Garagoittiko Orakulua

Nobela mingotxa dok hau, 1950ko hamarkada illunian kokatuta. Makisak etsitta eta bakardadian burrukia abandonatu zebeneko giro opresibua ondo usaintzen dok Mundaka inguruan girotutako kontakizunian. Pinttura estilo batekin alderatuta, impresionistia dala esango najeukek. Gertakarixen hari lineala milla zatittan mozten jok Jimenezek, kontestua eta detalliak isildu eta Onofre protagonistian begi bigurrixetatik errealidadiari begiratuta, haitzulo baten linternian fokuak esferako puntutxo bakarra erakusten daben legez. Begirakune partikularra, eta hortik kanpora geratzen dan guztia (gehixena) norberak imajinatu bihar.

Onofren karakterizaziñua gustatu jatak gehixen. Gizon torturatua barrutik, pintzelada lodi eta bortitzekin maisuki pinttatzen jok idazliak bere barruko... ¿degeneraziñua, desmoronamendua? Etxakixat zela esan. Amaieria be, ezohizkua dok; pajina batzu lehenago esaten najuan: “Hara, aurretik badakitt zela amaittuko dan hau: Onofre epelak bere gerra denporako pasibidadian zamia arintzeko, ekintza heroiko baten hilko da”. Ba ez. Amaieria erreala da, bere hotz eta gristasun garratzakin.

Kostatu egin jatak hizkuntzia irunstia. Etxakixat nik, nere kostunbre faltia izango dalakuan najagok, eze, etxuat uste parian tokatutako euskerazko idazle danak txarrak izango diranik orraittiok. Dana dala, bai uste juat Jimenez honek pixkat gaztelerian estrukturia emoten detzala bere idazkeriari: esaldi subordinatu asko, oso luziak eta korapillotsuak... Erramun Gerrikagoitiak bere blogian deskuartizatzeko morokuak. Berak errejistro bi erabiltzen jittuk, batueria narradoriandako eta bizkaieria dialoguetarako. Batuerazko zatixetan izan jittuadaz ulertzeko arazo haundiñak; dialoguetan errezago baiña ez euskalkixan jeguazelako, esaldixak motz eta zatikatuaguak ziralako baiño. Erratak majo zittuan be, batez be azken partian (Susak beste korrektore bat hartuko ete juan). Halan da eze, korapillo eta errata, esaldi batzutan ataskatu eta ulertu barik jo-ta-pasa egin bihar, irakortzen jarraittu nahi baneban.

Kuadro inpresionista horretako inpresiño sakonena, arrarua badok be, Onofren tabako hatsa izan dok. Erre ta erre ta erre pasatu jok nobela osua (¿idazlian isladia?) eta harekin berba egin ezkeriok bere ahua metro ta erdira izatia onena. ¡Antza...!

Prejuizioz beteta hasi juat liburu honen irakorketia. Izan be, best-sellerzale-zalia be ez naiz, eta... Tira, ona dala, ta ona dala, ta... entzunda, ba... azkenian irakorri juat Ken Follettineruan ladrilluhau. Gaiqera, gaixa bera be gustokua dot, erdi-arua eta eraikuntzia.

Liburuan lehelengo hiru larenak, baiqa, harrittu egin nabe. Estruktura intelijentia, engaqadoria, ariqa, eta era berian sakona, interesantia eta didaktikua. Ondo idatzitta egon bihar, halako liburu lodixa irakorriko bada. Nabarmena dok estruktura zinematografikua, (idazliak pelikula asko ikusi edo gidoiak idatzi izan dittu, seguru) eta beraz gaur egungo irakorliari gauzak erreztu egitten detza horrek. Gaiqera, hainbeste gorroto doten anakronismuak (!ai, Martinez de Lezea!) ez dittuk asko agertzen, eta benetan erreala jirudik erdi aroko rekreaziquak. Baiqa amaieran... (!ai, amaierak!) Otto Pette liburuan legez, idazliari amaitzeko halako kakalarri bat sartzen jako, eta aurreko ehundaka pajiqetan zihar pazientziaz eraikittko jokuak eta entrelazamenduak !brast! bat-batian eta nahikua era zazkarrian resolbitzen dira, errezkerixan jausitta.

