Garagoittiko Orakulua

Hizkeria pizkat gatxa izan baleike be, gatxaguak be irakorri izan dittudaz eta hori ez da oztopua izan. Bilboko basamortuan ibillittako oihulari bakartixa ezagutziak esfortzu apur hori eta gehixago merezi dau.

Ipoin txorta bat dator lehelengo, Egan aldizkarixan 1950 hamarkadan argitaratutako sailla. Batzu gogorrak dira, oso gogorrak: umiak eta herixotzia behin baiño gehixago lotzen dittu, honek dakan azpiko kargiakin (guraso garanondako behintzat): “Umezurtz aberatsak gabonetan jokatu nahi” eta “Jainkoa jaio da Otxarkoagan”. Jon Mirande behin baiño gehixago etorri jata gogora liburuan zihar (gero irakorri dot baietz, Arestiri nahikua eragin zetsala) baiña gaixak ez dira, biharbada, harenak bezain apurtzailliak (ezin bestela izan, sasoi eta leku hartan); halan be, transgresiño tono sakon bat ba dago, itxura konbentzionalan azpixan.

“Narrazio laburrak” izeneko artikuluak, barriz (“Prelude a la musique de la dance” eta “Haserre dantza” batez be, baiña “Urkatuaren oinetara” be...) ulertu ez dittudazela esan neike. Oso testu illunak dira, ixa-ixa poesiak, eta horrekin dana esanda dago (nere kasuan).

“Mundu-munduan” Arestin nobela bakarra ei da, baiña, berez, teatro-lan baten moldaketia da, eta asko igartzen da (behin baiño gehixago irudikatu dot puesta en escena narruzkero eta guzti, mesa-kamilliakin eta). Ondo dago baiña, gustau jata. Umien gogorkerixian gaixa errepikatzen da, modu landutxuaguan, eta bide batez gerraosteko Bilboko txabolen girua ezagutzeko balixo desku, historia liburuetan agertzen ez dan alfonbrapeko historixa hori hain zuzen be.

 Gure kasuan, “break” hau Tomaxek ekarri desku: “ostia” berbia ikasi dau –guri sarri entzunda- eta asko gustatzen jako, batez be tabu dala konturatu danetik. Hor ibiltzen da, beraz, ostia gora eta osssstia bera (halan arrastratzen dau “s”, enfasisa emoteko).

 Nik neuk ez detsat kasorik be egitten: ¿zelan egingo detsat ba errixetan, zer eta nik neuk takian potian erabiltzen doten espresiño bat esatiangaittik?

 Kontua hauxe da: lehenago be esanda dakat Niko foballzaletuta dagola aspaldi. Gizarteratziakin batera, ekidin ezin dan gauzia da hori, hamen Lekeittion behintzat, eta normaltzat hartu dot: Bilboko kamisetia eta ekipamendu guztia, patixuan foballian, eta jakiña, Atletixan kantua noiznahi. Ez badakizue esangotsuet: kantu honetan, momentu baten, orrua eta erantzuna egitten dira. Halako zeozer:

-          Atleee....ti!

-          Eup!

-          Atleeeeee....ti!

-          Eup!

-          Atleeeeeeeee....ti!

-          Eup!

 Tira, ba Tomaxek, ondiok birjina xamarra foball asuntuan, ondiok ez dittu dogmak ezagutzen eta halan erantzuten dau:

-          Atleee.... ti!

-          Ostia!

-          ...

 Danak mutu geratzen dittuk, kantuakin jarraittu ezinda; arpegixak ikustekuak izaten dira! ;-)

Gizon honen idazkeria ultrakorapillotsua egitten jatak hasieran –Caja Laboraleko kuadro inpresionistia-, baiña ohittu arte dok bakarrik. Gero, kuriosidade filologikua eta argumentuan jarraipena parez pare joiazak liburu osuan zihar. Halan be, ez naiz hasi berba ezezagunen esanahixak hiztegixan billatzen, testuinguruakin erdi ulertziakin konforme.

Gure historixan asko interesatzen jatan tarte bat erretratau dau Aranbarrik, gaiñera (banekixan dokumentatzeko, Gotzon Iparragirren liburu hau erabilli zebala) eta horrek asko lagundu nau liburuan zihar. Ederra dok Peñafloridako kondia, esate baterako, pertsonaje modura agertzia, Ilustraziñuak zekarren argixan eta jauntxuen pribilejio ittogarrixen kontraesan biziduna. Protagonistian erretratuak be badaka mamiña: herriko jentia baiño gehitxuago izan arren, noblien munduan sartu ezinda dabillen barberua, bide batez bere ofizixuan azalpen etnografiko politta emonda (ur-buztanak eta).

