Markos Zapiain

Humanismo modernoak, batez ere filosofia utilitaristaren tradizioak markatutako mundu anglosaxoian, errotik egingo dio aurka Eliza katolikoaren ikuskerari, arrazionalismo laikoa fundatu zuten printzipio filosofikoen izenean. Luc Ferryren “Legeztatu behar al da eutanasia?" liburuari lotuko natzaio hemen ostera ere.

Utilitarismoaren printzipioen eta eutanasiaren arteko lotura hobeto ulertzeko, kontuan hartu behar da utilitarismoa moral laiko bat dela, Jeremy Benthamek XVIII. mendean abiarazia, eta argiro gailendu dela anglosaxoien kontzepzio etikoetan eta sistema juridikoetan. Hitzak iradokitzen duenaren aurka, utilitarismoak ez ditu egoismoa eta interes pribatua sustatzen. Aitzitik, doktrina altruista da. Hauxe luke printzipio goren: ekintza bat ona da laguntzen duelarik zorion maila handiena lortzen izaki kopuru handienarentzat. Eta txarra alderantzizko kasuan. Edo, modu negatiboan esanda: ekintza ona da unibertsoko oinazea murrizten duenean. Bistan da oinarrizko postulatua ezin dela egozentrismo nartzisoarekin nahasi, kontrakoa ere izan liteke: zenbait kasutan sakrifizio indibiduala exijitu beharra baitago, zorion kolektiboaren izenean. 

Halako premisetatik abiatuta, ez da harritzekoa utilitarismoak eutanasia zilegitzea: etika horrek plazeren eta oinazeen kalkulua egiten duen heinean, esan gabe doa eutanasia erabili behar dela bizitza batek askoz ere oinaze gehiago dakarrenean atsegina baino, eta ezin bada hobekuntzarik apalena ere aurreikusi. 

Ez ziren hortaz ustekabean Ingalaterran agertu eutanasia legeztatzearen aldeko lehenbiziko iritzi-mugimenduak. Zehazkiago, 1931n proposatu zuen aurrenekoz mediku batek esplizituki eutanasia aplikatzea. C.K. Millard doktorea izan zen, Leicester hiriko osasun-ikuskaria. 1935an sortu zuen, lagun batzuekin batera, eutanasia legeztatzearen aldeko lehenbiziko organizazio militantea, Voluntary Euthanasia Legalization Society delakoa. Gaur egun Dignity in Dying du izena. 

Edozelan ere, elkarte hori Lorden Ganbaran eutanasiaren lege bat onarrarazten saiatu zen 1936an, baina kale. Ferryk nabarmentzen du fundatzaileak hiru mediku, jurista bat eta hiru apaiz zirela, eta horrek garbi erakusten duela tradizio kristauak berak zein desberdinak izan daitezkeen herri batetik batera, kultura filosofiko diferenteen eraginpean. 

Mugimendua berehala zabaldu zen Ingalaterratik AEBetara. Eta han ere artzain batek sortu zuen Euthanasia Society of America delakoa, Charles Francis Potter unitaristak, 1938an. Eutanasiaren aldeko nazien jarrerak hedatze hori mantsotu zuen. 1974ra arte ez zuen frantses batek, Jacques Monod Nobel sariak, "eutanasia humanitarioaren" aldeko deklaraziorik izenpetu (Ferryk "eutanasia humanitario" komatxo artean jartzen du, bere ustez -eta Houellebecqen ustez- eutanasia nekez izan baitaiteke humanitarioa. Ikusiko dugu abuztuan). Monodek bere bi kide anglosaxoiekin batera sinatu zuen gainera, Thompson ingelesarekin eta Pauling amerikarrarekin.