Gustatu ez jatan beste gauzatxo bat: onak on-onak dittuk, eta gaiztuak txar-txarrak. Pertsonaje guztiak planuak dittuk, protagonistetako batzu kenduta (izan be, hain nobela luzian zihar protagonismua txandaka hartzen juek Tom igeltseruak, Philip abariak, Aliena haundikixak eta Jack hargiqak). Koro horren barruan, behintzat hsnek lau protagonistok ondo marraztuta jagozak eta irakorlia euren alde jartzia lortzen jok idazliak. Ez dok gitxi.

Azkenik, egixa esan gehitxuago espero najuan eraikuntza aldetik. Izan be, erdi arorarte eraikuntzan neri asko interesatzen jatan geobiologixia kontuan hartzen zuan. Liburu honetan oso kontu interesgarrixak agertzen dittuk eliza eta bestelako eraikuntzian gaiqian, baiqa alde horretatik herren geratzen dok erdi aroko rekreaziqua. Zelan neurtzen zittuezen Harman lineak eta ur korrientiak, zeintzuk izaten zittuan irizpidiak leku honetan bizitzia eta horretan meditaziqo-lekua jartzeko... Ze egin egitten zittuela ebidentia dok (gaur neurtzia baiqo etxagok) ez dakiguna dok zelan.

Idazlia ez dan pertsona baten idazkixak xarma berezixa jaukak. Bere militantzixia aldia guztietatik igartzen jakok Manuel Chiapusori, etxok bape ahalegiñik egitten neutrala izateko. Donostiako erretaguardixako girua modu zirraragarrixan deskribatzen jok. CNTko intendentzian jeguan, eta Gipuzkoako frente desbardiñak bisittatu zittuan. Liburua Donostiako ebakuaziñuakin amaitzen dok, 36ko Irail hasieran.

Aittatzekua dok anarkismo teorikotik “realpolitik”era pasatzeko pauso traumatikua. Donostian, artian Autonomi Estatutu barik eta EAJ-ko gudarixak gerran parte hartzen ez zebela, gobernu erakundiak desegin eta kaosian geratu zuan dana, atzera berrantolatu bihar izan zebela: hasi transportietatik, justizia, abastezimenduak, eta jakiña arlo militarrerarte. CNT-a be –ordurarte “joko politikotik” automarginatua- kaos horren antolaketan parte aktibua izan juan, eta Chiapusok teorixak praktikan jartzian sortutako kontradikziñuen lekukua dok, erabaki efektibuak eta prinzipixuei fideltasuna uztartzeko ahalegiñetan.

Xelebria dok bebai darabixan hizkuntzia. Berez gerra aurreko diskurtsuetan barrokismua bazuan nagusi, kutsu berezixa hartzen juen bihargin xume autodidaktak egindako berbak baziran. Halakua dok Chiapuson liburua: gerrako kontuak kontatziaz gain, dialogo asko agertzen dittuk, eta bertan orduko langille libertarixuen berba egitteko formia nahikua fidela jirudik. Euren buruhaustiak eta kezkak, kaleko berbeta eta filosofixa politikuan nahaste kuriosuan.

Liburua hamen irakorri leike.

Astra fabrika zaharra berrerabiltzeko egitten diharduen biharretan, lantegiko parterik haundiña eraitsi dabe. Printzipioz eraikin nagusixa kontserbatzeko asmua zeguan, baiña presiñua egin da 37ko bonbardeuetan errefugixo legez erabilli izan zan tunel bat be gordetzeko. Baiezko moduan geratu da, eta hona hamen errefugixo horren argazki batzu. Lehelengua, fatxadia eta edifizixo nausiña, ondo ezaguna:

Hurrengo, errefugixuan kokapena edifizixuan atzekaldian:

Oso luzia da, atzerarte 30 bat metro izango dittu. Atzian, eskumako eskonbro artian dago sarreria:

Eskonbruak garbittuko dittuezelakuan nago, baiña momentuz hala dago sarreria:

Sarrerako pasilluak angulo agudo bat egitten dau, seguridaderako izango da:

Eta pasilluan bigarrengo zatixak boveda de cañon edo areto nagusira eruaten zaittu:

Tunela hain da luzia eze, fondua ez da ikusten; ba dirudi hor eskuman beste areto bat dagoala, baiña illunegixa zeguan eta ez naiz sartu:

Eta tunelan barrura begira gagozela, hormigoia traspasau eta ganga gaiñian jarri ezkeriok, hau ikusiko genduke:

Bide batez esanda, asteburu honetan (Ekaiñak 17-18) aukera majua dago bertatik bertara ezagutzeko, bertan egingo dan festia dala eta.