Idazliak gauza martziano xamarra egin dau, halan be, eta ezin dot esan ia gustau jatan ala ez: protagonistia gaur egungo gizona da, berez; baiña buruko kolpe baten eragiñez egitten dau XVIII gizaldira saltua, eta han garauen preziuan kontrako matxinada famosúa bizitzen dau bertatik bertara. Aranbarrin brotxazo lodi artistikuak biaje astral morokua osatzen?

Lehelengo nobelian nobedade sentsaziñua ez badaka be, gustora irakorri dot Banu Qasitarren peripezien jarraipena. Oinguan belaunaldi bi behera goiaz, eta liburuak Musa ibn Musan loibian (Muhammad ibn Lubb) bizialdixan gertatutakuak azaltzen desku: familixian berrindartzia Al-Andalus iparraldeko mugako lurretan, euskaldun eta leoitarrekin harreman txarrak mantenduta, bide batez Andaluziako matxinaden hasieria jarraittuta (Umar ibn Hafsun). Nobelia izanda be, bistan da idazliak orduko kronikak aldian izan dittuala historixia harilkatzian (hamen be, bibliografiazko 8 pajina datoz amaieran). Halan, pertsonajiak darabixen gertakari nagusixak benetakuak dira, eta horren inguruan garatzen dira trama guztiak. Orduan, liburuan ekarpen garrantzitsuena didaktikua bada be (aro ezezagun hori erakustia), idazliak narratiba teknikia ondo benderatzen dau. Horretara, ikastiaz gain, irakortaldixa oso atsegiña –eta luuuuzia!- egitten da.

Detalle txorra bat: ez dakitt Aurensanz naparran pentsakeria zein izango dan, baiña bere imajinaziñuak dakan sesguakin ideatxo bat egin leike. Izan be, musulman “on” guztiak poligamiari muzin egitten detse bere borondatez, emazte bakarra eta pertsonalidade haundikua aukeratuta. Eta sexua egitten badabe be (umiak dakenez), irakorlia ez da enteratzen ;-)

Gure amak, andra askoren modura, eskopeta-kaxak pikatzen zittuan etxian. Musataiko tallar batendako egitten zeban, Ondarruko kontsultako itxarongelan dakadazen torno eta erreminttekin. Argazkikuak, barriz, Txantzazelaiko Probaderuan dagoz, armak probatzen, umiak aldian dittuezela (3º munduko lan baldintzekin eskandalizatzen garan honetan, ez dago txarto nundik gatozen gogoratzia).

 Bestalde, lanbide honek azaldu leike 1936ko gerran zergaittik nabarmendu ziran hainbeste andra frankotiratzaille modura. Eukixan jaikixa!

Goizian, harañegun erdi-egindako Sendero de los Oficios osoko bueltia egin dogu, Anekin. Aurreko eguneko puntutik aurrera, erletxia ikusi dogu lehelengo; handik herriko carrasca-ikurreko begiratokiraiñok igo gara, ederra baiño ederragua. Eta handik, bidez-bide, artadixetatik zihar (ikazkiñen biharlekua) eta iputegixetatik behera, herrira atzera allegau gara. Harañegungo inpresiño ona, biderkatuta.

 Goiko begiratokixan genguazela, urriñian gaztelu ikusgarrixa: gero jakin dogu Trasmoz herrikua zala, ondotik pasau gara-eta. Hurrenguan bisittatzeko gogua geratu jaku.

 Arratsaldian, Vera de Moncayora. Veruelako monastegixa ikustera giñoiazen, baiña gauza gehixago be ba dagozela konturatu gara.

 Batetik, Burdin Aroko aztarnategi bat dago. Bertako historiari buruzko aittamenetan (ohizko lez, 4 mende musulmanei ezikusixana eginda) esaten danez, Oruña edo Gruña izeneko muiñuan herri haundi industriadun baten arrastuak agertu ziran; horregaittik, zeltiberuen Turiaso hauxe izan leikiala uste da. Bistan danez, lekuan toponimuak iruña bat seiñalatzen dau, Veleia, Pampeluna eta Oiassokuen homologua, Moncayoko mugarrittik gora zeozelako uniformidadia adierazitta.