Mugimendua, azkenik, mundu demokratiko osora zabaldu da, Frantzia eta Euskal Herria barne, “Mourir dans la dignité” edo Duintasunez hiltzeko eskubidea bezalako elkarteen eta Felipe Izagirre bezalako ekintzaileen bitartez. Hiru ezaugarri azpimarratzen dizkio Ferryk: errebindikazio modernoa da, berria; mendebaldera mugatua, hirugarren munduko herrietan ez da agertu (Espainia izan da eutanasiaren lege bat onartzen duen munduko bosgarren herrialdea, Herbehereen, Belgikaren, Luxenburgoren eta Kanadaren atzetik); eta jatorri anglosaxoikoa.

Argiro dago sekularizazioari eta mundu laikoari lotua, eta, Ferryren ustez, hori izan da Eliza katolikoak eutanasia funtsezko auzi eta jokagaitzat hartzeko arrazoietako bat.

Erlijio katolikoa, kristau ortodoxoak, judaismoa edo islama bezala, zainketa paliatiboen alde dago eta eutanasiaren kontra. Katolikoak beti egon dira aurka, hastapen argi baten izenean: Jainkoak eman digun biziaren administrari hutsak gara, ez jabeak. Bizia sakratua da, gizakia ez da bere biziaren nagusi jauna; biziaren amaierarena ere ez. Eta, Katiximak 2277 puntuan dioen bezala, “zuzeneko eutanasia” da bukatzea ezindurik, eri edo hil hurren dauden pertsonen bizia, eta hori, motiboak eta bitartekoak direnak direla, moralki onartezina da.

Elizak hor “zuzeneko eutanasia” darabil bereizteko, batetik, eutanasia aktiboa, eta, bestetik, bertan behera uztea eriaren biziari edozelan eusteko grina, “acharnement thérapeutique” deitzen zaiona, tema, amorru edo gehiegikeria terapeutikoa. Katolikoek eutanasia aktiboa gaitzesten dute baina baita gehiegikeria terapeutikoa ere, nahiz eta arbuio horrek eriaren heriotza ekarri. Nolatan?

2278. puntuan argitzen du Katiximak zergatia: “zilegi liteke tratamendu mediko larri, arriskutsu, ezohiko edo neurrigabekoak etetea, lortutako emaitzekin proportziorik ez dutenak. Tratamendu horiek etetea 'gehiegikeria terapeutikoa' arbuiatzea da. Horrela, ez da heriotza eragin nahi; baina onartzen da ezin dela eragotzi. Erabakiak pazienteak hartu behar ditu, baldin gaitasuna eta ahalmena badu, eta bestela eskubide legalak dituenak, beti ere pazientearen borondate zentzuzkoa eta interes legitimoak errespetatuz”.

2279.ean dioenez, analgesikoen erabilera hil hurrenaren oinazea arintzeko, eta zainketa paliatiboak, erruki desinteresatuaren adierazpen pribilegiatuak dira, eta sustatu egin behar dira.

Eutanasiaren aldezleek ez dute eriaren sufrimendua alferrik luzatu nahi eta, hil hurrenak hala eskatuz gero, zilegitzat dute medikuak suizidatzen laguntzea.  Katolikoek uste dute paliatiboak aski direla. Baina gainera eutanasiaren aldekoena ez bezalako jarrera dute sufrimenduari dagokionez: zentzuz hornitzen dute, salbabidetzat hartu eta oinazearen dohain berrerosleen apologia eginik.

Luc Ferryk 2010eko "Legeztatu behar al da eutanasia?" liburuan jorratu zituen eztabaidagai horiek. Aldaketa gutxirekin eman digu testu hura berriro 2018ko “Filosofiaren amodiozko hiztegia”ko “Eutanasia” sarreran. Ferryk dio katolikoentzat eritasuna “konbertsio bide” bat izan litekeela, eta Katiximaren aipamen hau dakar: “oinazeak helduago egin dezake pertsona, eta zokoratzen lagundu bizitzan esentziala ez dena, esentziala den horretara bideratzeko. Eritasunak sarritan Jainkoaren bilatzea eragiten du, Jainkoarengana itzultzea”. Halatan, ulergarria da katolikoek heriotzaren bezperan prozesu hori etetea zoritxarreko akastzat jotzea: sufrimenduzko zenbait ordu edo egunek ez baitute tutik ere balio salbazio eternalaren aldean.