¡Hostia, hauxe berbeta korapillotsua daukana Koldo Izagirre honek! Lertxundiña be atragantau jatan hasieran, baiña honena zatixa gehixago. Esaldi oso luziak, errekurtso arraruak (komarik ez ipintzia...), eta berba zazpikixak (katabuta, krabata, lotinanta... gaztelerazko ataúd, corbata eta teniente esateko) hiztegixa hurrian izatera derrigortu nabe.

Zangalatraba formal hónetaz aparte, gustau jatak. Gaixa be, sinpatikua juat eta mezuakin nahikua sintonizatzen dotenez, ba pozik. Benetalariegixa igual, gaiztokeri gitxi. Nere antz larregi.

Harrittu egin naben beste gauza bat: nobelia batueraz egon arren, bizkaitar kutsu arrarua emon jetsak. Esan gura dot: “zan” idazten dau “zen” biharrrian, baiña gero “zidaten” jartzen dau “zesten” barik... etxakixat ba. Ígual Arrasateko hizkeria imitatzen jabik, eta nik hango euskalkixa ezagutu ez, edo... pizkat inkoherentia begittandu jatak errekurtsuori.

Estraiñekotz irakorri juat morroi honen liburu bat (testu motzak eta bertsuak ezagutzen najittuan aurretik) eta etorriko dittuk gehixago. Orduan konparatu ahal izango juat.

“Los pilotos de altura” eta “La estrella del capitan Chimista”, Pio Baroja.

Bitakora nobelak, edo etxakixat zela izendatu hónek liburuok. Ez dakit idazliak hala aukeratuta, edo berez hala urtetzen jakozelako, modu zazkarrian idatzitta jagozak, buruak emon ahala edo. Igartzen dok planifikaziño pizkat ba daguala (Chimistan linea biografiko txikixa, Embil bere “kerizian” flashback jokuak) baiña pizkat bakarrik: esandako moduan, nobela bixak flete eta singladura ugarixetako abentura eta gorabeherak dittuk, bere gordiñian, juzko moral barik, bata bestian atzetik. Oin dala 200 urteko mariñelen bizimodu fidela izan nahi juek eta horren itxuria jaukek, behintzat; ezin dana itsuki siñistu baiña, Donostian jaixo eta Beran bizi izandako mediku batek idatzittakuak dirazela jakinda, lihorreko batek. ¿Biharbada bere inguruko senide edo lagunei entzundakuekin osatuta egingo ete zittuan? Izan leike. Kontua dok, itsas bizimodu latzan gaiñeko erretratu oso konpletua osatzen dabela hónek nobela bixok: hasi barkuetako lanpostuen deskribapenak, karga-deskarga eta portuetako biharrak, mariñelen enrolatze-tratuak, “mobilidade laboral” eta geografiko itzala, egualdi eta itsasaldixetako detalliak, mundu guztiko portuetako girua...

Lehelengo liburuan parte haundiña (“Los pilotos...”) barko negreruetako berezittasunak, baltz ehizian detalle gordiñez osatuta jagok. Nobelak kokatzen dirazen girua, XIX mendeko hasieria, esklabu trafikua debekatu barri zanekua dok; Inglaterrak –sasoiko itsas potentzia indartsuenak- debekatu jok, baiña beste guztiak ondiok ez: horrengaittik baltz jenerua garraiatzia arriskutsua dok armadore eta mariñelendako, eta iges baten dabiz denpora guztian. Oso kuriosua dok Afrikako tratuen deskribapena. “Factor” izeneko bat geratzen dok Ginea edo inguruko herrialden bateko kostan, hango erregiekin tratuetan hasteko; harek “factoria” bat antolatzen jok, eta baltzak erregiei beste generuen trukian erosten juan ahala konzentraziño esparru baten pillatzen joiak “erosketia”... handik hille batzutara barkua jatork. Ondo deskribatzen dok barkua zelan adaptau egin bihar dan baltzak garraiatzeko, ze komisiño daukan bakoitzak “bizirik heldutako baltz bakoitzeko”... Halaxen.

Bigarrengo liburua igual entreteniduagua dok. Luzetxuagua be, han mariñel bizimoduan aberastu ostian beste negozixuetara zelan pasatzen dira kontatzen dok, piraterixa eta kontrabandua batez be. Hau lehenago irakorri najuan eta ez nauk oso ondo gogoratzen (ah, zer dan momentuan idaztia).