 Honek “yasa” hitz lokala gogoratu desku, kamiñoko seiñaletan errekazuluak seiñalatzeko ikusi genduana. Gonzalez Bachillerren artikulu honetan (*) yasa = llasa = jasa bardinzen dittu, eta toponimuaz gain ufalari esateko be erabiltzen dala gehitzen dau. Nik “latsa” berbiakin be antz haundixa hartzen netsan, baiña artikulu honetan bertan hipotesi hori ezeztatzen da.

(*) GONZALEZ BACHILLER, Fabian. 2003. Navarro y riojano yasa, vasco jasa: ¿paleoeuropeo *isa *aisa? Fontes Linguae Vasconum 94:469-482. Institución Príncipe de Viana, Iruñea.

 Bestetik, Becquer anaien ibilbidia. Idazle eta pinttoriari detseten errespetutik (bixen biharra asko gustatzen jata), broma gaiztuak egitteko aukeria emon desku honek. Izan be, “ibilbide” hau Becquertarrak monasterixo “desamortizauan” egindako egotaldixan oiñarritzen da (sasoi hartan, 1864 inguruan, oporleku alternatibo/erromantikua bihurtu zan Veruela, eta gure gizontxo bixak hille batzu pasau zittuezen bertan, Madrilleko egunkari batera kronikak eta grabauak bialduta; harrezkero oso ezaguna egin ei zan lekua). Orduan: lekuan zihar panelak topatzen dozuz, halako estiluan: “Kurutze honetan, Gustavo Adolfo Becquerrek egunkari-banatzaillian zain egoten zan”; “Eserleku honetan, Gustavo Adolfo Becquerrek zigarrua erretzen zeban”; “Sasitza honetan, egunero 11:00etan, Gustavo Adolfo Becquerrek obramentua egitten zeban”... Azken bixak nik asmautakuak dira, jakiña, baiña arratsaldian zihar erabilli dogun katxondeuan nundik-norakuen ideia emon leike. Gauzak diran moduan esateko, ez dogu ibilbidia zitz eta mitz jarraittu, eta beraz ezin dot ondo balorau Becquerren asuntua.

 Eta monasterixuan bertan, oso ondo ibilli gara. Umiak ez dira (larregi) aspertu, eta beraz ikusi zeikian guztia ikusi dogula esan geinke. Monasterixo estandar xamarra da, baiña honek dakan berezittasuna “desaktibauta” egotia da (beraz, kontuz otoitzekin: ez dira zerura allegauko-eta). Aragoiko Aldundixana da, eta dana erakusteko da: lehengo fraillien bizilekuen txoko guzti-guztiak bisittau leikez printzipioz, ezelako ritual majikotan traba egitteko erreparo barik (beste monasterixuetan gertatzen dan lez). Gaiñera, besterik ezian, elizak leku ederrak izaten dira egualdi berua pasatzeko.

 (Lituenigoko egotaldixan hartutako oharren amaieria)

Elena Laka abokatuak "eibartarrak" posta zerrendan bota dau Eibarko epaitegiko "susedido" hau. Antologiakua da, erregular!

Eibarren eta inguruko herrietako epaitegietan ibili ohi diren epaileak guztiz parakaidistak dira, Espainiako edozein tokitatik etor daitezke, egiten dituzte urte batzuk hemen, eta gero alde egiten dute beste destino batera. Eta hemen dauden bitartean, herriarekin kontaktu bakarra epaitegiko arazoak izan ohi dira, ez dute besterik ezagutzen, ez eta interesik ere. Bizi dira hiriburuan eta Eibar lanlekua baino ez da.

Orduan, ezjakinttasunak anekdota barregarriak (penagarriak ez balira) ematen ditu batez ere leku izenekin.

Gaur epailea herritar brasildar bati deklarazioa hartzen ari zitzaion:

Brasildarrak:

- eso ocurrió cuando vivíamos en Bolingua.

Epaileak:

- Bolingua? Eso dónde es, en Brasil, no?

Ba horixe.