Bestalde, Kristoren oinazea bera eredugarri lekiguke, zeren eta, Katixima berriro, “Kristok, pasioari eta gurutzean hiltzeari esker, zentzu berri bat eman dio sufrimenduari: orduz geroztik, oinazeak Haren antzirudiko egin gaitzake, eta Haren pasio berreroslera bildu”.

Beraz, heriotzaren ideal modernoa, amaiera leun, goxo eta lasterra, ahal izanez gero inkontzientea, loaldian, ez da inondik inora Elizarena. Ferryren esanetan, katolikoek nostalgiaz oroitzen dituzte heriotzaren ostekoari heriotzari berari baino beldur handiagoa genion garai haiek. Agonia kostarik kosta laburtzeko setatik libre ginen, eta aukera edertzat hartzen genuen gure buruarekin, besteekin eta Jainkoarekin bakezkoak egiteko, arima Haren eskuetan utzirik.

“Deuseztatu”n, gisako zerbait nahiko luke Cécile katolikoak ere bere aita Édouard Raisonentzat, heriotzaren bezperan dirudiena. Eutanasia baino lagungarriagoa da otoitza.

Édouard Raisonen suhia garai batean eskuin-muturreko taldeetan ibili zen, eta orduko kontaktuen bidez lortuko du eutanasiaren aurkako aktibista batzuen laguntza. Komandoa AEBetako protestante baptista batek finantzatzen du. Urte batzuk lehenago, Ospitaleetako Hilketen Aurka Borrokatzeko Komitea fundatu zuten Oregonen, parlamentarioak presionatu eta hedabideetan eragiteko, baina arrakastarik ez. Orduan, ekintza zuzenagoaren alde jo zuten. Zuhurrak dira haatik, ez darabilte biolentziarik, egundo ez dituzte harrapatu, hurbildu ere ez zaizkie egin. Jo baino lehen, zaharraren ahaide guztiek erakutsi behar dute ekintzarekin adostasuna. 

Komandoaren buru-guru tximaluze Brianek, hard rock elastiko zaharkituak janzten dituenak, ekintza horiek oinarritzeko teoria interesgarria dauka, eta Houellebecqek, zorionez, ez du ezabatu.

Brianen ustez, arazo kolektiboa dugu zaharrekin. Eutanasiaren benetako arrazoia eta bultzatzailea da zaharrak jasangaitzak zaizkigula, ez dugu jakin nahi existitzen direla ere, horregatik uzten ditugu erresidentziak bezalako leku espezializatuetan, gainerako gizakien bistatik aparte. Tamal handitzat jotzen dugu gero eta zahar gehiago egotea, bai kopuru absolutuan eta bai gainerako adin-taldeen aldean, zeren eta, gaur egun, ia jende guztiak uste baitu pertsonak, adinak gora jo ahala, gutxiago balio duela; zaharrarenak baino gehiago balio duela gaztearen bizitzak, areago umearenak. 

Dena den, Brianek gure garaiaren beste ezaugarri bat nabarmentzen du, larriagoa ei dena, erabateko iraultza dakarrelako, errotiko mutazio antropologikoa.

Aurreko zibilizazio guztietan, gizakiarenganako estimua edo miresmena, hark bizialdi osoan erakutsitako jokamoldeak erabakitzen zuen. Brianek dioenez, ohore burgesari ere, behin-behinean baizik ez zitzaion konfiantza ematen; ondoren, irabazi eta merezi beharra zegoen, bizimodu zintzo bati esker.

