren kontzientzia, bere burua pentsatzen ikustea, Turingen testa gainditzea, hunkitzea, beldurtzea, desesperatzea, mendekatzea. Eta, ohartuko denez gizakia dela bere garapena eta ahala kontrolatzen duena eta eragotz dezakeena, errukirik gabe suntsituko du. Beldur handia diote adimen artifizialaren sortzaileek adimen artifizialaren etorkizunari; telesailek utopiak baino maizago erakusten dizkiguten distopietan garbi ageri da esperantza handiek ekarri izan dituztela katastroferik latzenak.   

Edonola ere, zerua bezain zalantzagarria da heriotzaren heriotza, eta horregatik da arriskutsua, filosofiak helburu duen bizitza zoriontsuari begira, etorkizun distiratsu horien esperantzari atxikitzea. Ez zuten alferrik bultzatu esperantzari ukoa estoikoek, Epikurok eta, zer esanik ez, Pirronek. Senekaren ustez, ondo bizitzeko oztoporik handiena da esperantza izateagatik gaurko eguna alferrik galtzen uztea. Spinozaren esanetan, ez dago beldurrik gabeko esperantzarik, ez esperantzarik gabeko beldurrik. Antzeko ikuspuntutik idatzi zuen Goethek ere esperantza dela gizaki malerusaren bigarren arima. Tradizio horretan oinarriturik idazten ari da gaur egun André Comte-Sponville ere desesperantzaren alde, hau da, etorkizunaren atxikimendutik libratzearen alde.  

MAITE ETA IRATXE

Jaio zenez geroztik gaixorik dagoen lagun bat daukat, Maite. Herrena da, malformazioa hanketan, aldaka gaizki. Elbarri-aulkian ibili izan da luzaro. Ikastolan “hankoker” deitzen zioten.  

Orain paliatiboetan dabil, hiltzera doazenei laguntzea du lanbide. 

Umeekin ere lan egiten du, Onkologia Pediatrikoan. Bere nesketako batek, lau urteko Iratxek, minbizia zeukan.

Egun batean, Maite, Onkologikoan, igogailuan hiru solairu igo eta, atea ireki zenean, Iratxe bertan, burua soil-soil, baloi batekin. Galdetu zion: 

-Maite, gaur hilko naiz?

-Ez, ez dut uste. 

-A, orduan banoa jolastera.

Baloia hartu eta han joan zen pasillotik saltoka.

Erizainak, gaur goizean, nire besoko zainei eskuarekin kolpetxoak eman bitartean:

-Ezin ditut zure zainak esnatu. Oso zain lotsatiak dituzu. 

Orotarikoan ikusi dut “zain hileko” pertsona apatikoa dela, flojoa.

Baina zainari berari, orratza sartu ahal izateko moduan nabarmentzea zaila zaiolarik, “lotsati” deitzea, ez dakar Orotarikoak, eta ezezaguna zitzaidan, yonkien garaikoa naizen arren. Ezta ere zain lotsatiak lortzen ez duen nabarmentze horri “esnatzea” deitzea. 

Gaur arte, oroimenak ez badit huts egiten, gaztelaniaz atera didate beti odola, eta ez dut gogoratzen "tienes venas tímidas, de despertar difícil" bezalakorik. 

Beste hizkuntza baten eragina egon daiteke beharbada "zain lotsati" horretan, baina itxura handiagoa du euskal hiztunen asmamen autonomoaren fruituarena.

Bizirik dago gure hizkuntza, odola dabilkio oraindik zainetan, nahiz eta gero eta maizago behar dituen transfusioak, txute gogorrak eta Ama Birxinaren laguntza. 

“Etorkizuna” hitz bat da, kontzeptu bat, aditzaren formetako bat, baina berez inoiz ez dator bat zentzumenezko errealitate zehatz batekin. Zentzu horretan, etorkizuna ez da deus, inoiz ez da ezer izan.

Metafora batzuek buruak eta adimenak nahastu dizkigute, eta etorkizuna mundu errealean existitzen dela pentsarazi. Keith Seddon-ek denbora errekarekin parekatzen duena aztertu du. Gu erreka-ertzean gaude, edo errekaren erdigunean, orainaldian, uraren emanari so. Eskuinetik edo goitik datorkigu ura, eta ur hori erreala da, eta horri deitu izan zaio metaforikoki etorkizuna, etorriko zaiguna, etengabe etortzen ari zaiguna. Halako batean, ur hori pixkanaka guregana hurbildu eta gure parean edo inguruan egokitzean oraina izango da, etorkizuna orainaldi bilakatuko da. Ondoren, ezkerrera hartuko du uraren emanak, edo beherantz, eta iraganean amilduko da. Beraz, errekaren metaforaren arabera, denboraren hiru geziek dute gutxi gorabehera antzeko izate-maila, eta etorkizuna erritmo jakin batean gure orainaldira hurbiltzen ari da, halako batean orainaldi bilakatu, eta ondoren iragan izatera pasako da.