Argazkiak.org | 2000 Sardiñian Entiarru aurretik © cc-by-sa: txikillana

 Farandula asuntuan nenbixanian, gehixen-gehixen kaleko antzerkixak erakartzen ninduan. Eibarko Kili-Kolo antzerki taldeko kidiei kristonak eta bi entzutzen netsazen (Bilboko gaztetxia desalojau zebenekua… bizikletiari buruzko erakusketako performance hiperganberro ha…) eta adurra nerixola egoten nintzan, hori entzutzen. Nik be nahi neban.

Nahi baiño gitxiagotan tokau jatan egittia, baiña tira; izan nittuan kalian jarduteko aukerak, eta ondo baiño hobeto pasau neban, publikuakin hartuemonetan-eta.

Gogoratzen dotenez, egoera konfliktibuenak bi izaten ziran:

1. Papelian zihero sartuta zenbixala, ezagun ez oso konprensibo bati esaldi madarikatua entzutzia, serixo-serixo eta ahopeka: “Mesedez, Oier… ez haiz konturatzen zelako erridikulua egitten habillen?”. Orduan odol hotza eta Stanislavski, Jodorowski eta Strassberg santuei enkomendatzia baiño ez zan geratzen, papelari eutsi ahal izateko.

2. Ikuskizuna errebentatzen dabizen pertsonak; umiak, jeneralian. Eta hónei buruzkua da gaur gogora etorri jatan anekdotia.

Aurreko baten aittatu nittuan hamen sardiñen entierruak. Euretako baten naufragixo bat irudikatu genduan, nahikua giro siniestrua emonda (Ernesto eta Koro eszenografuak, bere saltsan). Kasu horretan karrozan aurrekaldian egotia tokau jatan, Ernestokin batera, traktorran keiak arnasten. Ittotako zonbi moduko batzu giñan; sarietan eta algetan endredauta-eta; higungarri xamarrak, benetan bildurra emoteko modukuak. Musikarako, txarto gogoratzen ez badot, Lluis Llachen “Ulises” aukeratu neban, itsasoko soken kirri-karrak eta… ultratunbako oboeak eta… Bueno: ba, Calbetonetik Bidebarrixetara giñoiazela ume batzu pegau jakuzen. Karrozatik gauzak hartu eta botatzen zebizen (harritxuak eta elementu txiki asko zeguazen), baiña gu hortxe, papelian sartuta, uluak eta gruñiduak eginda-eta. Generalisimoko bueltia be hartu genduan, eta umiak seeegi lata putia emoten. Anbulatorixo ondotik pasau eta Dos de Mayon sartu giñan, kakanarruak aldian. Untzagarutz giñoiazen, amaiera ekittaldixa han egitteko, eta umiak pakerik emon ez.

Halako baten, umietako bat larregi hurreratu da eta Ernestok, mobimendu bizkor estrategikuan, zombi esku hotza luzatuta besotik oratu dau, bere arpegi baltzittu bildurgarrira hurreratuta. Une batez bere aktore papeletik urten dau diskretuki eta, ahots leun eta apalez, belarrira zera esan detsa: “Como no te pares quieto te corto los cojones” (halan, gazteleraz; oso ondo entzun neban karruan bestekaldetik).

Umia lagatziakin batera… zist! Eskiña batetik desagertu da. Modu guztiz profesionalian, Ernesto atzera papelian sartu da eta ni be hala saiatu naiz, barriari eutsi ezinda. Inguruko ikusliak bildurtzen jarraittu dogu. Untzagarako bidian goiaz, ikuskizunan amaiera apoteosikuan dana emotera…

Barretartia webgunerako, 2014-IV-29.

Egualdi txarran zain genguazen Cascanteko termoludikora juateko, eta azkenian eguzki gehixeneko eguna izan da hori (neretako, egualdi “txarra”). Oso ondo pasau dogu. Lau bat ordu egon gara bertan, umiak nekatu arte. Sarrerako andriak, oso atsegiña bera, ondo azaldu desku zelan erabiltzen dan (oso haundixa da) nik antiajuak konpontzen netsazen bittartian, eta barrura.

Garrantzitsua esan dot: ondo pasau dogula. Nikok bere bildurrak gainditzen ikustia oso politta izan da, eta Tomaxek egin dittu beriak bebai, zorixonez umien eremutik urten barik (hasieran pentsau dogu ezingo genduala ezer egin, Tomaxek be gure atzetik etorri nahiko zebalako).