Atentziñua deittu zestan be, prologuan zelako egurra emoten detzan kritikuak (Jose Ortega y Gassetek) Barojari. Etxakixat, Frankon errejimenan parteko bengantzatxo bat izango ete zan, zeozer publikatzeko baldintza moduan halako prologo gogorrekin izatia, edo... Batek daki. Hónek dittuk irakorri dittudazen Barojan lehelengo liburuak, eta hurrenguetan be ikusi bihar.

Izan be, liburu hónetan komentarixo nahikua ironikuak agertzen dittuk errelijiño kristauari buruz, disimulatuta. Kontua dok, Afrikako tribuen ohitturen gaiñian dabillenian, hainbeste erritual absurdo edo basati itxurakuak azaldu eta gero (ez errespetuz, gaiñera; zentzu horretan morroia ez da bape politikoki zuzena), Chimistan ahotik etortzen dala zirikadia, kristauen erritualekin konparatuta.

Uste eze, Barojak alter ego bi darabixela nobelotan: batetik, Embil zazkar, fatalista eta gafia, kontatzaille papela egitten dabena, eta bestetik Chimista elegante, argi, sinpatiko eta zorte onekua. Denpora guztian pentsatzen egon nauk Baroja hau pertsonálidadía desdoblatuta izango zebala edo; bere inpultsuak iritzixak... segun eta zelakuak dirazen, Embil edo Chimistan ahotan jarritta. Edo bestela, bera Chimista abenturerua izateko fantasixak zittuala, bere bizimodu aspergarri eta amargatuan erdixan, eta Embil sortu zebala haren kontrapuntu kontserbadore eta zozo legez.

Eta hamen aittatuko juat Ortega y Gasset kritikuak esaten daben gauzetako bat: gramatika akatsak. Pertsonajien arteko elkarrizketetan, eta batez be Embillen solasaldixetan, makiñatxo bat euskerakada agertzen dittuk, gramatikalki gazteleraz akatsak diranak (“Esta tarde le he visto a Chimista...”). Kostatzen jata siñistia, Barojak nahi barik egingo zittuanik halako hankasartziak. ¿Ez ete zan izango herri hizkerara hurreratziarren? Edo batek daki, kritikuak izorratziarren bakarrik...

Azkenik, harrittu egin nau zenbat euskal esakera botatzen dittuan Chimistak. Ondo erabillitta gaiñera, nahiz eta idazliak euskeraz jakin ez arduria hartu zeban esaldixa apuntatu, ondo ulertu eta kontesto egokixan sartzeko. Bajirudik Barojak estimu haundixan daukala “herri jakitturixia”, nunbaitt.

Ez dot nik esan gero, Saturrarango hondartzan dago idatzitta. Lea-Artibaien sortu da halako "komando" bat, futbolzale zapaltzaillien aurrian motorzale harrotasuna aldarrikatzen dabena.

(Puagh)

Eta Markos Zapiainek topatu dau azalpen filosofiko bat.

Ondiok zapatuko aje guztia kendu barik, horra burutaziño batzu Eibarko Matrallako irratixan gaiñian.

Lau urte bete dittu aurten “0”tik hasittako radixo libriak. Hasieran Pottoka izena berreskuratu nahi izan ba genduan be, arrazoi onak zeguazen izena aldatzeko; printzipalena, hizkuntza irizpidiak eta antolakuntzia zihero desbardiña zalako. Horretara etorri zan izen barrixa asmatziana.

Urteurren ospakizunak prestatzeko deialdixakin batera S.O.S. mensaje bat bidaltzen zan, radixua aurrera etaratzen saiatzeko deittuta. Gauzak txarto zoiazela siñistuta juan nintzan billerara (arazo kronikuak: jente faltia eta diru faltia) eta disolbatzeko plan formal batekin. Ba neukazen pentsatuta propuestak: materixala zein radixori eskaiñi, likidaziñoko lamaikuak zein talderi emon... Baiña ustekabe gozo bat hartu neban billeran: bizi da, osasun nahikua onez gaiñera.