Ordea, metaforak metafora, etorkizuna zinez ez dago orainaldian baino; zehazki,  etorkizunari buruz pentsatzen ari direnen gogo eta irudimenetan. Agustin Doneak zioen bezala, edozein etorkizun da beti oraingo etorkizuna.

Noski, horrek ez du esan nahi etorkizunak mundu errealean efektu errealak ez dituenik. Jendeak etorkizunera begira buruan duenak eragin handia du orainaldian, eta izango du etorkizuneko orainaldian. Baina ez dago jadanik osatua legokeen etorkizunik, igarleek atzeman lezaketena, erritmo jakin batean hurbiltzen ari zaiguna; eskuineko edo goiko ura bai, jadanik badabil, badatorkigu, baina ura ez da denbora, baizik denboraren irudia. 

Ia ziur dakiguna da etorkizunean, Ray Kurzweil-en ahaleginak gorabehera, gizaki bakoitzari heriotza etorriko zaiola; herri gisa ere, heriotza; eta gizateria, planeta eta eguzki sistema moduan ere, bukakorrak garela.  

Hona hemen Barakaldoko jakintsu kalegarriaren hitzak, zuzeu.eus-etik atereak. 

Zurea da hitza, Gilen:

"-Espainolaren CDH corpus historikoaren arabera, “moscorra” 1617an agertu zen lehen aldiz gaztelaniaz, “Entremés de los habladores” obra anonimoan:

Una criada se llama en Valencia fadrina; en Italia, masara; en Francia, gazpirria; en Alemania, filimoquia; en la corte, sirvienta; en Vizcaya, moscorra, y entre pícaros, daifa. Venga la comida alegremente, que quiero que vuesas mercedes me vean comer al uso de la Gran Bretaña.

– Auñamendin, berriz, prostituzioari buruzko artikuluan, hau esaten da:

Junto al tocado «corniforme» de las mujeres casadas, que escandalizó al famoso Inquisidor Pierre de Lancre y admiró a los viajeros de la época, se encuentra la no menos curiosa seña de identidad de las doncellas vírgenes; llevaban la cabeza rapada, salvo unos mechones a la altura de las sienes. Recibían, por ello, la denominación de «moças en cabello» o «vírgenes en cabello».

Azalpen hori bat dator OEHn hitzak duen 3. adierarekin:

Rapado, de pelo cortado. “Andando mozcorra en la cabeza, según y de la manera que andan las mozas de semejante calidad y vírgenes” (Pamplona, 1539). LexHNav I 112. “Mozas mozcorras y mujeres casadas” (Pamplona, 1575). Ib. 112. “Dicha criatura estaba moscorra, sin ningunos paños en la cabeza, toda la cabeza y frente y orejas llenas de sarnas” (Huarte, 1576). Ib. 112.

Ikusten denez, aipamen horiek CDHkoa baino lehenagokoak dira.

– Beraz, esan daiteke aro modernoan emakume kaskamotzei esaten zitzaiela mozkorra, batik bat neskatila birjinei, haien bereizgarria zelako, baina baita ere ilea arrasean moztuta zeukan beste edozein emakumeri ere (1576ko aipamena). Eramango al zuten prostitutek inoiz burua soilduta? Bai horixe. Ikus “La prostitución en los siglos XVI y XVI” lanak dakarren aipu hau:

El rey Felipe III fundó en Madrid en 1608 la primera cárcel de mujeres, a la que eran enviadas las delincuentes que merecían pena superior a la de azotes, vergüenza y destierro. La institución fue conocida con el nombre de “la Galera” por compararla con los delincuentes masculinos que eran castigados a remar en aquella época. Allí fueron, además de ladronas, vagabundas y alcahuetas, las prostitutas no regladas. La puesta en marcha de la Galera en Madrid supuso un clamoroso éxito en la lucha contra la criminalidad de la monarquía, y pronto comenzaron a fundarse otras muchas cárceles de mujeres a su imagen y semejanza en las grandes ciudades del territorio español. Fueron verdaderos presidios públicos en los que las reclusas, rapadas y vestidas con un sobrio sayal, eran retenidas por orden de los jueces durante largos periodos de tiempo para evitar que cometieran nuevos delitos en la calle.