Eraikin modernua da, leiho erraldoiekin Moncayo aldera begira, eta hori berez da espektakularra. Gu ibilli garan lekua piszina haundi bat zan, pasabide eta txokoz beteta, eta bakotxian erabilpen desbardin bat: txorruak (oiñetara, bernetara, izterretara, ipurdira, gerrira, dortsaletara, trapeziuetara, kokotera), bits-puspilluak (etzinda, tente hartzekuak), urjauzi bat... Baitta neretako barrixak ziran gauza batzuk be: urpeko bizikletak, kanal zirkular korrienteduna. Piszinan bertan, baiña goragoko maillan, jacuzzi-katillu bi (zentruan ikurrak, esango neuke). Uretatik kanpuan: saunia, dutxa “ziklonikuak” eta lurrun-gelia. Areto kanpuan eguzkixa hartzeko balkoitxua, bedartzia eta tabernia. Hori guk erabilli doguna: gero badagoz gimnasia aretuak, pesa-makina gelak, fisioterapeuta bat eta... masajistak.

(...) instalakuntzen ikuspegi kritikua, top secret (...)

 Saunan nenguala, Aste Santuko kofrade pare baten arteko solasaldixa entzun dot, Ku Klux Klaneko tropa barruan dagozen kezka espiritual nagusixen erakusgarri:

• ¿Pesa mucho el paso de la virgen, o qué?
• ¡Jode que si pesa! Entre diez la tenemos que llevar.
• Además cuando empezáis a subir la cuesta...
• ¡Quita, quita, que eso no es lo peor! Eso viene cuando toca bajala.
• Los de XXX si que lo tienen bien, que va el paso con ruedicas.
• Y además tenéis que ser tos igual ¿no? Que si uno es alto y el otro mucho bajo...
• Además antes había gente de sobra pa llevalo, y ahora ¡lo que cuesta encontrala!

Eta hola. Fede sutsua gero.

Gaur etxuagu kotxerik arrankau. Armozuan Tomaxen urtebetetzia ospatu dogu, eta egun osuan zihar herrixan bueltan ibilli gara. Ane eta umiak Los Ancebillos itturriko parkian ibilli dirala (San Juanen bueltako ritual paganuen lekua berau), nik herriko kaskua inguratzeko aprobetxau dot.

Lituenigok, 100 bat biztanle izanda be, bere historixian jabe da. Liburu bat ez: bi dittu argitaratuta herriko ondare eta etnografiari buruz, eta hori, kontuan hartuta hamen ez dala jauregi edo pertsonai historiko garrantzitsurik, oso esanguratsua begittantzen jata. Herrixan izaeria eta jarduna, lurrari lotuta eta nekazari “normalena”, ondo baiño hobeto jasota dago argitarapenotan, eta hainbat ekimenetan.

Goizian, esandako moduan, herri kaskuari bueltia emon detsat. Erdixan gaztelu bat dago: txikixa, 8-10 gizoneko guarniziño baterako modukua, Lituenigok ez dabelako sekula garrantzi militarrik euki. Gaztelu honen kuriosidadia zera da: gaurkotuta dagola. Esan gura dot: tradizionalki egin izan dan modura, zerkak etxietarako berrerabillitta dagoz. Egixa esan, gazteluko plazara emoten daben atia kenduta, nekez igartzen da ha gaztelua iñoiz izan zanik, ez ba da etxiak eurak zintturoi forman eginda dagozelako.

Itxura danez, fundus erromatar bat egon izana deduzidu leike herriko izenan arabera; halan be, ez da haren arrastorik ezagutzen. Ostian, alkazaba arabiar bat egon zala badakixe (herriko muiña dan gaztelua bera); herriko mezkitia kanpuan zeguan, itxura guztien arabera gaur egungo eliza nagusixan lekuan. Kristauak, ostera, 1124 inguruan sartu ziran, eta kanpoko auzuak ordutik aurrera egin ziran kolonuen etorreria bultzatzeko.

Arratsaldian, herri inguruan prestau dan ibilbide politt batetik zihar ibilli naiz umiekin. Zoragarrixa izan da. Esandako moduan, ez dogu gauza espektakularrik ikusi: kortak; bankaletako paretak; erletokixa; karraskak (artiak), azekiak; gari soruak; almendra arbolak; hori da hamengo jentian bizimodu tradizionala, eta horixe da ezagutu doguna, eguzki sano-sano baten pian eta Moncayon etenbako begiradapian. Egixa esanda, horren billa nentorren ni.