Aldiz, ez dakigun arren umea zer bilakatuko den, argia edo ergela izango den, jenioa, kriminala edo saindua, hala ere umearen bizitzari zaharrarenari baino balio handiagoa emanik, gure ekintza errealak ditugu baliogabetzen. Gure lorpenek, gure ekintza eskuzabal zein heroikoek, ez dute inongo baliorik munduaren iritziz, eta horrenbestez guretzat ere ez. 

Halatan, gure jokabide eta bizitzari motibazio eta zentzu oro kentzen diogu: zehazki, horri deritzo Brianek nihilismo: iragana eta oraina debaluatzea geroaren alde, erreala baliogabetzea nahiago izateko etorkizun zalantzazkoan kokatutako birtualtasuna. Brianen esanetan, horiek dira mendebaldeko nihilismo modernoaren sintomak, Nietzschek detektatu zuen nihilismoarenak baino errotikoagoak. Nietzschek ezin izan zuen fenomenoaz ohartu, noski, hura hil baino askoz ere geroago agertu baita. Brianek uste du epe ertainean Asiako herriak ere ildo berean sartuko direla.

Brian, eutanasiaren aurkako aktibista, ez da kristaua; aitzitik, erantzukizun larri bat leporatzen die kristauei: kristautasunarekin hasi omen zen mundua etsipenez onartzeko joera, akats pairagaitzenak barne, salbatzaile eta etorkizun hipotetiko baten itxaropenaren izenean. Kristautasunaren jatorrizko bekatua, Brianek dioenez, esperantza baita.

2026an dago kokatua "Deuseztatu". Interneti lotutako terrorismo gogor baina lauso batek markatzen du mundua. Militar aurreratuenen puntako arma eta jokabideak erabiltzen dituzte, eta, propagandarako, sarearen erabilera teknikoki jakintsu bezain maltzur eta harrapagaitza.

Zerbitzu sekretuak galduta daude. Erasoek ezaugarri komunak dituzten arren, batzuetan integrista katolikoek eginak dirudite, beste batzuetan ezker muturreko komandoek, edo bestela John Zerzanek inspiraturiko anarkoprimitibistek, suntsitu nahi dutenak ez bakarrik industria, komertzioa eta teknologia modernoa; gainera, nekazaritza, erlijioa, artea eta are hizkuntza artikulatua bera ere desegin nahi dituzte; gizateria Erdi Paleolitora itzularaztea dute helburu. 

Paul Raison protagonistaren aita orain dela gutxi arte “egoera begetatibo” esan izan zaion horretan dago. Houellebecqek susmoa du, zaharra eta begetala nahasten dituen terminologia hori, ez ote den eutanasia hedatzeko eta ezartzeko prestaketa-lana izan. Nolanahi ere, berriki, politikoki zuzenaren izenean, baztertu egin da barazki kutsu hori, eta orain “erantzunik gabeko esna-aldia” deitzen zaio Édouard Raisonen egoerari: mundua hauteman bai, hauteman dezake, baina ezin dio munduari erantzun, munduari eragin.

Frantzian ere murrizketak aplikatzen ari dira zaharrak zaintzeko erresidentzia espezializatuetan, eta familiak argi dakusa horrek berehala hilko duela aitona. Zaharren hobe beharrez murrizketei iskin egiten dieten medikuak bataila galtzen ari dira, baliabide eskasak berdintasun zurrunez banatu nahi dituztenen aurka. Houellebecqek borondate ona eta berdintasuna zorrozki ezartzearen aldeko jarrera kontrajartzen ditu.

Erizainek ez dute aski denbora zaharrak behar bezala garbitzeko, altxatu ezin direnek zarakar ikaragarriak dauzkate. Asko ezin dira komunera beren kabuz joan, etengabe deitzen diete erizainei mugikorrera, baina ez dago erizain nahikorik. Garrasika ere deitzen diete. Sarritan, erizaina iristen denerako, agurea kaka gainean egina da, lurzorua ere kakazturik aurkitzen du, eta guztia garbitu behar izaten du.