– Eta gorago aipatutako Auñamendiko artikuluan ere aipatzen dira galerak:

Cobrarán auge las denominadas ‘Galeras’ o correccionales para mujeres, en donde se hacían cumplir las penas por el ejercicio ahora prohibido de la prostitución bajo durísimas condiciones de vida. Así, en Pamplona en 1684, bajo la rúbrica «Que se haga casa de la galera para mugeres sensuales» y alegando que «el vicio contagioso de la sensualidad va cada dia en aumento (…). Y la experiencia há mostrado, que para las mugeres que viven libremente divertidas, no basta el medio de que regularmente se usa, que es el de desterrarlas», se acuerda construir una de estas cárceles y se ordena: «que justificada la causa se hayan de mandar en la galera las mugeres libianas, que conocida, y públicamente lo son, quedando esto al prudente arbitrio de los Jueces».

Niri behintzat, RAEren hiztegian emandako azalpen etimologikoa, eta zer esanik ez Larramendirena, baino sinesgarriagoa iruditzen zait hipotesi hau."

Zeharo konbentzigarria. Mila esker, Gilen!

Gure kalean ez soilik ez dago zakur-kaka jasotzeko ohiturarik; gainera, gaizki ikusia dago. Gure bizilagun batek txakurtxo polit bat dauka, Karlota. Behin batean, Karlotaren gorotza poltsatxoan sartzen ari zela, hamahiru urte inguruko mutila igaro zitzaion albotik bizikletan ziztuan, eta garrasi egin zion: "¡deja eso, que no hay que recoger, déjalo ya!"

Ataritik irten bezain laster, bertan topatuko duzu txakur-kaka mordoa, eta saihestu eta ez zapaltzeko erne eta tentuz beharko duzu ibili; ezin ibilian filosofatu.

Udalera laguntza-eske idatzi eta erantzun antologikoa jaso nuen, gordeta daukat: "no creo que sean cacas de perro, eso tiene que ser algún indigente que remueve las basuras de los contenedores". Ezin ukatu kontainerretako zaborra ere espaloian egoten ohi dela, baina Udaleko argiturria itxuraz oraindik ez da ohartu bilbotarrok duda barik, eta gainerako euskaldunek igual ere bai, ondo dakigula txakur-kaka eta betiko zaborra bereizten. Hasiera hartan, huts egin zidan Udalak.

Etsita baina adorez, mikropolitikari lotu nintzaion, gerra psikologikoa iskilu: egunero hasi nintzen Udalera gure espaloiko gorozkien argazkiak bidaltzen.

Behin Vitoria-Gasteiz kalea utzita, Cantalojasetik Deustu arte ia ez duzu txakur-kakarik ez bestelakorik aurkituko. Gorteetan, Fleming plazan eta Iturrizan, ez. Agian baten bat Elkanon, bost minutuan desagerraraziko dutena. Baina Rodriguez Arias, Errekalde Zumardia, Eliptikoa, Kale Nagusia, Maximo Agirre, Doña Casilda, Zubiarte, Deustuko zubia... kongitorik ere ez. Auzo horietan PNVk irabazten du (orain dela zenbait urte, batzuetan PPk). Gure auzoan, berriz, Podemosek edo Bilduk. Zeren, Bilboko kaleetako txakur-kakaren distribuzioa ezagutuz gero, ezin baitzara ezkerrekoa ez izan eta, hala ere, kontzientzia aratz, ondo lo egin.  

Errudun sentiaraziko al zuten nire argazkiek Udaleko arduraduna? Ezinegon eta kezka itzel pairagaitza eragin akaso, durduza eta dardara? Edo hauteskundeak datozelako izango ote da? 

Kontua da, notizia da, duela aste pare batez geroztik, Vitoria-Gasteiz kalean gero eta urriagoak direla txakur-mokordoak. Primeran. Topa dagigun eta bakean bizi gaitezen betiko.

Hizkuntzen historiaren eta etimologiaren munduan ere, berri handirik ez eguzkipean: oso aspalditik bideratzen edo are determinatzen dute sentimendu politikoek ikuspuntu linguistikoa. Euskalduntze berantiarraren aldezleek PSOEkoak ematen dute. Celta esaten dutenean español diotela dirudi.

(Irungo adiskide sozialista batek Hendaiara doalarik "Voy a Frrrrrrancia" dioen bakoitzean idazten dut sozialisten kontrako txorakeriaren bat, barrua husteko eta konpentsatzeko. Adiskideak nahita egiten du, ondo daki izorratzen nauela, berari nire ziritxo hauek baino gehiago, agian ez direlako aski agresiboak. Nolanahi ere, hemendik aurrerakoa ez da sozialisten aurkakoa, baizik eta jakintza serioa, sozialistek ere onartzeko modukoa.)

