Giza hizkuntzaren berezitasuna: artikulazio bikoitza
Ondo zekien Txillardegik noraino heltzen diren primateak pertsona gorren zeinu-hizkuntza erabilita. Artikulu gogoangarri bat eskaini zion, Hizkuntzalaritza hiztegian jasoa: “Mintzamena gizonetik at”. Txillardegik garbi zuen ez dela errotikoa gizakien eta gainerako animalien arteko aldea. Animalia guztiok ditugu geure bereizgarriak. Darwinista zen. Hizkuntzari dagokionez ere, gradualtzat zuen primateen eta gizakion komunikazio-sistemen arteko bilakaera, ez jauzi absolututzat. Harrigarria zitzaion txinpantzeen gaitasuna aurretik ezagutzen dituzten hitzak konbinatuz hitz berriak sortzeko: adibidez, “ur” eta “txori” ezagututa, lehenbiziko aldiz ahate bat ikusi eta “ur-txori” bataiatzekoa.[1]
Dena den, esanguratsua zeritzon, halaber, giza mintzamenaren eta txinpantzeenaren arteko aldeari. Primateen zeinu-hizkuntzak ez darabilen artikulazio bikoitzean kokatu zuen alde horren funtsa. André Martinet hizkuntzalariak asmaturiko kontzeptua da. Eta, Txillardegik dioenez, «giza-mintzairaren oinarria bera artikulazio bikoitza baldin bada, antropoideek ikasi duten mintzabidea ez da giza-mintzaira».[2]
Txillardegik bezala, Martinetek uste du mintzabidea dela funtsean hizkuntza. Esaldiak esanahia sortzen du, eta transmititu nahi izaten du. Alta, berez esanahirik bideratzen ez duten hotsak darabiltza giza hizkuntzak, bokalak eta kontsonanteak. Soinuak dira, kito. Esanahira iristeko, artikulatu egin behar dira. Eta Martineten esanetan, giza hizkuntza naturalak, formalak edo primateenak ez bezala, bikoitza du artikulazioa.
Zertan da artikulazio bikoitz hori?
Txillardegiren esanetan,
«artikulazio bikoitzaren teoriaren arabera, ahozko katea mintzatua da hizketa; eta katea mintzatuan agertzen diren soinuak, bi mailatan zati daitezke. Lehenengo mailako atalek («monemek») bi izari dituzte: fonetikoa eta semantikoa; bigarren mailako atalek («fonemek»), berriz, izari bakar bat dute: fonetikoa. Monemek zerbait adierazten dute; fonemek, berriz, ez dute ezer adierazten».[3]
Hortaz, esanahia duen edozein unitate konplexu, hala nola esaldia edo hitza, osagai txikiagoetan banatu daiteke. Maila bitan sailkatu daitezke osagairik txikienak: maila batean monemak daude. Esanahia duten elementu minimoak dira monemak. Eta bestean fonemak: esanahirik ez duten baina esanahiak bereizteko balio duten elementuak dira. Zenbait fonema elkartuz sortzen dira monemak.
Mugatuak dira fonemak kopuruz, baina fonemen arteko konbinazioari esker, monema, hitz eta esaldi kopuru mugagabea sortu dezakegu. Monema mota bi dauzkagu: batetik independenteak, hitz oso gisa ageri daitezkeenak, “zuhur”, “eta” edota “gauza” legez; eta, bestetik, dependenteak, ezinbestez doazenak beste monema bati lotuak, hala nola “-tasun”, “-keta” edo “-garri” atzizkiak.
Primateak hizkuntza ez-artikulatuaren jabe dira, non seinale bati gauza bat dagokion.[4] Lehenbiziko artikulazioa, berriz, esanahiari lotua, txinpantzeen esku dago, “ur-txori” horrek frogatzen duenez. Hori bai, ez dira monema eta hitza nahastu behar: “bernazaki” izenak ez du monema bakarra, hiru baizik: “berna”, “zahar” eta “-ki”. “Harrigarriak” hitzak, berriz, lau monema dauzka: “harri”, “garri”, “a” eta “k”.
Bigarren artikulazioa soinu bereizgarriei dagokie. Horrela, “hutsa” ez da “hotsa”. /u/ eta /o/ euskaraz ez dira fonema bera. Fonema bik, formalki bereizten dituzte esanahi propioak dituzten unitateak. Are, berezko esanahirik ez dutenetarik ere bereizten dituzte (“lor”, “lur”, *“lir”).
Giza hizkuntzaren ezaugarri bereizgarria artikulazio bikoitza izateak esan nahi du bai fonemak eta bai monemak ezin konta ahal moldetan konbinatu ditzakegula, mugagabeki sortu ditzakegula esanahi berriak. Martineten adibidea: sekulako buruko mina jartzen bazait, garrasi egin dezaket. Hori ez da giza hizkuntza; bai ordea “buruko mina daukat” esatea.[4] “Min” eta “buru” monemak dira. Milaka bestelako esalditan artikulatu ditzaket beste monema batzuekin: “herrimina sentitu zuen”, “mindua dauka bizkarra”, “lehengusua jarri dute enpresako buru”, “buru hainbat aburu”, etab. Era berean, /b/ eta /u/ fonemak dira, eta milaka eta milaka monema, hitz eta esaldi sortu ditzaket beste fonema batzuekin konbinatu eta artikulatuz gero.
Washoo, Moja, Lucy, Booce eta Txillardegik “Mintzamena gizonetik at” zoragarrian aurkeztu zizkigun gainerako primate berritsuek lehenbiziko artikulazioa bai, baina bigarrena ez zuten egundo erabili. Behar handirik ere ez zuten sumatuko.