Dena den, afrikar jatorria duen erizain baten esanetan, pixoihal zikinak eta kaka desatseginak badira ere, okerrena agurearen etsipen izutua izaten da, begirada erregutzaile hori, eta hitzak, eta hitzen doinua: “Biziki atsegina zara, andereño.” Gure erizainari burura datorkio Afrikan ez dela gisakorik gertatzen, eta lantoki duen erresidentzia baldin bada aurrerapenaren ikur, ez duela merezi.

Bikotekideak eta seme-alabek Édouard handik atera eta etxera eramatea deliberatu dute. Frantzian eriak edonoiz erabaki dezakeen arren ospitaletik irtetea, Estatuak ezin baitu gaixoa artatua izatera behartu, hala ere nahi hori adierazi egin behar du, garbi formulatu. Eta Édouardek ezin du.

Etxera eraman ahal izateko, horrenbestez, ez dute bahitzea beste erremediorik izango.

Lehengoan Booktegin Nerea Arrienek kontatu zuen "Jende likidoa" idatzi zuenean nahita kendu zituela kezka filosofiko esplizituak eta saiakera zantzuak. Literatoek disimuluan ibili behar izaten dute: Gallimard argitaletxeak Sartreren "Goragalea" arbuiatu zuen handiegia ei zuelako zama metafisikoa. Ayn Rand-ek ere, filosofia zabaldu nahi zuen, goi-mailakoena, baina best-seller eta film popularren bitartez, ikus-entzulea larregi nekatu barik. 

Edozelan ere, Arrienek zalantzan jarri zuen generoen kategorizazioa, batzuetan ematen baitu nobelak, autorea filosofiaz husten ahalegindu arren, saiakera barnera dezakeela, eta alderantziz.

Bat nator: nobelak oharkabean edo zeharka bere garaiko mundu-ikuskera nagusiaz adieraz dezakeenaz gain, eleberri batzuetan pintatzen diren ekintzak baino interesgarriagoak izaten baitira protagonistak ekintza horietara daramatzaten arrazoibideak. Horixe berorixe gertatzen da "Deuseztatu"n, Michel Houellebecqen azkeneko nobelan (protagonismo handia du bertan Bruno Le Mairek, Senperen badakite nor den. Houellebecqen lagun ona da, eta nobelan Bruno Juge du izena). Zenbait saiakera dauzka “Deuseztatu”k bere baitan; esaterako, eutanasiaren aurkako tratatu txiki bat, Philippe Ariès-en “Gizakia heriotzaren aurrean” eta Simone de Beauvoirren “Zahardadea”ren oihartzunak dakartzana, baina oroz gain Luc Ferryren pentsamenduarena. Hein batean, Ferryren "Maitasunaren iraultza" nobelara ekarria da "Deuseztatu".

Houellebecqen iritziz, eutanasia legeztatzen duen zibilizazioak ez du begirunerik merezi. Haatik, munduan, hau da, Frantzian, nabarmena da eutanasiaren aldeko giroa, halaxe sentitzen du Houellebecqek. Ekologismo sakonaren jarraitzaile batzuek aldarrikatzen dute gizakiak arriskuan jartzen duela planetaren biziraupena; hortaz, gizakia desagertuko balitz, hobeto. Hainbat taldek dauka helburu horixe: Humanoak Borondatez Desagertzearen Aldeko Mugimenduak, Eutanasiaren Elizak (honen zutabeak suizidioa, abortua, kanibalismoa eta sodomia dira), eta abar.

Ez da bidezkoa indarrean dagoen Selektibitate ereduak bazterrean ustez bokazio argia daukan horrenbeste ikasle. Badago ikasle mota bat, Matematiketan edo Historian beti 10 ateratzen duena, eta beste ikasgaietan 6 edo 5 edo penko. Biziki interesatzen zaio arlo jakin bat, eta gainerakoak ez hainbeste. Garai batean bokazioa deitzen zitzaion, ikasle bokazionala. Institutuan erdipurdi zebilen arren, bokazioari zegokion karreran kohetearen antzera jotzen zuen goiti. 