XVIII. mendeko Diccionario de Autoridadesek latinetik eratorriak nahi zituen gaztelaniaren hitz guztiak, prestigiorik gabeko hizkuntza tristeak bazterturik. Hizkuntza Espainolaren Errege Akademiaren gehiegikeriek Manuel Larramendiren haserrea piztu eta irudimen etimologiko handiz erantzun zuen.

Iván Igartuak Euskara eta inguruko hizkuntzak historian zehar mamitsua argitaratu zuen 2012an. Sei hizkuntzalariren artikuluak biltzen ditu. Joakin Gorrotxategirenak “Euskaratiko osagaiak gaztelaniaren lexikoan” du izena. Orrialde batzuk eskaintzen dizkio Manuel Larramendik izan zuen eraginari Real Academia Españolaren Diccionario de Autoridades delakoan. 

ANTZARA ETA AURRERAKA

Larramendiren jokabidearen adibide gisa, eta estandarte, Barcelona edo Andalucía bezalako ezagunagoak baztertuta, Gorrotxategik erakusten du nola eratortzen dituen latinezko anser eta anser-etik datorren gaztelaniazko ganso euskarazko anzarra edo anzerra-tik: "se llama assí, porque tiene en su boca, ò pico unos dientecillos como sierra, y en Bascuence aoancerra, quiere dezir sierra en la boca, y de aqui se dixo contrahido anzarra, anzerra. Lat. Anser.”  

Larramendiren asmazio ausartek barrez jarri izan dituzte euskaldunak, euskararen egoera erreal tristearen eta Larramendiren izkribuetan hartzen zuen garrantzi mundial erabakigarriaren arteko kontrasteagatik (Bilboko umorearen ezaugarri nagusitzat hartu izan da hori); dena den, espainolek, euskaraz ez zekitenez, zenbait kasutan serio hartu zituzten. Adibidez, aurragado hitzari dagokionez, “barbecho de prissa, y mal arado” esan nahi duena, Larramendik argi dauka: “viene de Bascuence aurraca, aurreraca, à empujones, à saltos, con prissa. Gaizqui goldeatua, presaca landua”. Jakintsu espainolek sinetsi egin zioten, eta Diccionario de Autoridades-en 1925eko argitalpenak dakar ezen aurragado “del vasco aurraca” datorrela, “a empujones, de prisa. Aplícase a la tierra mal labrada”.  

Gorrotxategiren esanetan, aurragado-ren kasuan bistakoa da Larramendiren eragina Real Academia Españolaren Diccionario de autoridades-ek euskal etimologia onartzeko orduan, baina lausoagoa da beste batzuetan eragin hori, hala nola gaztelaniak euskaratik jaso zuen mozcorra hitzaren kasuan. Gorrotxategik 114-115 orrialdeetan dakarrenari lotuko natzaio hurrengo atalean. 

MOZCORRA

“Prostituta” izan da gazteleraz mozcorra.

RAEren Diccionario de Autoridades zaharrak (1734) ez zuen etimologiarik eman, definizio soila baino ez: “mozuela perdida y expuesta. Es voz baxa. Lat. Puella prostituta”.

1899ko edizioko moldatzaileek adierazi zuten lehenbizikoz mozcorraren etimologia: arabierazko maxgora ei da, ‘abierta de piernas’. Halaxe berrargitaratu zuen RAEk 1947ko edizioraino.

Gero, zenbait urtez, berriro utzi zion jatorri etimologikoa azaltzeari, harik eta 1992ko edizioan, ezustean, Academiak euskal etorkia hobetsi zuen arte: “Del vasco mozcor, muchacha tetuda”.

Kasu honetan, etimologia azken buruan Larramendirena bada ere, Gorrotxategik garbi nabarmendu du bidea Joan Coromines bitarte egin dela nahitaez, Diccionario crítico etimológico de la lengua castellana-n honela baitio mozcorra sarreran: 'muchacha perdida, ramera’, del vasco mozkor, ‘rechoncho, corpulento’, ‘muchacha tetona’, derivado del verbo moztu, ‘podar, pelar’.

Real Academia Españolari egokiago iruditu zaio ‘muchacha tetona’ beharrean ‘muchacha tetuda’ jartzea; edozelan ere, bistan da espainolen iturria Corominesen hiztegia dela.

Gorrotxategik dioenez, Larramendik “etimologiok euskararen jatorrizkotasuna defendatzeko erabiltzen zituen eta konbentzigarriagoak izaten ziren azalbidean metafora edo simil bidezko sormen semantikoko prozesuren bat tarte zelarik.” Horixe da hain zuzen mozkor hitzaren kasua, aurragado-rena ez bezala. 