Zapatuan, Matrallakokin batera ibilbide paralelua egindako Tallarra Gaztetxian bertan egin zan urteroko jaialdixa, eta hara juan nintzan Lekeittiotik. Barriro suspikazixiak jota, betiko lau katuak topatzeko esperantzan juan nintzan Asua Errekara eta, to, beste ustekabia: gaztetxia topera. Musika taldien arrimuan etorrittako jentia (E-dolls, PAM, Los envidiosos) izango zan edo ez, baiña kontua da gabeko 5.00ak arte egon zala jarania han, eta nik aspaldixan ez nebala hain ondo pasatu.

Badiruri radixua krisixan dagoala. Asko esatia da igual, baiña... hortxe dago medixo bat, helburu desbardiñak lantzeko: agitaziño soziala egin nahi dabenak, hor dauka bere “speakers cornerra”; musikia entzun eta zabaldu nahi dabena, bere medixo naturala; exhibizionismua edo kreatibidadia landu nahi dabenak, mugabako aukerak; eguneroko lanetik “deskonektau” eta ondo pasatzia besterik nahi ez dabenak, horra evasiño forma bat, duhan. Baiña... jente gitxi agertzen da programak egittera. Aurreiritzixak: gatxa dala, kuadrilla itxi bat garala... edo lotsak, edo beste barik modatik kanpoko gauzia dala... Ez dakit ba, zer izango dan. Baiña jakingo baleu jentia zelako ondo pasatzen dogun radixua egitten, zelan gozatzen dan mikruakin, soiñu ediziñuakin, gabeko ordu txikixetako giro sorginduakin...

Bueno: Matrallako ondiok ez da hil ¡aprobetxatu!

Ereño inguruko txara artian, aran hondo baten osin bat egitten da. Bertan, sasixak pizkat arakatu eta tatarrasian mundu miragarri batera sartu zeinke...

Gotzonen argazkixak, ADES taldekua.

Uste eze Okzitania aldeko euskal erresumaren baten kokatzen dabela Anjel Lertxundik Erdi Aroko nobela hau. Izurri baltzan sasoian. “Flash-back” estrukturia, batetik, eta hizkuntzian aberastasuna bestetik, hasieran harixa hartzia galazoten zesten; baiña bigarrengo egunerako gaindittuta jeguazen oztopo danak, eta egunetik egunera engantxatu eta geruago eta bizkorrago irakortzen juan nok, azken egunetan takada bakoitzian 20-30 pajina iruntsi arte.

Printzipioz nobelia nahikua errealistia dok, eta horixe da gehixen gustau jatana: usaiñen, illuntasunen, toki zikiñen deskribapenetan batez be bertako giro errealakin fantaseatu ahal izan juat, benetan bertara trasladatuta. Baiña estruktura konplikatu horretan gertakari ugari eta bigurri guztiak enkajatu bihar horretan, ba dira faktore ez oso sinesgarrixak; nobela guztian giro errealista horren aldian pizkat “txirriatu” egitten dabenak: estoldetako biztanlien kontua bat, azkenian protagonista bixen heriotzian susmatzen dan esku sobrenaturala bestia...

Dana dala, istorixia entretenigarrixa dok guztiz, eta zer pentsatua emoten jok, irakorketa aktibua eskatzen dok ñabardura guztietaz jabetzeko. Hizkera aberatsa dala eta, hiztegixa aldian erabiltzekotan egon nintzuan dan-dana ulertzeko, baiña egixa esan ez nauk horren zalia: puntualmente hau edo bestia begiratu bai, baiña berba gehixenak kontestotik ulertu jittuadaz, eta ondo xamar. Baiña azkenian... ¡asko ikasi, berba eta lokuziño barrixak etabar! Ez najeukan irakorritta Anjel Lertxundin beste ezer eta gustau jata estilua: atsegiña eta didaktikua.

Hortaz gain, berez etxatazak asko gustatzen “hain interpretaziño zabal”ekuak diran amaierak... Gusto kontuak dittuk horrek, baiña kasu honetan gehixago begittantzen jata idazliak ez dabela burua asko nekatu nahi izan, eta “dra!” lehen bait lehen amaitziarren amaittu dabela halan (“Tercer milenio” telesaixuan aje bera: gero datorrenan gaiñian ikusmin demasa sortu, eta gero... ez hainbesterako izan).

Edozelan be, honen guztionen gaiñetik geratzen dana Erdi Aroko herri giruan deskribapen sentsuala da: bodega zaharren usain miña, hezetasuna eta bentilaziño faltia dauken aretuetako girua, izurrixan kalte eta erremedixuen irudixak... zaldun garbi inmakulatuen topikuan aldian gauza errealagua kontizu.