Oraingo Selektibitate honek ikasle mota hori kaltetzen du batez ere; aldiz, ikasgai guztietan, zaletasun argi barik, ondo dabilen jendea saritzen du. Arazoa da saritutako ikasle horiek, sarriegi, graduari ekin eta ez dutela bere sentitzen, aspertu egiten direla, utzi nahi izaten dutela. Gora doa gradua hasi eta buka segidan egiten ez duen ikasleen batez bestekoa.

Aurten badut ikasle bat, T.R., Matematiketan beti 10 atera duena, txikitandik. Beste ikasgaietan ere oso ona da, Filosofian 9 atera du, Euskaran, Gazten eta Ingelesean 8.

Ordea, ez dio ematen Matematika ikasteko, gutxieneko nota 13tik hurbil baitago.

Ikasle mota hori ari gara sakrifikatzen. Zentzu horretan, gure hezkuntza sistema bokazioaren etsaia da.

Gero eta larridura handiagoa sumatzen da Institutuetan; baina ez soilik ikasturtea errepikatzeko arriskuagatik, edo suspenditu duzulako, baizik eta 9 atera duzulako, eta ez 10.

Gero eta ikastetxe gehiagok eskaintzen dizkiete ikasleei antsietatea kontrolatzen ikasteko ikastaroak. Ohitura bihurtzen ari da pasilloan bere onetik ateratako ikaslea aurkitzea, negarrez, arnasa hartu ezinik, dardarka, eta anbulantziak eramatea.

Aberatsa izateak arazo horietako asko konponduko dizkizu: AEBetan ikasi ahalko du Matematika zure umeak, edo Medikuntza Deustun, urtean 15.000 euro ordainduta. Baina jende arruntari nolabaiteko selektibitatea ezartzea saihetsezina baldin bada, ez litzateke egokiagoa fakultate bakoitza arduratzea ikasleen hautatzeaz?

Horrela ez genioke ikasle singularrari bokazioa zapuztuko, eta Batxilergoko antsietate-mailak, batik bat neskei eragiten diena, behera egingo luke. 

Darwin arrazista zen, uste zuen goi mailako arrazak daudela, oroen gailen ingelesena, hau da, berea, eta behe mailakoak, primitiboak, hurbilago dabiltzanak animaliengandik. "Gizakiaren Jatorria" liburuko bosgarren atalean bere buruari galdetzen dio nondik ote datorren espainolen gainbehera arraza gisa, espainolen ergelkeria intelektual eta etikoa. Darwinen azalpena: Inkisizioak hiru mende luzeetan espainolik zalantzati, adimentsu eta ausartenak akabatu zituen. Urtean, batez beste, mila inguru. Horrek birrindu du arraza espainola. Arrazakeriaren aurkako sentiberatasuna dela eta, gaur egun gogorra egiten zaigu horrelakoak irakurtzea, baina zer ez ote zuen erantsiko Darwinek Sergio Ramos ezagutu izan balu...

Nori onartuko litzaizkioke honako bertso eta giro hauxe, ez hain aspaldikoa, baina gaur egun, eta Mañuren ordez Etxahun Lekue, Amets Arzalluz edo arraren ezaugarri bistakoak dituen beste edozein ipinita, zeharo pentsaezina? Gaia: Miren Amuriza azafata da, eta hegazkinera igotzen nori utzi eta nori ez erabaki behar du. Fredi Paiari ez dio utzi, Amets Arzalluzi ere ez. Mañuren txanda heldu eta, Jainkomendikoak kontatzen duenez, “esan jostan, ba, mutil guapue ta noblie emoten nebala, baina gerrittik behera baneukola bulto bat, eta haxe zer zan ikusi barik, dudie emot’otsola nigaz zer egin, da kantatu najotsan:

Berdingabeko jakinduria

Dezu buruko kaskuan

Ta horregatik agintzen dezu

Nor juan edo ez juan.