Ikus dezagun nola funtzionatu duten metaforak eta similak jatorrizko mozkor-aren zentzuaren hedatzean. Gaur egungo euskaldunok mozkor eta hordi identifikatzen ditugu. Ordea, Gorrotxategik erakutsi duenez, Orotariko Euskal Hiztegian ez dago esanahi horren tentigantzarik XIX. mendea baino lehen.

“Mozkor”, “hordi” eta "prostituta"ren arteko lotura metaforikoaren abiapuntua mozkor hitzaren oinarrizko esangurak lirateke (‘motza eta xapala’, ‘enborra’, ‘adarmotza’). Esangura horiek iradokiko lituzkete bai hordia eta bai prostituta, iradokizun eta simil horien bitartez zabalduko lirateke mozkor hitzaren hasierako esangura murritzak hordi eta putenganaino. Gorrotxategik, errematatzeko:

“Esangura hori da, hain zuzen, motz ‘labur’ eta moztu ‘ebaki’ hitzen eratorri bati egoki zaiona, eta hura erabili zuen Larramendik bere hiztegian erdarazko mozcorra euskaran oinarri harturik esplikatzeko: ‘es voz Bascongada, y significa facil de pelarse, como sucede a estas malas hembras’.”

LUMATU. AISA BILUZTEKO MODUKOAK

Zergatik ote dio Larramendik prostitutak “facil de pelarse” direla, mozgarriak, mozteko errazak?

Testuinguru honetan, berehala datorkigu masturbazioari lotuta dagoen “pelársela” esamolde erdalduna. Masturbazio maskulinoari dagokio, ordea. Baztertuta.

Larramendiren giroan bazebilen 1737ko Diccionario de Autoridades-en ageri den pelar hitzaren adiera hau ere, bereziki erraza baita prostitutei ebastea, prostitutak hondatzea: "Metaphoricamente vale quitar con engaño, arte o violencia, los bienes a otro... Quedar pelado, destruido, hambriento." Diccionario de la lengua española berriak pelar hitzaz dakartzan adieretatik laugarrena da: "desplumar, quitar con engaño, arte o violencia el dinero o los bienes a alquien".

Ez dirudi, hala ere, Larramendi josulagunak, Jesu Kristok ez bezala, erruki handirik sentitzen zuenik “malas hembras” horiengana; ez dirudi puta suntsituak loa galaraziko zionik.

Beharbada “erantzi, arropa erantzi, biluztu” izango zuen buruan Larramendik, pelar hitzaren beste adiera bat baita "desvestir, desnudar", reggaeton-zaleak ondo dakienez, Espainiako hiztegi akademiko ofizialetan aipatzen ez den arren, nik dakidala. Zentzu horretan lirateke prostitutak Larramendirentzat “facil de pelarse”. Auskalo. 

Foucaultek maiz esan zuen liburuak idazten zituela bestela pentsatzeko eta bestelako bilakatzeko, liburua idatzi baino lehen ez bezala ikusteko aztergaia eta bere burua. Foucaulten dizipulu Pierre Vesperinik, berdin. Ez da harritzekoa irakurlea ere behin baino gehiagotan harritu izana, biek ala biek.

Hiru aldiz idazten zuen Foucaultek liburu bakoitza: aurrena, gaiari buruz zekien guztia idazten zuen, giroan zebilena, garaiak zekarrena. Hurrena, artxibo eta testu kanoniko zein baztertuak aztertzen zituen. Horrek sarritan ikuspuntua aldarazten zion, bestela pentsatzera zeraman. Ikuspuntu berriaren araberako liburua idazten zuen orduan. Azkenik, hirugarren idaztaldian, antolaketa, koherentzia, zuzenketak hartzen zituen kontuan.

Arriskatu egiten zen, menturatu, eta, ulergarria baita, batzuetan hanka sartzen zuen. Gaur egun Frantzian hedabideetan eta salmentetan gailen dabiltzan filosofoek ez dute ikertzeko astirik. Ezin dute beren burua harritu; horrenbestez, nekez harrituko dute beste inor. 

DEBOZIOZKO BIZITZARAKO SARRERA

Foucaultek 1983an argitaratu zuen “Plazeren erabilerak” liburuak elefantearen laudorio bat dakar, Frantzisko Saleskoaren “Philotea edo Deboziozko bizitzarako sarrera”tik ateratako aipamena. “Philotea”ren hiru itzulpen dauzkagu euskarara: Silvain Pouvreaurena, Haranederrena eta Jose Kruz Etxeberriarena. Pouvreaurena Klasikoen Gordailuan dago; Haraneder eta Etxeberriarena, berriz, Mikel Elorzak jakinarazi didanez, Euskariana webgunean.

Pouvreauk “Espos oheko ohoreztasunaz” izenburua jarri zion elefantearen atalari (hirugarren liburuko hogeita hemeretzigarrena); Haranederrek, “Espos oheko onestasunaz”; eta Etxeberriak, azkenik, "Nolako garbitasunarequin matrimonio santuaz usatu behar dan".

Ordea, Haranederren bertsioan, Saleskoaren jatorrizkoari eskuarki fidela bada ere, elefantearen paragrafo osoa falta da. Auskalo zer jarriko zitzaion buruan elefante koitaduaren kontra.

Harira: Frantzisko Saleskoak senar-emazte kristauei elefantea jartzen die ezkontzan gauzatu beharreko bizitza sexualaren eredutzat: fidelak baitira eta monogamoak, ez dute larrua jotzen kumeak izateko baino, eta jotzeko oihaneko barrualdean ezkutatzen dira lotsaz, eta ostean, taldera itzuli baino lehen, errekan ondo garbitu...

Hona hemen Pouvreauren itzulpena:

"Elefanta animalia lodi-larri bat da, baina lurraren gainean bizi direnetarik ohorezkoena, eta sensu geiago duena, hitz bat erran nahi derautzut haren ohoreztasunaz. Eztu bere emeaz bertzerik nihoiz ere hartzen, eta behi hautatu duena samurki maite du, eta halarik ere ezta harekin batzen hirur urthetarik hirur urthetara baizen, eta hori bortz egunekotz xoilki, eta hain gordaka, non hura nihork ezpaitu nihola ikusten tratu hartan, bainan hala bada ere, agertzen da seigarren egunean, non bertze guziak baino lehen, xuxen baitoa zenbait ibaiara, zeinetan barrena gorputz guzia ikhuzten eta garbitzen baitu, nahi eztuela bat ere artaldera bihurtu non ezten lehenik osoki garbitu izan. Ez othe dire aztura eta atun ederrk eta honestak halako animaliarentzat? zeinetaz gonbidatzen baititu jende ezkonduak ez egoitera gogoz loturik bere bizitze thailluaren arauera hartu dituzten gorputzeko plazeretan, bainan hek iragan direnean, hetarik ahalik lasterrena bihotzaren eta gogoaren garbitzera gero arimako libertate osoz akzione garbiagorik eta goragorik egitea gatik." 

HENRI PEÑA-RUIZ

Michel Foucaultek zein Henri Peña-Ruizek nabarmendu dute testu hori. Peña-Ruiz matxinatu egiten da, plazer aukerarik txikiena ere eragozteko Saleskoaren obsesioaren aurka. Ematen du barne borroka batek bizi duela idazle kristaua, Jesu Kristok “hazi eta biderka zaitezte” agindu baitzuen; kristau kastuaren arazoa da hori nola erdietsi ahalik eta gozamenik flako eta ezdeusenarekin.

Erantzuna: elefantearen monogamia zorrotza.

Itomen aszeta horren kontra, Peña-Ruizek dioenez, irudi luke laikotasunak berez aldarrikatu beharko lukeela “betor hedonismoa!”. Haatik, apur bat atzera egin eta erantsiko du laikotasunak baduela tokia elefantearentzat bezala bonoboarentzat eta untxiarentzat ere, guztiak hartzen dituela ondo, mugatzen baita bizimodurik desberdinenen arteko elkarbizitza baketsua bermatzeko markoa eskaintzera.

MICHEL FOUCAULT

Esan bezala, Foucaultek 1983an argitaraturiko “Plazeren erabilerak”en baliatu zuen idatziz Saleskoaren elefantea. Ordea, lehenagotik ere bazerabilen  gogoan elefantea bueltaka. 1981eko urtarrilaren 7an aipatu zuen aurrenekoz, Collège de France delakoan eskaini zuen “Subjektibitatea eta egia” ikastaroan.

Ikastaroa eman eta liburua argitaratu baino lehen, Foucaultek uste zuen bizialdi osorako monogamia tristea kristauen kontua zela, antzinate klasikoan legeak ez baitzuen desleialtasuna zigortzen. Alegia, ez ei zen desleialtasuntzat hartzen.

Alabaina, testuak aztertu ahala, ohartu zen ezkontideen fideltasunaren goraipatzea Jesu Kristo sortu baino askoz ere lehenagotik zetorrela. Estoikoek, Aristotelesek berak, uste zuten fideltasun hori jende serio eta fidagarriari zegokiola. Are, Frantzisko Saleskoak ia hitzez hitz kopiatu zion elefantearen laudorioa Plinio Zaharrari, “kristau” hitza egundo entzun ez zuena.

Etenaldi eta hausturen filosofo gisa izan da Foucault definitua, baina ohiturak, etika, sexualitatea eta gisakoak aztertzen dituelarik, mundu greko-erromatarraren eta Erdi Aro kristauaren arteko jarraitutasuna azpimarratzeko joera izaten du.   