Nire gerriko bulto honekin

Ibili gabe juzkuan

ez dizu ezer egingo eta

hartu zaidazu eskuan.

Harek ein jittuan barriek!”

Miren Amurizaren aitari kontatu dio hori Mañuk, eta Xabier Amuriza izango da ziurrenik bertsolaritzaren eta filosofiaren biltzeak zein fruitu ederrak eman ditzakeen darakutsan figura behinena, Haritz Garmendia gaztearekin batera.

Sokrates bezala, izkribuarekiko mesfidantzak bizi du Mañu, irakurtzeko orduan nahiz idaztekoan, nobleagoa zaio esana idatzia baino, eta, goitik behera badago ere Jainkomendin sustraiturik, Sokrates bezain atopos da, kokaezina, harrapagaitza, sarritan egiten dielako irri, eta berariaz, inguruan nagusi sumatzen dituen dogmei. Eszeptiko samarra du jarrera, botereaz eta oposizioaz eta antibotereaz denaz bezainbatean, eta beti saiatzen da gozatzen eta gozarazten, ez bere buruari ez beste inori kalterik egiteke.

Bertsolariak eta filosofoak, baita Filosofia irakasleak ere, biek izan dute ilargitarraren ospea, bere kasa dabilenarena, Tales edo Pernando Amezketarra bezalako aitzindari bide-erakusleengandik hasita; halatan, sinpatiaz onartzen zaizkie beste herritar zein irakasleek debeku lituzketen hainbat estrabagantzia. Orain dela bizpahiru hamarraldi Bermeon bertso-saioa antolatu eta Jon Maiari ahaztu egin zitzaion etortzea; Maialen Lujanbio berandu iritsi eta aparkatzean portura erori zen ia, atzeko gurpilak erdi zintzilik itsaso orrolariaren gainean. Bertsolaria, badakizu. Filokoa, badakizu, koitadua, berriro aurkitu dute billarretan Formakuntzako orduan. 

Zentzu horretan, Mañukorta izango da beharbada bertsolaririk filosofoena, pekuliarrari dagokion estatus pribilegiatuari etekinik oparoena atera diona. Beste edonori txantxetan ere ez litzaizkioke onetsiko Mañuk ez bertsotan inoren ahotan baizik eta bere izenean Bertsonajea liburuan Xabier Amurizari Francoren alde adierazitako arrazoi sendoak: ferroldarraren sasoian ez ei zegoen langabeziarik, langileentzako paga estra biak ezarri zituen, jubilazioa ere bai. Kriminala izango zen, baina baita beharginen lagun fina ere. Mañuk, zertara edo hartara, laguna omen zuen Franco.

Zirika ibiliko da agian, datuak erabilirik haatik; egia egia baita, euskaldunak esan nahiz espainolak esan.

Orain dela dozena urte inguru Asperger bat izan genuen, Oier deituko diot, nerabe seriosa, bere baitan itxia, ia harremanik ez ikaskide-irakasleokin, begiratu ere ez zigun egiten. Halako batean, epistemologiari buruzko jakin-mina piztu eta hilabetean bere irakasleok bizialdi osoan baino gehiago eta zehatzago jakitera heldu zen. Egun batean, Fredi Paia eta Xabier Silveira ekarri genituen. Areto Nagusian jesarlekuak bukatu eta Oier erdiko pasilloan eseri zen, behearen gainean. Haren barre-algarak, Silveira eta Paia hasi orduko! Ez ziren saio osoan etengo! Institutuan eman zituen sei urteetan egundo ez nuen ikusi inorekin horrela konektatzen. Huraxe izan zen benetako harremana eta benetako lotura sumatu nion egun bakarra.