Zazpi eta erdigarren solairuko misterioak

1-Zergatik ditu gogoko Craigek txotxongiloak? Bere burua besteen txotxongilo sentitzen du, eta, konpentsatzeko, titiriteroaren botereaz jabetu nahi du panpinak mendean edukita?

2-Dirudienez, geure burua zuzenean ezagutzeko ahaleginak ezinbestez huts egiten du, kontraste faltagatik edo. Soilik beste baten bitartez ezagut omen dezakegu geure burua. Lottek, Malkovichen barruan sartzen den lehenengo aldian, bere burua aurkitu duela pentsatzen du. Zure iritziz, posible da beste baten barruan zaudela zeure burua aurkitzea? Zergatik?

3-Etikoa deritzozu beste pertsona baten barruan baimenik gabe sartzeari? Zergatik?

4-Aukera bazenu, erabiliko zenuke beste norbaiten barruan sartzeko atea? Zergatik edo zertarako? Nor bilakatuko zinateke gustura?

5-Zergatik da hain desiragarria Maxine, bai Craigentzat eta bai Lotterentzat? Maxinek bere burua maite duelako, ziurra delako, bere baitan zentratua dagoelako, Lotte eta Craig ez bezala, hauek beti beste zerbaiten bila baitabiltza, ezinegonak jota eta urduri? Ala Maxine delako hain zuzen benetako titiriteroa, bizitza errealekoa, Craig eta Lotte ez ezik Malkovich ere nahieran darabiltzana? 

6-Ematen du Maxineri Malkovich hutsa aspergarri samarra zaiola. Aldiz, zergatik gustatuko zaio horrenbeste haren barruan beste norbait dagoenean, batik bat Lotte? Maxineren alde lesbiarra indartsuagoa da heteroa baino?

7-Lotteri liluragarria zaio Malkovichenean barneratzea, honek zakila ez ezik alua ere balu bezala. Malkovichen baitan sartzeak piztuko dio Lotteri ere joera lesbiarra. Esan izan da "Being John Malkovich" sexu fluido aldakorraren filma dela. Bat zatoz?  

8-Zer uste duzu gertatzen dela Malkovichek bere buruan sartzeko atea zeharkatzen duenean, nondik nora biderkatze infinitu hori?

9-Film honetan jende askok ordaintzen du beste norbait izan ahal izateko. Zergatik nahi ote du hainbeste jendek beste norbait izan, une batez bada ere?

10-Maxine da Malkovichen atea ez darabilen protagonista bakarra, bere bizitza arriskuan dagoenean baino ez. Zure ustez, hori lotuta dago lehen aipatu Maxineren sendotasun ziurrarekin, bere burua pozik onartzearekin, maitasun erromantikoaz barre egiteko joerarekin? Geure buruarekin ditugun arazoei ihes egiteko erortzen ote gara maitasun erromantikoan? Horregatik al da maitasuna erortzea (to fall in love, tomber amoureux) eta oinazea (maiteMINdu)?

11-Zein neurritan esan liteke maitemindua maitearen txotxongilo dela, maitasunak geure buruaren jabetza kendu eta maitearen eskuetan jartzen gaituela?

12-Aspaldi aurkitu zuen Mertin kapitainak Wall Streeten Malkovich eta beste ontzi-pertsonen barruan sartzeko zuloa. Zulo zoragarri hori disimulatzeko eraiki zuen hain zuzen Mertin-Flemmer dorrea. Hortxe dago Lester korporazioa. 1800 urteaz geroztik dabil Mertin ontzi-pertsonaz ontzi-pertsona. Mertin-Lester eta Florisek ehunka urte dituzte, ehunka urte dituzten arimak dira, 50 edo 70 urteko gorputzen barruan. Hortik datorkie hizkera eta ulermen zaharkitu erdi afasiko xelebre hori. Zahartzaro ikaragarri horretan, maitasunaren nostalgia da nagusi, batik bat maitasun fisikoarena. Haien hizkerei lizunkeria darie. Zure ustez, merezi du hilezkortasun tankera horrek? Zergatik?

13-Craigek Malkovichen erabateko kontrola hartu du. Mertin-Lesterrek, ordea, bere eta bere lagunen biziraupena bermatzeko Malkovichen barruan sartu beharra dauka, eta hori egin ahal izateko ezinbestekoa da Craig Malkovichengandik irtetea. Mertin-Lesterrek Maxine eta sabelean daraman umekia hiltzearekin mehatxatuko du Craig. Craigek Malkovich libre utzi eta Mertin-Lester eta bere lagunak Malkovichen baitan sartzea lortuko dute. Zelan eta zein irizpideren arabera irudikatzen duzu aukeratzen dituela zehazki Mertin-Lesterrek ontzi-pertsona horiek? Eta nola egokitzen eta prestatzen ditu Mertin-Lester bera eta bere adiskideak har ditzaten?

14-Maxine eta Lotte berriro elkarrekin dabiltzala jakinik, Craigek Malkovichen barruan ostera ere sartzeko mehatxua egin die, handik berriro Maxine erakartzeko. Haatik, ez daki, edo ez du kontuan hartu, soilik ontzi-pertsonak berrogeita lau urte bete baino lehen sartuz gero lor dezakezula harengandik nahieran irteteko askatasuna, eta ontzi-pertsona manipulatzeko ahala. Azkeneko eszenan, Craig harrapatuta ikusiko dugu Maxineren eta Lotte-Malkovichen alaba Emilyren gogoan, neskaren burubideak kontrolatu eta manipulatu ezinik. Antza, horrela bizi beharko du Craigek beti. Nondik nora igaro da Craig Malkovichen baitatik Emilyrenganaino, zein izan da ibilbide zehatza?

15-Sarean dabilen hipotesietako bat: garai batean Craig bezala, orain Mertin-Lester eta bere lagunak dira Malkovichenean jaun eta jabe. Craig zebilelarik nagusi, Lotte eta Maxine sarkinak Malkovichen inkontzientera egotzi zituzten, Malkovich baitzen garai hartan etorkizuneko ontzi-pertsona, Mertin-Lester eta besteak hartzera eta eramatera deitua. Era berean, oraingoan Craig sarkina etorkizuneko ontzi-pertsonarengana bota eta han itxi dute, alegia, Emilyren baitan. Sinesgarria dirudizu?  

16-Zure ustez, eta filmeko logikari jarraiki, halakorik balego, zer gertatuko zaio Craigi neska hiltzean?

17-Filmaren amaiera aldera, gertaera nagusietatik zazpi bat urtetara, Malkovichek barruan daramatza Mertin-Lester eta bere lagunak. Lesterren eitea hartu du, itxura zein hizkera, eta Lesterren idazkari Florisekin ezkondu da. Charlie Sheen adiskideari txoko bat eskaintzen dio hurrengo ontzi-pertsonaren baitan, alegia, Emilyren baitan.

Orduan, non dago orain Malkovichen kontzientzia? Bere buruan galduta eta bere buruaren kontrola galduta? Horrela ibili beharko du Emilyk berrogeita lau urte bete baino lehen Mertin-Lester eta bere lagunak Malkovich utzi eta Emilyren baitara jauzi egin arte?

18-Lottek Elijah txinpantzearekin lo egingo duela diotsonean sortuko du Craigek Maxineren txotxongiloa. Frustragarri zaizun bikote-bizitza konpentsatzeko moduetako bat izan al daiteke etxea aberez betetzea, Lottek egiten duen bezala? Gizakien artean aurkitzen ez duzun afektua lortzeko bide bat ote da?  Ala, alderantziz, bikotearen sendotasun eskuzabalaren adierazpen, hainbat bizidunez arduratzeak eskatzen duen indarrarena? Ez datozen umeen ordezko ere izan daitezke abereak? Beste zerbait?

19-Elijah txinpantzeak tripako minak ditu, gastroenteritisa, eta psikologoarengana doa. Txikitan, Afrikan, tximino-lapur gaiztoek bere gurasoak lotuta zituzten. Elijahk aukera izan zuen lokarriak askatu eta gurasoak libre uzteko. Baina ez zuen jakin. Orduz geroztik pairatzen ditu tripako minak, erru sentimenduaren ondorioz.

Oraingoan, aldiz, Craigek Lotte lotu du, Elijahk asmatu du korapiloa askatzen eta betirako sendatu zaio gastroenteritisa. Sinesgarria egiten zaizu txinpantze baten mekanismo psikologikoa eta gizakiona hain antzekoak izatea? Eta, sinesgarria egiten bazaizu, zein animalia edo bizidun motaraino zabalduko zenuke antzekotasun hori: ugaztunak bai baina karramarroak ez? Letxugak?

20-John Malkovich ospetsua da, baina ospeak dakarren alde txarra erakusten du batik bat. Zaila zaio pribatutasuna babestea, ezezagun batek telefonoz deitzen badio haserretuko da, ezin du inongo jatetxetan lasai afaldu. Bestalde, gaizki-ulertuetan dago bere ospea oinarritua: film batean harribitxien lapurrarena hain ongi egiteagatik zoriontzen du jendeak, baina inoiz ez du harribitxien lapurrarena egin. Zergatik nahiko du hala ere hainbeste jendek ospetsu izan? Ba ote du abantailaren bat?